Publikohen disa pjesë nga libri ‘Të falësh’, me autore znj. Sofika Prifti (Cara), botim i Institutit për Studimin e Krimeve dhe Pasojave të Komunizmit në Tiranë, në të cilin autorja ka përshkruar me hollësi dhe kompetencë profesionale, historinë e një prej fiseve më të njohura, jo vetëm në qytetin e Kavajës, por edhe më gjerë, fisit Cara, nga i cili dolën jo vetëm atdhetarë e patriot të shquar që dhanë kontributin e tyre në dobi të çështjes kombëtare dhe lirinë e Shqipërisë, por edhe intelektualë të njohur, të diplomuar në Perëndim, të cilët më pas u kthyen në atdhe, duke dhënë kontributin e tyre në disa fusha të shkencës dhe jetës. Por edhe pse pinjollët e fisit Cara, ata ia kushtuan jetën e tyre çështjes kombëtare, pas ardhjes së komunistëve në pushtet në fundin e vitit 1944, ata do të përndiqeshin, burgoseshin dhe internoheshin, e lufta e egër e klasave, do t’i ndiqte ata deri në vitin 1990, kur dhe nisi shembja e regjimit komunist.
Nga Tirana, Bardhin e transferuan në Skrovotinë. Kampi i burgut këtu ishte i futur prapa një kodre me ullinj, e cila kishte pamje nga ana e detit, e, nga rruga kryesore që ne zbrisnim, nuk dukej fare. Aty të burgosurit punonin si skllevër e nxirrnin kripë. Çfarë të tregoj më parë për këtë kamp?! Nuk ka kalem që t’i shkruaj tmerret e burgut! Sepse rastet e ngjarjet e hidhura, ishin të shumta, në ato 3-4 vjet që Bardhi qëndroi aty. Po ju tregoj vetëm një rast: Për të shkuar në burg, ishte më kollaj, sepse kishte dy autobusë, por edhe ndonjë makinë të rastit, biletat priteshin në agjensi një ditë para, për linjën Fier- Vlorë.
Më e keqja ishte kthimi, se autobusët mbusheshin në Vlorë, jashtë vendeve nuk merrnin më, sepse kontrollet e policisë rrugore, ishin të rrepta. Makinat e rastit, edhe ato vinin të zëna, por më e keqja ishte se edhe ato makina tek- tuk, që mund të kishin ndonjë vend, nuk ndalonin, kishin frikë, sepse pak më tutje rrinin ata të kontrollit rrugor. Shumë herë na binte radha të ktheheshim deri tek ura e Mifolit në këmbë, deri në Levan, por shumë rrallë në Fier vinim në këmbë. Ja, qëlloi dhe ky rast, që erdhëm nga Panajaja e Vlorës në Fier, në këmbë. Ditën e takimit, një herë në muaj, do t’i çonim ato pak ushqime, që ua hiqnim nga goja fëmijëve. Në atë kohë ushqimet ishin me listë, me racion(!) Shumë herë na shkonte rruga huq, sepse policët na thoshin:
“Sot nuk keni takim me Bardhin, se është i dënuar për kokëfortësi, – as ushqimet nuk i pranonin”. Për një nga këto ditë dimri, do t’ju tregoj, që ishte dita e takimit. U nisëm me kunatin dhe fëmijët, me që kishim dy muaj rresht, që s’i merrnim ata, e Bardhi na i kishte kërkuar. Koha ishte pak e ftohtë, por pa shi, veç me disa re të murrme. Kur mbërritëm në kamp, për fat të keq, nuk na lanë në takim, as ushqimet nuk i pranuan, me gjithë lutjet tona. Bardhi ishte dënuar përsëri! Nga ora dymbëdhjetë e drekës ikëm nga kampi, për t’u kthyer në shtëpi.
