Rënia e Persisë (Iranit aktual) fillon në vitin 1941, kur pushtohet nga Anglia dhe Bashkimi Sovjetik për të mbrojtur burimet vendore të naftës nga synimet gjermane
Në vitin 1941 Shahu Reza Pahlavì abdikoi në favor të të birit Mohammed Reza, në vijim të pushtimit të Iranit nga Anglia dhe Bashkimi Sovjetik. Faktikisht, megjithëse vendi ishte deklaruar formalisht neutral me rastin e Luftës së Dytë Botërore, simpatitë e dukshme të Reza Pahlavì kundrejt Hitlerit provokuan reagimin e Aleatëve, të cilët ndërhynë ushtarakisht për të penguar që vendburimet e naftës iraniane të binin në duart gjermane.
Me ngjitjen në pushtet, Mohammed Reza i dha shtetit një sistem liberal dhe kultivoi raporte të mira me Aleatët, në shkëmbim të sigurimit së me përfundimin e luftës do të impenjoheshin që të garantonin pavarësinë dhe autonominë e Iranit. Një tjetër preokupim i tij ishte ajo e vënies së ushtrisë nën kontrollin e monarkisë. Në të vërtetë, Britania e Madhe dhe Bashkimi Sovjetik e zgjatën pushtimin e tyre deri në pranverën e 1946, të dyja të preokupuara se mos njëra fuqi fitonte avantazh ndaj tjetrës, në klimën tashmë të qartë e Luftës së Ftohtë.
Në vitin 1947 autoritetet iraniane miratuan një plan, i financuar nga një hua amerikane, për shfrytëzimin kombëtar e rezervave energjitike dhe, me reformën kushtetuese, futën systemin parlamentar dydhomësh. Shfrytëzimi i rezervave të naftës shkaktoi fërkime të reja me Britaninë e Madhe. Një lëvizje popullore e mbështetur nga grupet nacionaliste, nga hierarkitë fetare dhe nga Partia Komuniste (e quajtur Tudeh) e detyroi Shahun që të emëroi si Kryeministër Mohammed Mosaddeq, i cili në vitin 1951 shpalli një plan shtetëzimi të prodhimit të naftës, duke e përjashtuar Britaninë e Madhe.
Duke i bërë apel Kombeve të Bashkuara dhe Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë në Hagë, e mbështetur edhe nga Shtetet e Bashkuara, Britania e Madhe i vendosi Iranit embargo ekonomike me lindjen pasuese e indstrive të vogla e të mesme me kapital vendor që kërkuan t’i zëvendësojnë produktet e tyre me ato rëndom të importuara nga Peërndimi. Por situate percipitoi me shpejtësi: fronti që mbështeste shtetëzimin u dobësua ndjeshëm nga lëkundja e grupeve fetare, nga radikalizmi dhe nga Partia Komuniste Iraniane atëhere e fortë dhe, për ta përfunduar, nga kriza ekonomike e shkaktuar nga embargo. Në vitin 1953 Mossadeq e detyroi Shahun që ta linte vendin pasi kishte shtetëzuar industrinë e naftës, por ky i fundit përgatiti një kundër-grusht shteti me mbështetjen e CIA-s e të SIS-it britanik dhe e përmbysi Kryeministrin.
Shahu pezulloi garancitë kushtetuese dhe mori pushtetet e plota: në moshën 34 vjeçare, Mohammed Reza ishte padron i pakundërshtueshëm i Iranit, por opozita nuk hiqte dorë nga kundërshtimi i absolutizmit të tij. Raporti i ngushtë me fuqinë amerikane u konsolidua më tej në vitin 1955 me Paktin e Bagdadit, një aleancë në funksion antisovjetik dhe antiegjiptian (Egjipti i Nasser kishte marrë një politikë prokomuniste) në të cilin aderuan Shtetet e Bashkuara, Anglia, Turqia, Irani, Iraku dhe Pakistani. Në këto vite Shahu i dha jetë të ashtuquajturit “revolucion të bardhë”, një lloj reforme agrare me të cilën qenë shpronësuar shumë prona të kontrolluara nga hierarkitë fetare: ky proces modernizimi dhe oksidentalizimi shkaktoi armiqësinë e ambienteve fetare konservatore si kundër shpronësimit të latifondeve të administruara nga hierarkia shiite, ashtu edhe ndaj novatorizmave politike (si vota për gratë) të huaja për ortodoksinë islamike.
Me mbrojtjen e interesave amerikane, me pozicionet e tij properëndimore, Shahu po armiqësohej gjithnjë e më shumë si me ambientet fetare, ashtu edhe me popullsinë që identifikohej me to. Vetëm represioni i fortë ndaj disidencës së brendshme, i besuar politicisë famëkeqe politike Savak, i mundësoi që të ruante pushtetin. Në fakt, kundër opozitarëve u zbatuan tortura dhe eksponentë të shumtë fetarë u vranë ose u detyruan të ikin në mërgim. Nga viti 1970 deri më 1978 mbi 100000 persona u burgosën, 10000 u torturuan dhe 7500 u vranë. Në vitin 1963 Ajatollahu Khomeini (1900 – 1989) organizoi një konspiracion kundër Shahu, por ai u zbulua dhe Mohammed Reza Pahlavi, me një gjest bujarie të pazakontë, dekretoi vetëm mërgimin për të. Si shenjë të stabilitetit të vendit dhe të sukseseve të Revolucionit të Bardhë, më 26 tetor të vitit 1967 Shahu festoi me një ceremoni madhështore kurorën perandorake.
