Në fillim të gushtit, një organizatë mjedisore me qendër në SHBA e quajtur “Basel Action Network”, ose BAN, lëshoi një alarm mbi një anije me ngarkesë 175 ton, që ishte zhdukur nga radarët, ndërsa lundronte në brigjet e Afrikës së Jugut, shpesh një shenjë se transponderët e një anijeje janë fikur.
BAN citoi një informator të thoshte se anija ishte një nga dy në pronësi të kompanisë ndërkombëtare të anijeve daneze “Maersk Line” që mbante gjithsej 102 kontejnerë me pluhur furre me hark elektrik – një nënprodukt mbetjesh i pasur me metale të rënda – nga porti shqiptar i Durrësit drejtuar për në Tajlandë.
Pluhuri i furrës me hark elektrik, zakonisht një nënprodukt i prodhimit të çelikut, konsiderohet si mbetje e rrezikshme dhe si i tillë transporti i tij i nënshtrohet kushteve strikte, por në këtë rast asnjë masë nuk u plotësua.
Sipas BAN, dy anijet e “Maersk Line” u ndaluan në Singapor në gusht dhe do të kthehen në Durrës, ku tashmë prokurorët kanë nisur të bëjnë pyetje.
Sipas informacioneve nga shkresat e marra nga BIRN, prokurorët kanë identifikuar firmën shqiptare “Sokolaj Sh.p.k”, në pronësi të Gjovana Sokolajt, si eksportuese e kontejnerëve dhe besojnë se përmbajtja ka ardhur nga “Kurum International”, operatori turk i pjesëve të ish-kombinatit metalurgjik të epokës komuniste në Elbasan në Shqipërinë qendrore.
“Kurum” operon me furrat me hark elektrik për prodhimin e çelikut për industrinë e ndërtimit, duke punësuar qindra njerëz në Elbasan.
Informacionet e mbledhura nga prokurorët dhe të parë nga BIRN tregojnë se “GS Minerals doo”, e regjistruar në qytetin port kroat të Rijekës, bleu pluhurin nga “Sokolaj Sh.p.k”, pavarësisht se të dyja kompanitë janë në pronësi të familjes Sokolaj.
Jim Puckett, drejtori ekzekutiv i BAN, tha se një dërgesë e mbetjeve të tilla në një vend të tillë si Tajlanda – i cili nuk ka kapacitete të provuara për riciklimin e mbetjeve – ngriti pyetje serioze.
“Është një dërgesë shumë e madhe dhe dikush po kalon shumë vështirësi për ta fshehur atë,” tha Puckett për BIRN me telefon nga Seattle në SHBA.
“Kurum International” nuk iu përgjigj një kërkese për koment për këtë histori, por në një deklaratë të datës 21 gusht, kompania hodhi poshtë spekulimet e mediave se ajo, si operatori i vetëm i furrave me hark elektrik në vend, qendronte pas dërgesës.
“Kurum International nuk ka eksportuar asnjëherë mbetje të rrezikshme dhe këtë herë gjithashtu, kjo dërgesë nuk i përket Kurum-it”, tha kompania, pa specifikuar në fakt nëse mbetjet e dyshuara kishin origjinën apo jo nga furrat e Kurum-it, pavarësisht se kush i eksportoi.
Autoriteti doganor shton konfuzionin
Ndërsa prokurorët në Durrës kanë drejtuar gishtin nga Kurumi, shërbimi doganor i Shqipërisë tha në një deklaratë më 21 gusht – të njëjtën ditë me mohimin e Kurum-it – se kontejnerët në fakt përmbanin koncentrat zinku nga Kosova, jo nga Shqipëria, dhe e quajti eksportuesin si ‘Apelbaum sh.p.k’. Shqipëria ishte vetëm një vend tranzit, tha ajo.
‘Apelbaum sh.p.k’ nuk ekziston në Kosovë, por ‘Apfelbaum sh.p.k’ ekziston.