Koha u nxi, retë filluan të shtoheshin; pas pak ia nisën bubullimat, vetëtimat dhe pas tyre nisi një shi i lehtë. Ishim afër detit! Në atë pozicion që ishim, si në fushë të mejdanit, nuk kishte vend ku të fusje kokën. Ishte shumë ters! Disa makina që kaluan, u nxorëm dorën, por nuk na morën. Shiu sa vinte dhe dendësohej, vetëtimat të prishnin sytë, fëmijët kishin frikë shumë, bubullimat të shurdhonin daullet e veshëve, ndërsa shiu shoqërohej nga një erë e ftohtë.
Sikur të mos mjaftonin këto, s’e la mangët as breshëri, (kjo zonë shquhet për këtë kohë të keqe.) Jo vetëm të vegjlit që kishim me vete, por edhe ne të mëdhenjtë kishim frikë. Ishte një nga më të këqijat ditë të dimrit ndoshta, ajo që po përjetonim ne. Kur ishim nisur, kishte qenë ditë e mirë, s’na e mori mendja se do të kalonim këtë të keqe. Djali ishte 5 vjeç, vajza ishte 9-muajshe, e lidhur kopanec.
Të dy të vegjlit filluan të qanin; djali ishte shumë i shëndetshëm, kunati e kapi prej dore, e ngjeshi pas vetes e pas pak ai pushoi së qari. Kunati kishte në krahë edhe çantat me ushqime, që nuk na i pranuan. Bashkë me ne, ishin dhe dy hallexhinj të tjerë, vëlla e motër, nga Elbasani. Edhe ata kishin një vëlla në burg, të cilin e takuan, por edhe neve na ndihmuan shumë atë ditë. Ata ishin katër, dy vëllezër dhe dy motra të pamartuara, nga gangrena “lufta e klasave”, më e vogla ishte 47 vjeçe.
Njerëzit kishin frikë të martoheshin me këta fatkeq. Ne atë kohë, ecnim e ecnim dhe nuk vinim re ku i hidhnim këmbët, duke u llapa-shitur nëpër gropat e rrugës, të mbushura me ujë. Ndonjë makinë në të rrallë kalonte me shpejtësi e, na hidhte ujë e baltë, nëpër rrobat tona. Avash, avash, arritëm tek ura Mifolit e, djali filloi të ecte përpara, por, kur arriti tek ura, ai ndaloi. Vjosa ishte fryrë nga shirat e shumtë që kishin rënë e uji i turbullt, kishte nisur ta mbulonte urën dy-tri pëllëmbë.
Ishte pas dreke vonë! Uji i shiut na kishte hyrë nëpër trup, deri në palcë; rrobat na rëndonin, aq sa mezi i hidhnim këmbët. Të ftohtit e asaj dite dimri, na kishte hyrë edhe në zemër, mjekra na dridhej, fjalët që donim t’i flisnim njëri- tjetrit, na dilnin copa-copa, se na kishin ngrirë në buzë si akulli. Fëmijët ishin zbehur nga të ftohtët, mishi e qimet u ishte ngritur përpjetë, si gjembat e iriqit. Duart e mija të ngrira, mezi po e mbanin vajzën kopanec, që qe rënduar nga uji i shiut.
Me gjithë këto halle që kishim, na duhej të nxitonim, sepse Vjosa kishte dalë mbi urë dhe, sa vinte, uji e ngrinte nivelin. Dielli kishte shumë që kishte perënduar, po errej. Të mos kalonim, s’kishim ku të rrinim! Atëhere i vumë detyrë vetes, ta kalonim urën e, të shkonim drejt Levanit, për ndonjë makinë, për në Fier. Djali qe i vogël, i shkurtër e, kur hyri në urë, uji i vinte deri tek barku! Kunati e kapi shpejt, e mori në krahë, kurse çantat i morën miqtë nga Elbasani.
