Përktheu Granit Zela
Sigurisht që titullin për këtë diskutim e huazova nga George Orwell-i. Një arsye pse e huazova ishte se më pëlqen tingulli i fjalëve: Pse shkruaj. Këtu keni tre fjalë të shkurtra, krejt të qarta që ndajnë një tingull, dhe tingulli që ata kanë të përbashkët është ky: Unë, Unë, Unë.[1]
Në shumë mënyra, të shkruarit është akti i të thënit “unë”, i imponimit të vetvetes ndaj njerëzve të tjerë, i të thënit dëgjomë, shiko siç shoh unë, ndrysho mendim. Është një akt agresiv, madje edhe armiqësor. Mund ta maskosh agresivitetin e tij sa të duash me vello fjalish nënrenditëse, me cilësor dhe fjali të mënyrës lidhore, me elipse dhe aluzione, duke përdorur nënkuptime në vend të pohimeve, por nuk mund të shmanget fakti që hedhja e fjalëve në letër është taktika e një tirani të fshehtë, një pushtim, një imponim i ndjeshmërisë së shkrimtarit në hapësirën më private të lexuesit.
E huazova titullin jo vetëm sepse fjalët tingëlluan si duhet, por sepse dukej se përmblidhnin, në një mënyrë jo të pakuptimtë, gjithçka që duhet t’u them. Ashtu si shumë shkrimtarë, unë kam vetëm këtë “temë”, këtë “lëmë”, aktin e të shkruarit. Nuk mund t’u sjell asnjë raport nga ndonjë front tjetër. Mund të kem interesa të tjera: jam “e interesuar”, për shembull, për biologjinë detare, por nuk e lajkatoj veten aq sa të besoj se do të më dëgjonit të flas për të. Nuk jam dijetare. Nuk jam aspak intelektuale, që nuk do të thotë se kur dëgjoj fjalën “intelektual” zgjat dorën të kap armën, por vetëm për të thënë që nuk mendoj në mënyrë abstrakte. Gjatë viteve kur isha studente në Berkeley, u përpoqa, me një lloj energjie të pashpresë të adoleshencës së vonë, të blija një vizë të përkohshme për në botën e ideve, për të krijuar një mendje që mund të merrej me abstrakten.
Gjithçka që dija atëherë ishte ajo që nuk isha dhe m’u deshën disa vite për të zbuluar se çfarë isha. Me pak fjalë u përpoqa të mendoj. Dështova. Vëmendja ime u kthye në mënyrë të pashmangshme tek e veçanta, tek e prekshmja, tek ajo që përgjithësisht merrej parasysh nga të gjithë ata që njihja atëherë dhe për këtë çështje e kam njohur që atëherë, me periferiken. Përpiqesha të mendoja për dialektikën hegeliane dhe e gjeja veten duke u përqendruar në një dardhë të lulëzuar jashtë dritares dhe në mënyrën e veçantë se si petalet binin. Përpiqesha të lexoja teori gjuhësore dhe pyesja veten nëse dritat ishin ndezur në Bevatron, atje lart në kodër. Kur them se pyesja veten nëse dritat ishin ndezur në Bevatron, ju mund të dyshoni menjëherë, nëse merreni me fushën e ideve se po e regjistroja Bevatronin si një simbol politik, duke menduar shkurtimisht për kompleksin ushtarako-industrial dhe të tij, për rolin në komunitetin universitar, por do të gaboni. Pyesja vetëm nëse dritat ishin ndezur në Bevatron dhe si dukeshin ato. Një fakt fizik.
Pata probleme me diplomimin në Berkeley, jo për shkak të paaftësisë për t’u marrë me idetë – isha diplomuar në anglisht dhe mund të gjeja imazhet e shtëpisë dhe kopshtit në “Portreti i një zonje” të Henry James-it, si të tjerët, “imazhet” duke qenë sipas përkufizimit lloji specifik që më tërhoqi vëmendjen – por thjesht sepse kisha nënvlerësuar ndjekjen e një kursi për Miltonin. Për arsye që tani tingëllojnë si barok, më duhej një diplomë deri në fund të asaj vere, dhe departamenti i anglishtes më në fund ra dakord, nëse do të veja çdo të premte dhe të flisja për kozmologjinë e “Parajsa e humbur”, për të më vërtetuar se jam e aftë në analizën e veprës së Miltonit. E bëra.
