30 vite nga Çernobili: koha e duhur për të vërtetën. Është quajtur “ngjarja më vdekjeprurëse në historinë e bërthamores civile” në kulmin e dinamikës së një incidenti. Të falsifikuar pashmangshmërisht nga emotiviteti dhe nga deformimi informativ, si edhe nga më jokorrektja e asimetrive midis palëve në fushë: ata në favor të teknologjive bërthamore të detyruar që të krahasonin arsyet e tyre, teknike dhe racionale, me ekzagjerimet mediatike të një “apokalipsi atomik” të kërcënuar. I simbolizuar nga profecia e errët e murgjëve të Greenpeace: “Çernobili do të prodhojë miliona të vdekur”. Shumë i vunë në diskutim në atë kohë programet e ardhshme bërthamore dhe rolin e teknologjive të tyre, por ama mbetet e dhëna se në botë kuota e kontributit të bërthamores civile nuk është zvogëluar kurrë. Përkundrazi. Për motive nga më të ndryshmet – rikthimi në teknologjitë joqymyr, nevoja për fuqi energjetike e vendeve në rrugën e zhvillimit – kuota e kontributit bërthamor është e destinuar që të rritet. Por le të kthehemi tek Çernobili. Sigurisht, kemi të bëjmë me incidentin më të rëndë ndër 3 të vetmit të klasifikueshëm si të tillë (Three Mile Island, 1979, dhe Fukushima, 2011) të historisë së bërthamores civile. Me pasojat e tij, Çernobili ka qenë në këto 30 vitet e fundit ngjarja më e studiuar dhe më e analizuar nga bashkësia ndërkombëtare. Natyrisht, për sa u përket aspekteve shëndetësore dhe sociale. Qysh nga fillimi, një basen i pafundëm popullsie, mbi 1 milion njerëz (midis 600 000 likuidatorëve dhe 400 000 banorëve të qendrave të banuara më të prekura nga incidenti) janë monitoruar nga agjencitë ndërkombëtare të Kombeve të Bashkuara me screening, kontrolle, testime analitike. Kemi të bëjmë me programin epidemiologjik ndërkombëtar më të madh të shekullit të Kombeve të Bashkuara. I integruar me studimin e ngjarjes së rastësishme, të analizuara në të gjitha shkaqet dhe pasojat teknike, ekonomike, mjedisore dhe sociale të saj. Janë prodhuar, sidomos nën kujdesin e UNSCEAR-it (organizmit shkencor të Kombeve të Bashkuara të krijuar në 1955 për studimin e efekteve të rrezatimeve, duke filluar nga ato mbi popullsinë japoneze), raporte dhe analiza që përbëjnë tashmë një literaturë tekniko–shkencore të domosdoshme si për sektorin bërthamor në botë, ashtu edhe për atë shëndetësor e mjedisor. Duke lënë mënjanë faktorët e unicitetit dhe të mospërsëritshmërisë, të dinamikës të incidentit, që tashmë duhet të jenë përfshirë në vlerësimin e Çernobilit: në pjesën më të madhe, kemi të bëjmë me një incident që i detyrohet një dinamike në kundërshtim me çdo standard të konsoliduar dhe të prodhuar nga kushti i kolapsit teknik të sistemit sovjetik nga fundi i viteve tetëdhjetë; ka të bëjë me një teknologji, atë të reaktorëve RBMK sovjetikë, antikonvencionale, pazgjidhshmërisht e paqëndrueshme dhe që nuk ndeshet në asnjë prej teknologjive perëndimore. Dinamika e Çernobilit mund të verifikohej vetëm në atë realitet dhe, në asnjë mënyrë, nuk mund të përsëritej në asnjë realitet apo impiant tjetër në botë.