O Zot! Vetëm ti më dhe forcë e kurajo, ma mbajte mendjen, sepse një mendje më thoshte, të hidhesha në Vjosë, me dy fëmijët, të zhdukesha përgjithmonë, por zemra e nënës, është shumë e dhembshur, për fëmijët e saj. Nga ajo zemër e sfilitur më dilte gjithë afsh një mallkim, për atë regjim të pashpirt, gjakatar. Jeta ime s’ishte veçse një torture, që më provokonte shumë mendime të hidhura e ogurzeza. Për çudi, çantat që kishin ato pak ushqime, të cilat do ia çonim burrit, e që nuk na i pranuan policët, shpëtuan!
Ato i shtrëngonim fort dhe nuk donim kurrsesi t’i hidhnim në ujë. Ndodhi diçka e papritur, e çuditshme në jetën time, që s’është e njohur nga të gjithë, sepse jeta nuk është njëlloj për të gjithë, sepse jeta nuk është fushë me lule, për çdo njeri! Kishim shpëtuar mrekullisht nga ajo rrugë ferri! Në shtëpi arritëm në të gdhirë, në këmbë. Qemë bërë telef, si i thonë fjalës! Ishim gjysëm të vdekur nga rruga e mundimshme, nga koha e keqe, nga shiu e të ftohtit. Këmbët na qenë ënjtur, këpucët na qenë hapur, një takë e këpucës time, kishte rënë rrugës e, unë s’e kisha kuptuar!
Kishim arritur gjallë në shtëpi, kjo ishte kryesorja! Lavdi Zotit! U ulëm poshtë dhe nuk ishim në gjendje të ngriheshim, as për të hequr rrobat, që na rëndonin e kullonin nga uji i shiut. Miqtë e Elbasanit, erdhën me ne në shtëpi, për dy orë, u thanë, u ngrohën e u dhamë rrobat tona, që u ndërruan. Në mëngjes i përcollëm ata tek stacioni i trenit, që ishte 5 minuta larg nga shtëpia jonë. Tradita e shqiptarit, është të respektosh mikun, kur të vjen në shtëpi, por për gjendjen që isha unë, nuk mundesha për vetëm dy orë, t’ua bëja të plotë këtë respekt.
Ndonëse në ato kushte, u përpoqa t’i respektoja, sepse ata ishin si unë dhe më kuptonin mirë, se sa mund të bëja, e aq i kisha mundësitë. Nuk fjetëm fare atë natë! Në mëngjes, në orën 7 pa një çerek, u nisa për punë, sepse, po të bëja mungesë, (dhe unë isha gotë e krisur,) nuk të pranonin, pa pasur raport! Shkova sa për të thënë që shkova, por isha në një gjendje, sikur më kishin rrahur me dru. Mirë që puna, ishte me normë! Por, para se të nisesha në punë, edhe pse isha e rraskapitur, hapa çantat e ushqimeve, që i kishim përgatitur për Bardhin në burg.
Çfarë mendje kisha pasur! Kishim mbajtur kot peshën e ujit, sepse disa ushqimeve, si sheqerit, miellit e niseshtesë, u kishin mbetur vetëm letrat e ambalazhit, të zhubrosura nga uji! Makaronat ishin bërë brumë, i mora, i ngjesha e bëra kuleç; orizi ishte zbutur krejt, si pilaf dhe e hodha në tepsi, që të thahej për supë. Kurse qepët dhe prasët, nuk i kishte gjetur gjë, ishin në rregull. O Zot! Jetë koti! Po, po, jetë koti! Mirëpo jeta është e çuditshme e, na befason ,me çdo gjë! Shumë martesa ishin bërë e, bëheshin nëpër burgje!
Lidhjet martesore bëheshin nga vetë prindërit ose, vëllezërit e atyre që ishin dënuar. Në një nga këto martesa, u ndodhëm edhe ne, gjatë një takimi të radhës me burrin. Ishte koha kur Bardhin e kishin transferuar në Ballsh. Me që ne e kishim afër në Fier dhe Ballshi na dukej i lehtë, u nisëm shpejt në mëngjes. Në orën tetë kishim arritur tek kampi dhe donim të ishim të parët, sepse atë ditë takimi vinin shumë njerëz. Atje gjetëm dy familje malësore, të cilët kishin fjetur në Ballsh. Në takim i fusnin nga dy-tri familje, sipas sasisë së njerëzve. Na ra radha e takimit të futeshim me ta. Të dyja familjet malësore kishin në duar secila nga një pako llokume të mbyllur dhe ato ua dhanë policëve-roje, në atë takim.