Për disa të premte rresht mora autobusin e Greyhound-it, të premteve të tjera kapja trenin e linjës së Paqësorit Jugor në pjesën e fundit të segmentit të tij transkontinental për në San Françisko. Nuk mund t’ju them nëse Miltoni e vendosi diellin apo tokën në qendër të universit të tij te “Parajsa e humbur”, çështja qendrore e të paktën një shekulli dhe një temë për të cilën atë verë shkrova dhjetë mijë fjalë, por ende më kujtohet, ngurtësia e saktë e gjalpit në vagonin -restorant të qytetit të San Franciskos dhe mënyra se si xhamat e lyer të autobusit reflektonin rafineritë e naftës rreth ngushticës Carquinez, në një dritë të hirtë dhe të turbullt. Me pak fjalë, vëmendja ime ishte gjithmonë në periferi, në atë që mund të shihja, shijoja dhe prekja, te gjalpi dhe autobusi. Gjatë atyre viteve udhëtoja me atë që e dija se ishte një pasaportë shumë e pasigurt, letra të falsifikuara: e dija që nuk isha banore legjitime në asnjë botë idesh. E dija që s’mund të mendoja. Gjithçka që dija atëherë ishte ajo që nuk mund të bëja. Gjithçka që dija atëherë ishte ajo që nuk isha dhe m’u deshën disa vite për të zbuluar se çfarë isha. Isha shkrimtare.
Me këtë nuk nënkuptoj një shkrimtar “të mirë” apo një shkrimtar “të keq”, por thjesht një shkrimtar, një person i cilit orët më të zjarrta kur është më i kredhur në mendime i harxhon duke renditur fjalët në letër. Nëse arritjet e mia profesionale do të ishin në rregull, nuk do të isha bërë kurrë shkrimtare. Nëse do të kisha qenë e bekuar me qasje të kufizuar në mendjen time, nuk do të kishte pasur arsye për të shkruar. Unë shkruaj vetëm e vetëm për të zbuluar se çfarë po mendoj, çfarë po këqyr, çfarë arrij të shoh dhe çfarë domethënie ka. Të zbuloj atë që dua dhe atë së cilës i frikësohem. Pse rafineritë e naftës rreth ngushticës Carquinez më dukeshin të këqija në verën e vitit 1956? Pse dritat e natës në Bevatron digjen në mendjen time për njëzet vjet me radhë? Çfarë po ndodh në këto fotografi në mendjen time?
Kur flas për fotografi në mendjen time, po flas, konkretisht, për imazhe që shkëlqejnë. Dikur kishte një ilustrim në çdo libër të psikologjisë elementare që tregonte një mace të vizatuar nga një pacient në faza të ndryshme të skizofrenisë. Kjo mace kishte një vezullim rreth saj. Mund të shihje strukturën molekulare të prishur në skajet e maces: macja u bë sfondi dhe sfondi macja, gjithçka ndërvepronte, duke shkëmbyer jone. Njerëzit me halucinogjen përshkruajnë të njëjtin perceptim të objekteve. Unë nuk jam skizofrene, as nuk marr halucinogjene, por disa imazhe vezullojnë për mua. Shikoni aq fort sa duhet dhe patjetër do ta pikasni shkëlqimin. Aty është. Nuk mund të mendosh shumë për këto foto që vezullojnë. Thjesht afroji dhe i lini të qartësohen. Ju qëndroni të qetë. Mos flisni me shumë njerëz dhe mbani sistemin nervor që të mos rrënohet dhe përpiquni të gjeni macen në atë vezullim, gramatikën në fotografi.
Ashtu siç e kam fjalën për “vezullim” në kuptimin e mirëfilltë, po këtë dua të them me fjalën “gramatikë”. Gramatika është një piano që e luaj me vesh, pasi më duket se nuk kam qenë në shkollën gjatë vitit kur u dhanë mësim rregullat. Gjithçka që di për gramatikën është fuqia e saj e pafundme. Zhvendosja e strukturës së një fjalie ia ndryshon kuptimin, në mënyrë aq rrënjësore dhe të padiskutueshme sa pozicioni i një kamere ndryshon kuptimin e objektit të fotografuar. Shumë njerëz tani kanë njohuri për këndet e përdorimit të kamerës, por jo aq shumë dinë për fjalitë. Rregullimi i fjalëve ka rëndësi, dhe renditja që dëshiron mund të gjendet te fotografia në mendjen tënde. Fotografia dikton rregullimin. Fotografia dikton nëse kjo do të jetë një fjali me ose pa pjesë nënrenditëse, një fjali që mbaron duke kulmuar ose një fjali që vdes në rënie, e gjatë apo e shkurtër, e mënyrës veprore apo pësore. Fotografia tregon si t’i renditni fjalët dhe renditja e fjalëve të tregon, ose më tregon mua, çfarë po ndodh në fotografi. Vini re: të tregon. Nuk jeni ti që i tregon.
