RUDOLF MARKU
1-Në letërsinë botërore duket se librat me titujt që përmbajnë fjalën ‘Princ’, kanë qenë vërtet me fat të veçantë, po aq sa ç’është dhe titulli ‘Princ’, një privilegj mbretëror në përditshmërinë e zakonshme. Madje, përveç statusit të kurorës, Princi është edhe një shëmbëlltyrë përrallore, shëmbëllesë e atyre rrëfenjave dhe kallëzimeve që i kemi dëgjuar qysh në vitet e hershme të jetës sonë. Pra, një narracion letrar: Princi që vihet në kërkimin e Hirushes; Princi që dashuron një vajzë të varfër; Princi që guxon të luftojë kuçedrën e që në fund çliron pengun e saj; Princi si personifikim për çfarë dëshirojmë, simbol i ëndrrës më sublime. Lexuesi nuk e ka të vështirë të kujtohet posaçërisht për tri libra të letërsisë botërore, të cilët na vijnë ndër mend si librat më fatlumë: “Princi i lumtur” i Oskar Uajlldit, “Princi i vogël” i Ekzyperisë, “Princi dhe i Varfri” i Mark Tuenit. Janë libra që kanë bashkuar statusin mbretëror të rangut Princ me statusin mbretëror të mjeshtërisë së lartë të tre autorëve. Letërsia shqipe guxon të shtojë dhe një princ të katërt, “Princin e buzëqeshjes” të Zija Çelës. Një shkrimtar që ka provuar prej kohësh se romanet dhe tregimet e tij kanë status të lartë, larg letërsisë së rëndomtë stinore. Madje, duke lexuar këtë libër me proza të shkurtra, dëshiroj të kujtoj se edhe përgjatë viteve, sa herë ka shkruar tregime, Çela është shfaqur estetikisht si autor me statusin e tij princëror.
Një Princ që na buzëqesh që në titullin e librit, drejtpërdrejt në ballinë. Një princ i mirë, ashtu siç janë ata të rrëfenjave dhe të letërsisë së shkruar. Por do të tregoheshim të mangët, nëse burimin e buzëqeshjes do ta kufizonim thjesht te princi. Në fakt, është vetë Mirësia njerëzore që mund të quhet princ a princeshë. Dhe po të vazhdojmë me zhvokshjen metaforike të matrushkës ruse, tek e cila kur heq një kukull të shfaqet një tjetër, atëherë sapo ke zbuluar mirësinë që e mbulonte princi, ja ku na shfaqet vetë autori që na buzëqesh, sepse paskësh qenë fshehur pikërisht pas mirësisë. I vëmendshëm që të jetë i saktë deri në fund, autori ka nxituar të na kujtojë me anë të një nëntitulli shpjegues, të vënë në kllapa, se tekstet e këtij libri janë “33 tregime për adoleshentë, por edhe prindër e fëmijë”. Një mundim i kotë. Pasi një shkrimtar që merr përsipër të shkruajë një libër, duke mëtuar se është për fëmijë, gjithmonë do të ballafaqohet me mëdyshjen paradoksale: A jam i rritur aq sa të mund të shkruaj për fëmijë?
Tre librat e famshëm që përmendëm në krye, janë libra që lexohen nga fëmijët, të cilët nesër do të bëhen burra e gra, si dhe nga të rriturit që sot shpresojnë të kenë mbetur edhe fëmijë. Në këtë rast vetiu të shkon mendja te paradoksi i Ajnshtajnit. Kur u pyet se cili ishte sekreti i gjenisë së vet, shkencëtari i madh u përgjigj: Sekreti? Ndoshta se kam mbetur fëmijë për një kohë shumë më të gjatë nga të tjerët.
Tregimet e këtij libri janë të llojit të letërsisë fatlume, që lexohet në çdo moshë. Në fund të fundit një Princ ka aq forcë tërheqëse, sa t’i magjepsë të gjithë, po ashtu si dhe bukuria e Helenës së Trojës që magjepste njëherësh fëmijët dhe pleqtë e moçëm. Po aq sa dhe ëndrrat e paarritshme. Ose në dukje të paarritshme. Heminguej është shprehur se libri, që ka ndikuar më shumë nga të gjithë librat e tjerë në krijimtarinë e vet, është një libër për fëmijë që titullohet “Tom Sojer”. Një libër të cilit e gjithë letërsia moderne amerikane i ka një borxh të madh, ngulte këmbë Heminguej.