Njëri nga policët i mori pakot e llokumeve, i hapi dhe i copëtoi kafshërisht me thikë, për t’i kontrolluar se mos kishin futur ndonjë gjë të rrezikshme brenda, se ashtu ishte rregulli, pastaj ua dha. Me ata, ishin dhe dy të rinjtë, që prindërit i kishin fejuar vetë në burg. Pasi na dhanë llokume edhe neve, e u thamë; “Të ju trashëgohen”! Ata shkëmbyen mes tyre copat e llokumeve dhe u përqafuan. Ishte një skenë prekëse, që nuk do ta harroj kurrë! Si ky rast ka dhjetëra të tjerë.
Fati e ndjek njeriun kudo dhe e vë në provë; mjerë ai që ligështohet dhe dorëzohet! Ja, ata miqtë nga Elbasani, vetëm Zoti e di, se si do të shkojë jeta e tyre! Pas gati dy vjetësh, Bardhin e transferuan në Burrel. U hidhëruam e u mërzitëm, që na e çuan shumë më larg, por se mos kishim gjë në dorë! Sa ishte aty në Ballsh Bardhi, ne u gëzuam, u çmallëm, sepse na dukej sikur e kishim në derë të shtëpisë, makina gjenim kollaj e, vetëm 25-30 minuta, shkonim në këmbë. Ishte mjaltë për ne ajo rrugë! Por ishte shkruar, që vuajtjet tona, nuk kishin fund.
BURGU I BURRELIT
Gëzimit tonë të vockël, i erdhi fundi shpejt: u dha urdhri dhe Bardhin na e transferuan në Burrel! Burgu i Burrelit, me nam! Tek porta e burgut, shkruhej: “Këtu i thonë Burrel, ky hynë dhe nuk del”! Bardhi aty qëndroi gati 9 vjet, pra, si “armik” i betuar, aty e kishte vendin(!?) Kur shkuam për herë të parë në atë burg famëkeq, na u duk sikur kishim shkuar nga Fieri në fund të botës!. Kujtimet e asaj rruge të keqe për ne ishin shumë të hidhura. Ato pamje të zymta na kanë lënë mbresa të trishtuara, të frikshme, të pashlyeshme.
Edhe tashti që po shkruaj këto rreshta, më dalin para syve ato skena, që na i panë sytë, skena shumë prekëse. Panoramë, bardhë e zi. Në dimër ngrica e bora, i bënin rrugët shumë të vështira, për t’u kaluar. Në atë kohë rrugët ishin shumë të ngushta, vende-vende, të shtruara keq e keq e, në shumë raste, të prishura. Në dimër nëpër to kalohej me zinxhirë, duke i vendosur ato tek rrotat e makinave. Rruga fillonte nga fusha dhe pas gjysëm ore, kur ktheje kokën prapa, merrje vesh që ishe ngjitur lart, sa të thoje me vete, ku isha e ku jam! Rruga vinte dredha- dredha, makina arrinte në majë të malit e, zbriste pastaj në qytetin e Burrelit.
Gjatë udhëtimit, ndodhte gjithnjë që, kur do shkëmbeheshin dy makina, njëra ndalonte sa të kalonte tjetra, që të mos e pësonin, si fatin e disa të tjerave. Për një pakujdesi të vogël, mund të rrëshqitje e, të bije poshtë në humnerë! Sa skena rrëqethëse, sa viktima kishim parë në atë rrugë! Bukuri të rralla ka vendi ynë, vërtet, qytetet, fshatrat njëri më i bukur se tjetri. Burreli është i ndërtuar mes malesh me pyje. Rrugët në qytet ishin me trotuare, mes tyre ishin mbjellë mollë dhe, kur ato piqeshin, nuk i prekte njeri me dorë.