Më lejoni t’ju tregoj se çfarë dua të them me fotografi në mendje. Fillova një roman “Luaj me kartat e tua”, ashtu siç kam filluar secilin prej romaneve të mi, pa asnjë nocion për “personazhin” ose “subjektin” apo edhe “ndodhinë”. Kisha vetëm dy fotografi në mendje, për një qëllim teknik, i cili ishte të shkruaja një roman aq eliptik dhe të shpejtë sa të përfundonte para se ta vije re, një roman aq i shpejtë sa zor se do të ekzistonte në faqe. Për sa u përket fotografive: e para ishte ajo e një hapësire të bardhë. Hapësirë boshe. Ishte padyshim, fotografia që diktoi qëllimin narrativ të librit – një libër në të cilin çdo gjë që ndodhte do të ndodhte jashtë faqes, një libër “i bardhë” tek i cili lexuesit do t’i duhej të sillte ëndrrat e këqija – dhe megjithatë kjo fotografi nuk më tregonte asnjë “histori”, nuk sugjeronte asnjë situatë. Fotografia e dytë e bënte. Kjo fotografi ishte e diçkaje ku kisha qenë dëshmitar. Një grua e re me flokë të gjata dhe një fustan të shkurtër të bardhë ecën nëpër kazino në Riviera në Las Vegas në orën një të mëngjesit. Ajo kalon e vetme kazinon dhe ngre receptorin e një telefoni shtëpie. E shikoj sepse e kam lexuar në gazeta dhe ia di emrin: është aktore e dorës së dytë që e shoh herë pas here nëpër Los Anxhelos, në vende si teatri dhe një herë në zyrën e një gjinekologu në klinikën Beverly Hills, por nuk jam takuar kurrë me të. Nuk di asgjë për të. Kush po e përfshin në filma? Pse është ajo këtu për të aktruar? Si ndodhi saktësisht? Ishte pikërisht ky çast në Las Vegas që bëri që rrëfimtari i romanit tim “Luaj me kartat e tua” të fillonte të më tregonte për veten, por kjo shfaqet në roman vetëm në mënyrë të tërthortë, në një kapitull që fillon kështu: “Maria bëri një listë të gjërave që nuk do t’i bënte kurrë. Kurrë nuk do të ecte vetëm nëpër lagjet Sends ose Sizër pas mesnate. Kurrë nuk do të merrte pjesë në një festë, të bënte veprime sadomazokiste pa dëshirën e saj, nuk do të merrte hua peliçe nga Abe Lipsey, fjala – fjalë. Kurrë nuk do të mbante një Yorkshire në Beverly Hills”. Ky është fillimi dhe gjithashtu fundi i kapitullit, i cili mund të sugjerojë se çfarë dua të them me “hapësirë e bardhë”.
Më kujtohet se kisha një sërë fotografish në mendjen time kur fillova romanin që sapo mbarova, “Libri i lutjes së përbashkët”. Në fakt, një nga këto fotografi ishte e atij Bevatron-it që përmenda, megjithëse do ta kisha të vështirë t’ju tregoja një histori në të cilën bëhet fjalë për energjinë bërthamore. Një tjetër ishte një fotografi gazete e një avioni 707 të rrëmbyer që digjej në shkretëtirë në Lindjen e Mesme. Një tjetër ishte pamja e natës nga një dhomë në të cilën një herë kalovaa një javë me ethe, një dhomë hoteli në bregdetin kolumbian.
Bashkë me bashkëshortin ishim në bregdetin kolumbian duke përfaqësuar Shtetet e Bashkuara të Amerikës në një festival filmi (më kujtohet se e përmenda shumë emrin Jack Valenti, sikur përsëritja e tij mund të më bënte mirë), dhe ishte një vend i keq për të të kapur ethet, jo vetëm sepse sëmundja ime fyente nikoqirët tanë, por sepse në këtë hotel çdo natë nuk punonte gjeneratori. Ikën drita. Ashensori ndaloi. Im shoq vajti në festën e mbrëmjes, justifikonte mospraninë time, ndërsa unë rrija vetëm në këtë dhomë hoteli, në errësirë. Mbaj mend që rrija në dritare duke u përpjekur të lidhesha me telefon me Bogotán (telefoni dukej se funksiononte në të njëjtin parim si gjeneratori), shikoja erën e natës që frynte dhe pyesja veten se çfarë po bëja njëmbëdhjetë gradë jashtë ekuatorit me një temperaturë ethesh. Pamja nga ajo dritare padyshim shfaqet në Libër i lutjes së përbashkët, ashtu si edhe avionit 707 që digjet, dhe megjithatë asnjë nga këto fotografi nuk më tregoi historinë që më duhej.