Drejtori i Apfelbaum, Arten Bajrushi tha se kompania ishte e përfshirë vetëm në dërgesën e bllokuar në mars në Fangcheng të Kinës, por se përmbajtja ishte xeheror i zinkut nga kompleksi i minierave në Trepçë të Kosovës, jo pluhur i furrës me hark elektrik.
“Ne nuk eksportojmë pluhur nga industria metalurgjike por xeheror zinku”, tha Bajrushi. “Këtë e kemi bërë që nga viti 2017. Është e qartë se doganat shqiptare na kanë goditur për të shkëputur vëmendjen nga ajo që po ndodh.”
Puckett kundërshtoi pretendimet në lidhje me ngarkesën në anije në Kinë, duke thënë se ajo përmbante më shumë se tetë për qind plumb, që do të thotë se klasifikohet si mbetje.
“AP Moller-Maersk”, kompania globale e transportit që qendron pas “Maersk Line”, tha se kontejnerët e drejtuar për në Tajlandë ishin ngarkuar në anijet e saj në portin italian të Triestes, pasi u morën nga një kompani tjetër detare në Durrës.
“Asnjë prej këtyre kontejnerëve nuk është deklaruar se përmban mbetje të rrezikshme,” tha kompania për BAN. “Nëse këto do të ishin deklaruar si të tilla, Maersk do të kishte refuzuar t’i dërgonte ato.”
Qeveria shqiptare mohoi gjithashtu çdo përgjegjësi dhe hodhi poshtë akuzat se shteti nuk kishte kryer kontrollet e duhura të ngarkesës.
“Është detyrim i eksportuesit dhe importuesit që të deklarojnë dërgesën e tyre si të rrezikshme ose jo të rrezikshme”, tha në një deklaratë të përbashkët Ministria e Infrastrukturës dhe Energjisë dhe Ministria e Mjedisit, duke shtuar: “Do të ishte e arsyeshme të priten rezultatet e hetimit.”
Kurum, një prodhues i madh i pluhurit të rrezikshëm
Rrjeti i Veprimit ‘Bazel’ është një referencë për Konventën e Bazelit të vitit 1989, e njohur zyrtarisht si Konventa për Kontrollin e Lëvizjeve Ndërkufitare të Mbetjeve të Rrezikshme dhe Asgjësimin e tyre.
Konventa nuk ndalon eksportin e mbetjeve të rrezikshme nga vende, si Shqipëria, që nuk janë anëtare të Bashkimit Evropian ose të Organizatës për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik, OECD, por ajo vendos rregulla strikte se si mund të eksportohen mbetje të tilla. Shqipëria si nënshkruese e Konventës së Bazelit duhet të plotësojë disa kushte.
Njëra është se mbetjet si pluhuri i furrës me hark elektrik të eksportohen, autoritetet shqiptare duhet së pari të shohin një leje nga vendi i destinacionit të lëshuar për eksportuesin, si dhe leje nga çdo vend tranziti.
Leja duhet të specifikojë llojin dhe sasinë e mbetjeve të rrezikshme, destinacionin përfundimtar dhe mënyrën e trajtimit. Mbetjet mund të eksportohen vetëm nëse do të trajtohen në mënyrë adekuate në vendin e destinacionit. Nëse anëtarët e Konventës e dinë se vendi i destinacionit – në këtë rast, Tajlanda – nuk ka kapacitet për të përpunuar mbetjet, ata duhet të refuzojnë të lëshojnë një licencë eksporti.
Sipas raporteve të tij të monitorimit, të dorëzuara në shtet dhe të marra nga BIRN nëpërmjet një kërkese për Lirinë e Informacionit, vetëm në periudhën prill-qershor 2021, “Kurum” prodhoi 2500 ton pluhur të klasifikuar si oksid zinku i rrezikshëm.