Në vitet ’70, qeveria e Mohammed Reza Pahlavi u bë edhe më autoritare; Parlamenti privohet nga autoriteti dhe ushtria u forcua deri në atë shkallë sa e transformoi vendin në fuqinë kryesore ushtarake të Lindjes së Mesme. Në politikën e jashtme Shahu dëshiroi të ruante raporte të mira edhe me Kinën e Bashkimin Sovjetik, megjithëse duke u deklaruar më afër me bllokun botëror e markës amerikane. Ndaj politikës së naftës qe përcaktues pozicioni i marrë nga Irani me qëllimin e arritjes, nëpërmjet OPEC-it, e mirëkuptimit ndaj kompanive të huaja dhe të vendeve importuese në përgjithësi, që i mundësoi (nga periudha 1960 – 1962 e më pas) edhe Iranit eksportimin e naftës në shkëmbim të makinerive industriale; në vitin 1972 Irani revokoi konçensionet e shfrytëzimit të rezervave të naftës të mbajtura nga kompanitë e huaja, me të cilat vendosi marrëveshje të reja (1973) për shitjen e naftës bruto.
Por në aspekte të tjera ndryshimet e ndodhura në shoqërinë iraniane qenë krejtësisht të pakënaqshme: pabarazia sociale tentonte të rritej, duke përjashtuar nga fitimet jo vetëm shterast popullore dhe klaësn punëtore, por edhe shtresat e mesme, zanatçinjtë e tregtarët, tashmë të privuar nga çdo formë pushteti vendimmarrës. Nëse nga njëra anë u promovua arsimi, përhapja e shtypit dhe u themeluan universitete të ndryshme, qe pikërisht klasa studentore ajo që dëshiroi t’i kontestonte risitë e sjella nga qeveria e Shahut, që në njëfarë mënyrë tentonin të modernizonin shtetin. Nga fundi i viteve ’70, opozita fetare e drejtuar nga autoritetet shiite u bashkua me opozitën politike. I theksuar në fillimin e 1978 nga një seri manifestimesh të përgjakshme, eksplozioni social u shtri në të gjithë Iranin duke filluar nhga shtatori i atij viti.
Në vjeshtën e 1978, pavarësisht represioneve të përgjakshme dhe futjes të gjendjes së jashtëzakonshme, grevat dhe manifestimet çuan në paralizën progresive të vendit, aq sa në janarin e 1979 Shahu u detyrua ta lërë Iranin, ndërsa ushtria shpërbëhej. Më 16 janar 1979, Shahu dhe familja e tij hipën në bordin e Boeing Shqiponja Perandorake që duhej t’i çonte në Egjip, mysafirë të Presidentit Sadat dhe menjëherë më pas në Marokun e Mbretit Hasani i II; në fund, për pelegrinazhesh të ndryshme, Mohammed Reza Pahlavi u strehua në Shtetet e Bashkuara, ku Presidenti Presidente Carter e priti shumë mirë.
Disa burime flasin për një tentativë grushti shteti e organizuar nga Gjenerali Zahedi dhe nga krerë të tjerë ushtarakë për të shpëtuar pushtetin gjatë mungesës së Perandorit, edhe pse këto lajme nuk kanë gjetur kurrë konfirmime të sigurta. Formalisht, Pahlavi e linte Teheranin për t’ju nënshtruar kurave kundër tumorit. Kur 30 minuta pas ngjitjes nga toka, radioja iraniane kishte dhënë lajmin e largimit të Shahut e të familjes së tij, makinat nëpër rrugë kishin ndezur dritat e filluan t’u bien burive, kurse mijëra njerëz përqafoheshin duke thirrur emrin e Khomeini.
Në Sheshin Pahlavi nja 100 të rinj kishin rrëzuar statujën e Shahut dhe, të ndjekur nga një kortezh, e kishin tërhequr me një kavo të çeliktë nëpër rrugët e qytetit derisa sa e kishin varur nga një mbikalim, me thirrjen “Ta varim Shahun”. Gazetat lexonin: “Mbreti është larguar”. Nga ky moment, figura e Shahut u anullua krejtësisht nga ajo e Ajatollahut Ruhollah Mosavi Khomeini: më 13 janar, ende në mërgim në Paris, shpalli formimin e një Këshillit Islamik të Revolucionit dhe më 1 shkurt u rikthye në atdhe pas 16 vitesh mërgim, i pritur nga një turmë festuese. Në fakt, kur zbriti nga “Jumbo” e Air France duke u mbështetur në krahun e pilotit të dytë, pa se po e prisnin 7 milion iranianë që po e përshëndesnin si një baba çlirues në një heshtje sureale. Ajatollahu emëroi një qeveri të përkohshme dhe mori drejtimin efektiv të vendit.
