David Robson, “BBC News”
A jemi thjesht marioneta që tërhiqemi me fije? Shumicës së njerëzve u pëlqen të mendojnë se janë qenie të lira dhe e kanë vetë në dorë fatin e tyre. Ky mund të jetë një supozim i gabuar. E vërteta është që shpesh jemi po aq të pambrojtur sa marionetat dhe manipulohemi nga influenca e dikujt tjetër. Pa qenë të ndërgjegjshëm se çfarë po na ndodh, ndikohemi nga të tjerë, madje bindemi ato që mendojmë janë vërtet idetë tona.
“Ajo çfarë po zbulojmë gjithnjë e më shumë nëpërmjet psikologjisë është se shumë vendime që marrim influencohen nga gjëra, për të cilat nuk jemi të ndërgjegjshëm”, thotë Jay Olson në Universitetin McGill të Kebekut në Kanada, të cilët kohët e fundit kanë zhvilluar një eksperiment gjenial, i cili tregon sa e lehtë është manipulimi i trurit, madje me përpjekje minimale bindjeje. Pyetja është: A mund të mësojmë se si t’i identifikojmë këto truke dhe si mund t’i përdorim në avantazhin tonë?
Olson e ka kaluar jetën e tij, duke eksploruar mënyrat tinëzare që “mashtrojnë” perceptimin e njerëzve dhe gjithçka nisi me një dozë të vogël magjie. “Fillova të mësoja truke magjie kur isha pesë vjeç dhe nisa të performoj në moshën 7-vjeçare”, thotë ai. Kur u diplomua për psikologji, Olson zbuloi një kuptim të ri të mendjes, shpesh të lidhur me truket që kishte mësuar në vegjëli. “Shumica e gjërave që thuheshin për vëmendjen dhe kujtesën nuk janë gjë tjetër veçse truket e përdorur nga prestigjatorët”, thotë ai.
Një truk me letra kapi në veçanti imagjinatën e Olsenit teksa filloi të mendonte për studimin e tij. Loja është e thjeshtë: prestigjatori përzien një tufë letrash dhe i kërkon dikujt nga audienca të zgjedhë një letër çfarëdo. Ajo që audienca nuk di, është që prestigjatori e ka parashikuar, cilën letër do të zgjedhë vullnetari dhe ka futur një të tillë në xhep, për ta nxjerrë më pas, duke mahnitur publikun.
Sekreti mesa duket është “të joshësh” vullnetarin dhe ta bindësh të zgjedhë letrën që duhet gjatë përzjerjes. Olson nuk pranon ta tregojë sekretin e lojës së tij, por të tjerë thonë se, mjafton ta përthyesh letrën shumë pak dhe kjo mjafton që të kapë menjëherë shikimin. Ky truk i thjeshtë duket se funksionon, pasi e detyron mendjen të përqendrohet tek letra e palosur dhe e shtyn vullnetarin të zgjedhë pikërisht atë letër në mënyrë të pandërgjegjshme.
Si shkencëtar, Olsoni duhet të testonte patjetër aftësitë e tij bindëse. Ai e dinte prej kohësh që ishte disi i suksesshëm, por nëpërmjet “sekretit të bindjes”, ai arriti të mahnisë 103 nga 105 pjesëmarrësit në lojën e letrave. Çuditërisht, vetëm kjo ishte e mjaftueshme për të tërhequr edhe vëmendjen e mediave, por ishte pjesa e dytë e studimit ajo që fitoi suksesin më të madh dhe që provoi se sa lehtë manipulohet truri i njeriut.
Për shembull, kur ai i pyeti vullnetarët më pas, u shokua kur zbuloi se 92 për qind e tyre nuk e kishin kuptuar se ishin manipuluar dhe madje mendonin se e kishin patur mendjen e tyre në kontroll gjatë gjithë lojës. Fakti akoma më i çuditshëm është që një pjesë e mirë e vullnetarëve filluan të sajonin arsye çfarëdo për të arsyetuar zgjedhjen e tyre.