Fotografia që shkëlqeu dhe bëri që këto imazhe të tjera të bashkoheshin, ishte ajo e aeroportit të Panamasë në orën 6 të mëngjesit. Kam qenë në atë aeroport vetëm një herë, ishte një aeroplan për në Bogota që ndaloi për një orë për t’u furnizuar me karburant, por mënyra se si dukej atë mëngjes mbeti e mbivendosur mbi gjithçka që pashë deri në ditën kur mbarova Libër i lutjes së përbashkët. E kam përjetuar atë aeroport për disa vite. Ende mund ta ndjej ajrin e nxehtë kur zbres nga avioni, mund të shoh nxehtësinë që po ngrihet tashmë nga asfalti në orën 6:00 të mëngjesit. Mund ta ndjej fundin e lagur dhe të rrudhosur në këmbët e mia. E ndjej se si ngjitet asfalti në sandale. Më kujtohet bishti i madh i një avioni amerikan që pluskonte pa lëvizur në fund të asfaltit. Më kujtohet zhurma e një automati në dhomën e pritjes. Mund t’ju them se mbaj mend një grua të veçantë në aeroport, një grua amerikane, një norte amerikana e hollë rreth të dyzetave që mbante një smerald të madh katror në vend të unazës së martesës, por nuk kishte një grua të tillë atje.
E vura këtë grua në aeroport më vonë. E sajova, ashtu si më vonë krijova një shtet për të vendosur aeroportin dhe një familje për të drejtuar vendin. Kjo grua në aeroport as nuk po kap një avion dhe as nuk po takon njeri. Ajo po porosit çaj në kafenenë e aeroportit. Në fakt ajo nuk po “porosit” thjesht çaj, por ngul këmbë që uji të vlohet, përballë saj, për njëzet minuta. Pse është kjo grua në këtë aeroport? Pse nuk shkon askund, dhe ku ka qenë më parë? Ku e gjeti atë smerald të madh? Çfarë çrregullimi ose mosshoqërimi e bën të besojë se vullneti i saj për të parë ujin e vluar mund të fitojë? Kishte katër muaj që shkonte nga një aeroport në tjetrin, mund ta shihje me sytë e ngulitur te vizat në pasaportën e vet. Të gjithë ata aeroporte ku ishte vulosur pasaporta e Sharlotë Dagllasit do të dukeshin njësoj. Ndonjëherë te tabela në kullë lexohej “BIENVENIDOS” dhe nganjëherë lexohej “BIENVENUE”, disa vende ishin të lagështa dhe të nxehta dhe të tjera ishin të thata dhe të nxehta, por në secilin prej këtyre aeroporteve muret prej betoni ndryshken dhe njolla dhe këneta prej uji jashtë pistës ishte e mbushur me trupat e avionëve dhe uji kishte nevojë të vlohej.
“E dija pse Sharlota shkoi në aeroport edhe nëse Viktori nuk e dinte. E dija punën e aeroporteve”. Këto rreshta shfaqen afërsisht në gjysmë të librit, por i shkrova gjatë javës së dytë që punova për librin, shumë kohë përpara se të kisha ndonjë ide se ku kishte qenë Sharlotë Dagllas ose pse shkoi në aeroporte. Derisa shkrova këto rreshta, nuk kisha në mendje asnjë personazh të quajtur Viktor: nevoja për të përmendur një emër dhe emrin Viktor, më erdhi në mendje kur shkruaja fjalinë. “E dija pse Sharlota shkoi në aeroport” dukej e paplotë. “E dija pse Sharlota shkoi në aeroport edhe nëse Viktori nuk e dinte” kishte pak më shumë fuqi rrëfimore. Më e rëndësishmja nga të gjitha, derisa shkrova këto rreshta nuk e dija kush isha “unë”, kush po e tregonte historinë. Kisha synuar deri në atë çast që “unë” të mos ishte më shumë se zëri i autorit, një rrëfimtar i gjithëdijshëm i shekullit të nëntëmbëdhjetë. Por ja ku ishte: “E dija pse Sharlota shkoi në aeroport edhe nëse Viktori nuk e dinte. Unë e dija punën e aeroporteve”.
Ky “unë” nuk ishte zëri i asnjë autori në shtëpinë time. Ky “unë” ishte dikush që jo vetëm e dinte pse Sharlota shkoi në aeroport, por njihte edhe dikë që quhej Viktor. Kush ishte Viktori? Kush ishte ky rrëfimtar? Pse po ma tregonte ky rrëfimtar këtë histori? Më lejoni t’ju them një gjë për arsyen pse shkrimtarët shkruajnë: po ta kisha ditur përgjigjen e ndonjërës prej këtyre pyetjeve, nuk do të më ishte dashur kurrë të shkruaja një roman. / exlibris.al
[1] Në anglisht “Why I Write”, shënim i përkthyesit.