Shtëpitë ishin me bahçe dhe poshtë tyre kishin mbjellë luleshtrydhe, kurse para portave, lule shumëngjyrëshe. Por velloja e frikës, kishte hyrë edhe aty. Sapo merrnin vesh që kishim njerëz në burg, banorët vendas mbyllnin portat e, as një pikë ujë nuk të jepnin për fëmijët. I vetmi hotel që ishte atëhere në Burrel, gjithmonë nuk kishte vende. Na shikonin me çanta në dorë e, fytyrat e tyre, sikur na thoshin: “Ah, në burg paskeni qenë?! Mirë jua bënë”! Lekët tona, nuk shkonin në atë hotel.
Eh, kujtimet për Burrelin janë të shumta, të lidhura pas atyre viteve të rënda të burgut. Ishte një qytet i vogël atëherë! Me që Fieri ishte larg Burrelit, lëvizjet e makinave, ishin të pakta, na duhej që një natë ta kalonim në Tiranë, ose në Burrel. Kur mbaronim punë vonë, nga takimi me burrin, sidomos në dimër, nata na zinte aty. Në këto raste, “hoteli” ynë, ishte tek kumbullat e zeza, në hyrje të Burrelit, karshi repartit ushtarak. Aty ndaheshin rrugët Burrel-Batër-Laç. Në dimër errësohej shpejt, se dita ishte e shkurtër.
Kishte shumë raste, që flinim aty. Po kujtoj këtu një rast: Burgu ishte në periferi të qytetit, takimin me burrin, e mbaruam vonë, se kishte njerëz shumë atë ditë. Nuk kishte ditë të caktuar takimi, si në kampet e tjera. Sa erdhëm tek tri rrugët, u errësua, makina nuk gjetëm. Atë ditë kishte rënë afërsisht gati dy pëllëmbë borë. Shkuam tek kumbullat, se aty afër ishin, vumë poshtë kumbullave çantat, u ulëm mbi to dhe u mbështetëm tek trungjet e tyre. Nga lodhja dremisnim dhe nuk e ndienim që bora, po shkrihej nga ngrohtësia e trupit tonë. Gjumi vinte e shkonte si era e fushave, derisa velloja e hollë gri e mëngjesit, fillonte të sillte dritën e ditës.
Kur ngriheshim, nga mesi, poshtë e mbrapa, ishim njomur deri në mish, pa e kuptuar fare! Të ftohtit na hynte deri në zemër. Ishte dimër! Kur bënte ngricë, rrobat tona ngrinin si mushama. Para se të zbardhte mirë dita, niseshim rrugës në këmbë, na vinte zor, të na shikonin të njomur mbrapa, se kush e di çfarë do mendonin. Kur pranvera vinte në këtë qytet të vogël, luginat përreth, dalë-ngadalë, mbuloheshin me një qilim lulesh të bardha, të verdha dhe bojë-qielli. Lum ata njerëz që janë më të butë, si ajo natyrë pranverore, sepse meritojnë respektin e të tjerëve!
Dhimbja e tjetrit të prek në zemër, kur shikon si rrokullisen nëpër faqe lotët e dikujt që e ke për zemër. Njeriu shumë herë ka sunduar mbi njeriun, në dëm të tij. Çdo njeri, fjalën që e nxjerr nga goja, nuk duhet ta kthejë prapë, pa dhënë fryt, kështu na ka krijuar i madhi Zot, që të mbajmë atë që themi, sado që të vuajmë. Në dimër majat e maleve, e mbanin dëborën e bardhë, si stoli dhe dielli i pranverës vonë, mezi arrinte ta shkrinte. Ai jepte një shkëlqim të hijshëm dhe të dukej sikur maja e malit dhe dëbora, kishin përqafuar retë. Rruga e Burrelit, siç shkruajta dhe më lart, ishte shumë e vështirë për t’u kthyer.
