Nga Agim Baçi
Një zë për njeriun,- për atë njeri që nuk ngurron kurrë të marrë udhët për të kuptuar botën, duke besuar se është në dorën e tij për ta zotëruar atë…. Nikollaj V. Gogol, autori i romanit “Frymë të vdekura”, ka përshkruar një panoramë të pikturës së shoqërisë njerëzore, duke e varur atë në murin e përhershëm të letërsisë botërore, përmes Çiçikovit, personazhit që shumëkush e ka konsideruar edhe si një profil tjetër i Don Kishotit. Por ai është edhe një udhëtar i përshkrimeve Danteske, e njëkohësisht, edhe përgjues i shpirtrave që kërkojnë të flasin me gjuhën e tragjedive dhe komedive të Shekspirit. Udhëtimi i Çiçikovit dhe misioni i tij për të gjetur një rrugë drejt fitimit të prestigjit në shoqëri kërkon vëmendje – një vëmendje që vjen dhe i kërkohet lexuesit nga vetë autori që në hapat e para, vetëm pak rreshta pasi ka prezantuar personazhin me banorët e kryevendit të gubernës NN. Përmes një stili nga më të admirueshmet në historinë e letërsisë, autori i drejtohet lexuesit, sikur ta kishte ngjitur – ashtu siç qëndron vërtet me lexuesin rrëfimi gjatë kohës së lëçitjes. Dhe ky “intimitet” me lexuesin zgjat thuasje gjatë gjithë rrëfimit, që autori ka dashur ta quajë poemë, edhe pse e ardhur në prozë.
“…Këto të gjitha këndonjësi do t’i mësojë dalëngadalë dhe në kohën e duhur, në qoftë se do të ketë durimin të këndojë tregimin tonë shumë të gjatë, i cili do të hapet e zgjerohet kur do t’i afrohemi mbarimit, që është kulmi i veprës…..” (Nikollaj Gogol, “Frymë të vdekura”, Poemë, Botim i vitit 1998, Onufri, f. 29, përkth. Dhimitër Pasko)
Sobakieviçi, Manillovi, Pliushkini, Koroboçka, mund të lexohen si ish pronarët e kohës së Gogolit, të mesit të viteve 1800, aq sa ç’mund të jenë edhe të kollarisurit e sotëm, në takimet e përditshme dhe në dhënien e marrjen e ofertave të përditshmërisë së tyre. Takimi me Manillovin, më të dashuruarin pas së resë, por që e ka lënë librin në faqen 14 prej shumë vitesh, duke u thënë të tjerëve se është në mes të leximit, mund ta gjesh padyshim sot, thuajse në çdo vend, në çdo shoqëri.
“Ndofta, vetëm perëndia mund të thotë se ç’karakter kish Manillovi. Ka një skotë njerëzish të njohur nën emrin ‘koka më vete’, as kështu, as ashtu, siç thotë një fjalë e urtë: as në qytet Bogdan, as në fshat Selifan. Ndofta dhe Manillovin duhet ta futim në këtë kallëp. Nga të pamat ky ishte njeri i pashëm; vizat e fytyrës i kish të ëndshme, por kjo ëndshmëri dukej e mbytur së tepërmi me sherbet të velshim; sjellja dhe lëvizjet e tij kishin diçka lakatonjëse, që të nxitnin të njiheshe me të. Buzëqeshte ëmbël, ish flokëverdhë, me ca sy të kaltër. Në çastin e parë të bisedimit me këtë njeri s’mund të mbaje veten e të mos thoshe: ‘Ç’njeri i lezeçëm dhe i mirë!’. Pas një minute nuk mund të thoshe më asgjë, kurse në minutën e tretë do të thoshe: ‘Djalli e merr vesh se ç’njeri qenka ky!’ – dhe do të largoheshe sa më tej. Po të mos bëje kështu, po të mos largoheshe sakaq, do të të pushtonte një mërzitje për vdekje….”. (Nikollaj Gogol, “Frymë të vdekura”, f. 34)
Ironia përshkruan thuajse gjithë komunikimin e ish nëpunësit të doganës, Çiçikovit, ndërkohë që lexuesi vijon thuajse të ndjehet aty, pas çdo takimi heroi lidh kontratat e tij për të patur “fuqinë e çifligarit”. Heroi që na përshkruhet nuk është një hartues modern firmash piramidale, edhe pse mund të ketë ngjasime. Ai nuk është as djalli, e aq më pak engjëlli, që bredhin në të dy botët, si të kishte vetëm një urë të lehtë, gati-gati të dallueshme nga të gjithë. Çiçikovi, që vjen ashtu, me të pamundshmen, është thjesht një thirrje për të parë ne, lexonjësit e tij, të mundshmen që kemi pranë, pa patur nevojën që të shkojmë në moskthim për të kuptuar se duhej të guxonim.
“…Gjer atëherë gjithë zonjat e qytetit N. s’kishin folur aq shumë për Çiçikovin, megjithëqë s’ia kishin mohuar aspak sjelljet e tij të këndshme mondane, po nga dita kur vloi fjala se ishte milioner, ato zbuluan se kish edhe cilësira të tjera. Por këto zonja s’ishin aspak të dhëna pas interesit. Fajin e kish vetëm fjala ‘milioner’ – jo milioneri vetë, por vetëm fjala, – sepse vetëm e vetëm kumbimi i kësaj fjale, pa marrë parasysh peshën e qeses me para, përfshin diçka që ndikon edhe mbi njerëzit e poshtër, edhe mbi njerëzit e lartë, edhe mbi njerëzit që s’janë as kështu, as ashtu. Shkurt: ndikon mbi të gjithë…. Shumë njerëz e dinë fort mirë se nuk do të zhvatin asgjë nga dora e milionerit dhe s’kanë asnjë të drejtë që të zhvatin, por prapëseprapë ose vrapojnë që t’i dalin përpara, ise i qeshin, heqin kapelen në praninë e tij, apo s’lenë gur pa lëvizur për të marrë pjesë në drekën në të cilën e dinë se e kanë ftuar atë, milionerin…”. (Nikollaj Gogol, “Frymë të vdekura”, f. 187)
Të gjitha përshkrimet brilante, të shqipëruar mrekullueshëm nga Dhimitër Pasko (Mitrush Kuteli), duket sikur janë të ndodhura jo vetëm dje, por edhe diku pranë nesh. Këto përshkrime portretesh dhe situatash, e bëjnë rrëfimin “Frymë të vdekura” një libër që do të mund t’i tejkalojë të gjitha kohërat, pavarësisht gjithçkaje që mund ta rrezikojë artin e shkruar. Sepse, përmes penës brilante të Gogol, Çiçikovi mbetet gjithnjë diku rrotull, e duket gjithnjë se po na thërret të kemi mendjen në udhën e ditëve tona.