“Njëri nga vullnetarët tha se kishte zgjedhur numrin 10, sepse ishte numër i lartë dhe se e kishte menduar që në fillim që do të zgjidhte një numër spathi”, thotë Olson, pavarësisht faktit se zgjedhjen e vërtetë e kishte bërë Olson për ta. Studiuesi gjithashtu zbuloi se, lloji i personalitetit nuk ndikonte aspak në eksperiment dhe të gjithë njerëzit shfaqeshin njëlloj të dobët përpara manipulimit të mendjes. As cilësitë specifike të letrave si numri apo figura, nuk ndikonin në suksesin e procesit të bindjes.
Implikimet e kësaj loje shtrihen më tej se skena e një prestigjatori dhe duhet të na bëjë të mendojnë edhe një herë perceptimin që kemi për vullnetin tonë të lirë. Pavarësisht ndjenjës së fortë të lirisë që ekziston brenda nesh, aftësia jonë për të marrë vendime të lira shpesh mund të jetë thjesht iluzion. “Vullneti i lirë është thjesht ndjesi, nuk lidhet aspak me vendimmarrjen në vetvete”, thotë Olson.
Metoda tinëzare
Nuk i besoni? Mendoni pak kur shkoni në restorant për të ngrënë. Olson thotë se, shanset më të larta janë që të zgjidhni diçka që ndodhet në fillim ose në fund të listës së menusë, sepse këto janë zona që tërheqin fillimisht syrin tonë. “Por, nëse dikush ju pyet përse keni zgjedhur salmonin, ju do të thonë me siguri se, keni neps për salmon”, thotë Olson. “Nuk keni për të thënë kurrë se ishte gjëja e parë që tërhoqi vëmendjen tuaj në menu”. Me pak fjalë, njerëzit kanë tendencën të arsyetojnë vendimet e tyre, pavarësisht faktit se mund të ishin vendosur paraprakisht nga vetë restoranti.
Çfarë mund të thoni për rastin e zgjedhjes së verës në supermarket? Jennifer McKendrick dhe kolegët e saj në Universitetin Leicester zbuluan se, thjesht vendosja e muzikës franceze në sfond i shtyn njerëzit t’i blejnë verërat pikërisht nga ai rajon. Kur u pyetën, subjektet natyrisht nuk ishin aspak të ndërgjegjshëm për ndikimin që ka patur muzika në zgjedhjen e tyre.
Nuk është ende e qartë se si mund të përdoret kjo strategji bindjeje për arsye të tjera nga më të ndryshmet. Gjatë zgjedhjeve presidenciale në Amerikë për shembull, mbështetësit e Al Gore pretendonin se republikanët kishin përdorur qëllimisht fjalën “horr” në një reklamë që përshkruante përfaqësuesin demokrat. Mbështetësit e Al Gore mendonin se, mesazhi që i drejtohej subkoshiencës do të largonte votat e kandidatit të tyre.
Duke e përsëritur reklamën me një kandidat të sajuar, Drew Westen i Universitetit Emory, zbuloi se fjala me të vërtetë e dëmtonte mbështetjen e politikanit, sipas rezultateve të eksperimentit. Nuk është e sigurt nëse strategjia do të funksiononte vërtet për të ndryshuar rezultatin e zgjdhjeve në peridhën afatgjatë, por duket qartë se arrin të influencojë perceptimin tonë pa qenë të ndërgjegjshëm.
Eksperimentet e bëra në këtë kontekst janë të pafundme. Vetëm duke parë foton e një atleti që fiton garën, përfaqësuesit e një kompanie arrinin të dyfishonin shitjet e tyre në telefon, edhe pse nuk e mbanin mend se e kishin parë foton më parë. T’i ofrosh një personi një pije të ngrohtë i jep atij iluzionin se je një person “i ngrohtë” dhe nuhatja e një ere të pakëndshme të bën të ndihesh moralisht më i pështirosur dhe të shtyn t’i gjykosh të tjerët më ashpër.
Përgatiti:
KLARITA BAJRAKTARI