Sa herë na ka ndodhur të zbrisnim në Batër, që kishte një ulje nga Burreli, e të ngjiteshim prap lart, në atë të përpjetë, për të gjetur ndonjë makinë, nga ato që ngarkoheshin me mineral, në Batër! Kur nuk gjenim, niseshim në këmbë, sepse i kishin zënë vendet më parë të tjerët. Edhe një autobus që ishte, biletat priteshin një ditë përpara, niseshim me këmbë, me shpresë të gjenim ndonjë vend, nga njerëzit që zbrisnin fshatrave të Burrelit, që të hipnim ne. Kemi ecur në këmbë, deri tek hidrocentrali i Ulzës.
Ndodhte dhe kështu: Kur niseshim vonë, errësira na gjente rrugës, mendonim gjithmonë për të gjetur makinë për në Tiranë, të shkonim të flinim tek hallë Detja. Nata ishte shumë e frikshme! Rruga që kalonim ,ishte poshtë një kodre, anash maleve me pyje, me dru ahu e dushku, ulërimat e ujqërve në brendësi të pyllit, dëgjoheshin deri poshtë në rrugë. Të trembur, të heshtur, ecnim duke u dridhur, pa i kuptuar metrat e kilometrat e rrugës që përshkonim. I lutesha me lot në sy Zotit: “O Zot, na ndihmo! Na ruaj nga të këqijat, na ndihmo të gjejmë makinë”! Sa peizazhe të bukura ka vendi ynë, sytë shikonin sa majtas-djathtas, mendja shëtiste kudo dhe mendimet ishin nga më të ndryshmet.
“Oh! Sikur të isha shkrimtare”, thoja me vete. Do të shkruaja për atë jetë plot vuajtje të familjeve, grave, nënave, motrave e të fëmijëve të të burgosurve politikë, që frikën e kishin si ushqim, në çdo orë të ditës, nga e famshmja Partia e Punës! Një zemër e gëzuar, është e mirë për shëndetin, porsi ilaçi që shëron një sëmundje. Sa poetë e shkrimtarë, i thurnin atëhere shumë lëvdata Enverit dhe partisë së tij, por sot disa prej tyre janë të persekutuar! Atëherë shumë e shumë njerëz, vuanin tmerrësisht nga stresi e frika, që kishin në zemër, që e mbanin si një hajmali, të fshehtë në gjoks!
Në çdo shpat e faqe mali, emrin e Enverit e kishin shkruar me gurë të bardhë, të lyer me gëlqere, jo nga dashuria, po prej tmerrit, se të zezën për Enverin, e kishin fshehur në zemër dhe nuk e shfaqnin, sepse e dinin se ç’i priste! Frika u ishte bërë si rrodhe e thatë, gjembat e së cilës, kur të ngjiten, të shpojnë e të japin dhimbje e djegie, sa të përvëlojnë shpirtin e nuk të shqiten më. Nga udhëtimet nëpër dimrin e egër e të ftohtë, disa herë jam ftohur e, më ka ikur zëri dhe vetëm me ilaçe e, duke bërë gjilpëra, më vinte zëri. Sa për ftohje, rastet ishin të shumta.
Pavarësisht nga mosha e re që kisha, detyra ime ishte më e madhe se mosha që kisha, për të rritur e për të mbajtur dy fëmijë të pambrojtur, vjehrrën, që vuajtjet e kishin lodhur e plakur para kohe shumë, kunatin beqar e, të sëmurë, që i ranë në kurriz një mal me halle, të pambaruara. M’u kujtua një anekdotë e bukur, por pak e gjatë, me kuptimin të thellë, që e kisha dëgjuar nga gjyshja ime, por që ka një ndryshim me mua…!
Nga Sofika Prifti Cara/ Memorie.al