2-Më 2012-n shkrimtari Zija Çela botoi njëherësh dy përmbledhje me tregime, “Pika drite në Eklips” e “Buza e kuqe dhe Gjaku i errët”. (Dyzet vite nga tregimi nismëtar. Dyzet vite që, krahas romanit, lëvron edhe prozën e shkurtër.) Vëllimi i parë përmblidhte tregime të shkruara e të botuara deri në vitin 1990, ndërsa i dyti ato pas 1990-s. Jam i mendimit se ai botim i Zija Çelës duhej të qe konsideruar, pa asnjë mëdyshje dhe pa asnjë teprim, një festë letrare. Sapo i ke lexuar tregimet e të dyja përmbledhjeve voluminoze, kufiri kohor sfumohet dhe bëhet inekzistent, sepse tregimet kanë një koherencë të jashtëzakonshme artistike. Po qe se Zija Çela, për një trill kokëshkrepjeje, tregimin e parë (kronologjikisht) do ta kishte zhvendosur si tregimin e shkruar në fund dhe tregimin e fundit ta datonte si të shkruar para dyzet vitesh, asnjë lexues (me gjasë as studiues letërsie) nuk do ta kishte vënë re këtë zhvendosje. Sepse koha te shkrimtarët e mirë është vetëm art. E po kështu, edhe me këtë libër princëror. Nëse Zija Çela do të këmbëngulte se libri i tij më i fundit ka tregime që i adresohen vetëm një lexuesi të përcaktuar nga vitet e moshës, pas lëçitjes çdokush do të dyshonte për ndonjë kurth shakaje të autorit, i cili ka dashur të vërë në provë shijen dhe pjekurinë e lexuesit.
Sepse koha prapë (këtë radhë te lexuesit) asgjësohet përballë mjeshtërisë artistike. Është ai, Princi i Mirë, që u buzëqesh të gjithëve dhe jo një a dy njerëzve. Të gjithëve. Dhe në çdo kohë.
3 – Me këtë libër Zija Çela duhej të ishte ndodhur përpara vështirësisë së atij shkrimtarit, i cili pasi ka botuar dy vëllimet që kanë shënuar watershed-in e prozës së tij të shkurtër, ballafaqohet me mëdyshjen: Po tani?! Është dilema e atij thyerësit të rekordit, i cili ngurron të marrë pjesë në garën e ardhshme, nga droja se mos mbetet prapa rezultatit të mëparshëm.
Zija Çela duket se, çuditërisht, nuk e ka pasur këtë kompleks. Dhe me të drejtë, sepse tekefundit bota krijuese e Artit bën që çdo libër, çdo pikturë a pjesë muzikore të jetë një miniunivers paralel, i ngjashëm me veprat e tjera ngase ka të njëjtat ligje e materie në përbërjen e vet, po aq sa dhe i pakrahasueshëm, si çdo botë paralele, madje edhe me vetë veprat e të njëjtit autor.
Princi i Mirë na sjell tregime të mrekullueshme, nota të reja që janë tjetërsoj, që kanë ndjeshmëri, butësi, imagjinatë, poezi, stil përrallor, të përcaktuara nga adresimi (i përfytyruar) ndaj një lexuesi adoleshent. Mirëpo, në të vërtetë, këto tregime përballojnë njëkohësisht lexuesin e ditur, të rrahur me vaj e uthull me letërsinë e mirë, në atë shkallë sa ta shfaqin autorin si një tregimtar po aq të veçantë dhe po aq të fuqishëm, sa Koliqi e Kuteli. Vetë Princi i Mirë bën kujdes që të na sjellë përmes tregimeve gjuhë të zotëruar mjeshtërisht, trille shkrimore, ngjarje tërheqëse dhe situata të veçanta, karaktere ballkanike dhe universale, nganjëherë gogoliane-ballkanike dhe herë të tjera karaktere rrëfimesh të çuditshme të treguara netësh si te Kuteli.
“Princi i buzëqeshjes” sikur do të na kujtojë disa herë Italo Kalvinon, i cili ngulte këmbë se ç’shembull i jashtëzakonshëm është stili përrallor, sidomos për tregimin e shkurtër. Andaj Zija Çela na sjell “Engjëjt”, shkruar me delikatesën e përrallave të Oskar Uajlldit, tregim i pakompromentuar nga asnjë klishe, qofshin dhe klishetë subkoshiente që na vijnë pa kuptuar. I paharrueshëm, si tregim kompakt dhe magjik, mbetet “Qengji i grigjës”. E po në këtë libër “Kuçedra”, një alegori e dhimbshme e realitetit tonë, por që tregohet mjeshtërisht si përrallë.
Ndoshta ky tregim do të ishte marrë si shembull nga Kalvino se si duhet shkruar tregimi bashkëkohës përmes mjeteve shprehëse të përrallës. Sepse “Kuçedra” është njëkohësisht edhe tërheqës e zbavitës, elemente aq të domosdoshme të letërsisë së mirë. E këto përgjithësisht i mungojnë letërsisë sonë, e cila vuan nga varfëria e toneve dhe serioziteti i tepruar didaktik. Princat e mirë janë të buzëqeshur, shërbyesit dhe zemërvegjëlit janë gjithmonë të zymtë. Princi i Zija Çelës ka ditur të na vijë si Princ i vërtetë: me klasin estetik, me hijeshinë stilistikore, me larminë dhe ngjyrat e titujve, me premtimin se ka ardhur i vendosur ta trashëgojë legjitimitetin e kurorës së Princave të mëdhenj paraardhës të mbretërisë së letërsisë.