Më 1 prill, në vijim të referendumit, u shpall Republika Islamike e Iranit dhe në dhjetor një tjetër referendum që parashikonte një guidë fetare të vendit (një post i tillë ju atribua për jetë Khomeini). Irani i ri do qeverisej sipas udhëzimeve të Islamit shiit: midis ligjeve të para qenë abrogimi i divorcit, ndalimi i abortit dhe, mbi bazën e sheriatit, dënimi me vdekje për adultery dhe për mallkim. Veç kësaj, ai vendosi për gratë mbilimin konstant të fytyrës me një shami, megjithëse duke u lejuar një pavarësi të caktuar respektivisht asaj që kishin pasur në kohëra të mëparshme; megjithatë, sipas shumë mendimeve, me regjimin e tij gratë vazhduan që të kenë shumë më pak të drejta karshi burrave, me një theksim të detyrimit të bindjes ndaj bashkëshortit.
Qëndrimi i tij kundrejt Shahut tashmë në ekzil qe jashtëzakonisht i ashpër: kur në Teheran mbrriti lajmi se Pahlavì ishte strehuar në Shtetet e Bashkuara, Ajatollah Khalkhali u bëri thirrje të gjithë iranianëve banorë në New York që t’ia bënin të vështirë qëndrimin. Nën dritaret e spitalit ku ishte shtruar u formuan radhë e turma dhe policia amerikane ndërhyri shumë herë me ashpërsi. Mohammed Reza Pahlavi nuk mbijetoi shumë pas rrëzimit të tij: në fakt, ndërroi jetë një vit më pas, më 1980. Me Khomeini në pushtet, raportet midis Iranit dhe Shteteve të Bashkuara ndryshuan rrënjësisht: në fakt, Shtetet e Bashkuara u transformuan papritmas nga aleatë në armiq të betuar, aq sa u damkosën si “Satanai i Madh”. Momenti më delikat u verifikua kur një grup studentësh kapën 54 pengje amerikane dhe kërcënuan se do t’i vrisnin në rast se Shtetet e Bashkuara nuk do t’u dorëzonin Shahun.
Presidenti Carter dhe Kongresi refuzuan të cedojnë prej respektimit të së drejtës së azilit që tashmë i ishte dhënë. Krahu i hekurt midis terroristëve dhe Shteteve të bashkuara zgjati shumë: kjo ngjarje kontribuoi ndjeshëm në qëllimin politik të Presidentit amerikan Carter dhe të administratës së tij, sidomos pas dështimit të një misioni ushtarak për t’i çliruar pengjet, që përfundoi shumë keq më 25 prillin e 1980 në shkretëtirën iraniane. Në përfundim, të gjitha pengjet u liruan, pas 444 ditësh në mbajtje.
Ndërkaq, në shtatorin e 1980 Iraku nisi luftimet kundër Iranit, duke rihapur çështje të vjetra territorial. Sulmi u bllokua dhe i dha jetë një konflikti të përgjakshëm të përfunduar vetëm më 1998. Ndërkaq, brenda vendit, zgjedhjet e 1980 panë fitoren e Partisë Republikane Islamike (PRI). Zgjedhjet legjislative e 1984 sanksionuan karakterin shtetëror me parti të vetme të marrë tashmë faktikisht nga Irani, por më 1987 edhe PRI-ja shpërndahej nga Ajatollahu Khomeini, që i shpallte të ezauruara detyrat e saj. Prandaj nga viti 1988 zgjedhjet panë pjesëmarrjen e kandidatëve jo më të lidhur me detyrime partiake, edhe pse bënin pjesë në grupe dhe korrente të ndryshme në kuadër të regjimit islamik. Zgjedhjet presidenciale e gushtit 1985 konfirmuan si kryetar shteti Ali Khamenei (i zgjedhur për herë të parë më 1981) i cili më 1989, pas vdekjes së Khomeini, do ta zëvendësojë si Guidën Supreme të vendit.
Khomeini ndërroi jetë më 3 qershor 1989 prej një infarkti në zemër, në vijim të një ndërhyrje të cilës i qe nënshtruar disa ditë më parë. Më 6 qershor në funeralin e tij mori pjesë një turmë e pamatë që vërtitej rreth arkivolit të tij sikur të ishte relike e çmuar: 8 njerëz mbetën të vrarë gjatë rrëmujës dhe të paktën 500 të plagosur. Dy ditë më parë ishte lexuar në radio testament shpirtëror i Imamit: Revolucioni iranian është një dhuratë e çmuar që besimtarët myslimanë duhet ta mbrojnë me çdo kusht; Shtetet e Bashkuara janë një shtet i prirur natyrshëm ndaj terrorizmit, ndërsa Bashkimi Sovjetik është një forcë satanike armiqësore ndaj Islamit; Irani duhet të “qëndrojë fort dhe kompakt në rrugën e caktuar nga Zoti pa u ngatërruar as me Lindjen ateiste, as me Perëndimin tiran dhe blasfem”.
(nga Storica)
Përgatiti
ARMIN TIRANA