Nuk është e qartë se çfarë bëri “Kurum” me të gjitha këto.
Që nga viti 2022, një pjesë e mbetjeve është ricikluar nga një kompani shqiptaro-kineze e quajtur Alliance Resources, por nuk ka kapacitetin për të gjithë pluhurin e Kurumit. Pasi të përpunohen, mbetjet mund të eksportohen në BE dhe vende të tjera, tha Erdest Nushi, i cili figuron në regjistrin shqiptar të biznesit si kontakti i kompanisë.
“Kapacitetet tona janë të kufizuara,” tha Nushi për BIRN. “Për nëntë muaj ne mund të përpunojmë rreth 2500 ton. “Kurum” prodhon shumë më tepër se kaq.”
Sipas një hetimi të policisë së Durrësit, “Kurum” i ka shitur “Sokolaj sh.p.k” rreth 2800 ton në tetor dhe nëntor 2023.
Gjovana Sokolaj, pronarja, u tha hetuesve se rreth 102 kontejnerë ishin mbushur me atë që ajo e quajti ‘oksid hekuri’. “Sokolaj sh.p.k” i pagoi “Kurum” 41,000 dollarë përpara se t’i shiste mbetjet kompanisë simotër, “GS Minerals doo”, për 141,000 dollarë. Kontejnerët u nisën nga Durrësi, destinacioni Tajlandë, më 4 korrik 2024.
Pothuajse një muaj më vonë, Sokolaj mori fjalë nga kompania e transportit se kontejnerët do të ktheheshin përsëri në Durrës, sepse, ajo i tha policisë, “Porti i Singaporit refuzoi t’i përpunonte, duke besuar se përmbanin material toksik“.
“Unë u përgjigja se malli është oksid hekuri dhe “Sokolaj sh.p.k” dhe “Kurum Sh.a”. kanë bërë një analizë,” citojnë dokumentet e policisë të ketë thënë ajo. “Nuk ka mbetje toksike atje.”
“GS Minerals”, megjithatë, merret me pluhurin e furrës me hark elektrik, duke e ofruar atë për shitje përmes reklamave në internet.
Sokolaj nuk iu përgjigj kërkesës për koment për këtë histori.
‘Plotësisht bashkëpunues’
Kompania gjermane që operon terminalin e mineraleve në portin e Durrësit, “EMS Albanian Port Operator sh.p.k”, tha për BIRN se po bashkëpunonte plotësisht me autoritetet në lidhje me dërgesat e dyshuara në Tajlandë.
Ai tha se, sipas të dhënave të tij, terminali nuk kishte përpunuar pluhurin e furrës me hark elektrik për pesë vitet e fundit.
“Ne jemi të vetëdijshëm për pretendimet në lidhje me pluhurin e furrës me hark elektrik,” tha kompania. “Ne jemi duke bashkëpunuar plotësisht me autoritetet dhe u kemi dhënë atyre çdo informacion apo dokument që kemi”.
“Maersk” tha gjithashtu se po punonte për kthimin e kontejnerëve të dyshuar në Shqipëri.
“Për shkak të spekulimeve në lidhje me përmbajtjen e këtyre kontejnerëve, “Maersk” do t’ia dorëzojë kontejnerët linjës së transportit që ka rezervuar dhe është përgjegjëse për kontejnerët në fjalë,” tha kompania në një deklaratë më 14 gusht.
BAN përshëndeti përpjekjet e “Maersk”, por tha se “puna nuk është kryer”.
“Në fillim të këtij viti, “Maersk” dërgoi një ngarkesë të ngjashme mbetjesh në Kinë, e cila gjithashtu duhet të kthehet”, tha BAN. “Më tej, kompania duhet të marrë masa për të parandaluar që anijet e tyre të lëvizin mbetje të rrezikshme, mbetje elektronike dhe mbetje plastike në vendet në zhvillim në të ardhmen.” / “Balkan Insight”