Në vitin 2002, Kombet e Bashkuara kanë shpallur një “program 10-vjeçar” për Çernobilin. Qëllimi: të botoheshin konkluzionet e fushatës së gjatë të monitorimit shëndetësor (“The Human Conseguences of the Chernobyl Nuclear Accident”) dhe të tregoheshin strategjitë për rilindjen e territoreve të prekura (“Strategy for recovery”). Të gjitha agjencitë e Kombeve të Bashkuara, nga OMS-ja, AIEA, FAO, UNSCEAR-i dhe tek qeveritë e interesuara, janë impenjuar për të shkruar bilancin e Çernobilit dhe të tregojnë mësimet e dala prej tij. Në 2003, ky aktivitet kompleks monitorimi është dhënë nga Kombet e Bashkuara të institucionalizuara në Chernobyl Forum, i përbërë nga 100 ekspertë ndërkombëtarë nga të gjitha agjencitë e Kombeve të Bashkuara dhe nga qeveritë e prekura nga ngjarja, Rusia, Ukraina dhe Bjellorusia. Chernobyl Forum ka prodhuar në 2006, 20 vite pas incidentit, dy raporte të veçanta – atë të Expert Group Environment (të koordinuar nga AIEA-ja) dhe atë të Expert Group Health (të koordinuar nga OMS-ja) – që përmbajnë konkluzionet e 20 viteve studime dhe analiza. Më tej, përfundimet e Chernobyl Forum janë konfirmuar në raportin e 2008 të UNSCEAR-it lidhur me “efektet shëndetësore të Çernobilit”, që përfundonte me dy pohime kyçe: “Pjesa më e madhe e popullsive të prekura nga incidenti nuk ka motive që, në të ardhmen, të ketë frika prej pasojave shëndetësore të shkaktuara nga efektet e incidentit”; “Nivelet vjetore të ekspozimit radiologjik të popullsisë së prekur kanë rezultuar krejtësisht të krahasueshëm me ato të dozave natyrale (natural background)”. Dy konkluzione që i çmontonin në mënyrë të pamëshirshme themelet e katastrofizmit mediatik mbi themelet e katastrofizmit mediatik mbi Çernobilin dhe, sidomos, pikën e fortë e vulgatës antinukleariste: tezën se tipari dallues dhe specifik i një incidenti bërthamor është projektimi i një numri vdekjesh të ardhshme që i shkaktohen nga shfaqja në kohë e sëmundjeve tumorale. Siç do ta shohim, bëhet fjalë për një truk. Raportet e Chernobyl Forum u japin përgjigje pyetjeve kyçe të debatit ndërkombëtar 30-vjeçar lidhur me incidentin. Po rreshtojmë disa thelbësore.
E para: Sa kanë qenë vdekjet e shkaktuara prej ARS-it (sindromit akut nga rrezatimet) në Çernobil? Domethënë sa humbje efektive ka shkaktuar në periudhën e menjëhershme incidenti “më i rëndë” i historisë së bërthamores? Në raportin e Forum vdekjet e atribuara ARS-it qenë 28. Të gjithë në 1986 midis punëtorëve që të parët ndërhynë në vendin e incidentit. Në popullsinë e jashtme dhe në vitet pas 1986 “nuk u verifikuan, sipas Forum, vdekje prej ARS-it”.
E dyta: Në 20 vite pas incidentit, sa kanë qenë tumorët vdekjeprurëse të shkaktuar prej ekspozimit ndaj rrezatimit? “Nuk është e mundur të sqarohet, përgjigjet Forum, pasi nuk ekziston një mundësi për të ndarë tumorët e shkaktuar nga rrezatimet nga ata që u detyrohen shkaqeve të tjera”. Studimet epidemiologjike mbi banorët e zonave të prekura nga rrjedhja radioaktive, “nuk kanë dhënë dëshmi të një rritje të vdekshmërisë prej leuçemisë, tumorëve solidë dhe sëmundjeve të ndryshme nga tumorët”. E dhëna e vetme e lidhshme midis tumorëve të regjistruar dhe rrjedhjes radioaktive është ajo e 4000 tumorëve në gjendrat tiroide të regjistruara në periudhën midis viteve 1992 e 2002 tek personat që qenë fëmijë në kohën e incidentit. Prej tyre, vetëm 15 kanë çuar në vdekje. Së fundi, në grupin e 61 000 punëtorëve rusë që kanë marrë doza të mesme prej 107 mSv (njësia matëse e dozave radioaktive të marra), një 5 përqindësh i vdekjeve të ndodhura mund të lidhet (statistikisht) me këto doza. Por e dhëna, sipas Forum, nuk është e saktë.
E treta: Cilët kanë qenë nivelet e ekspozimit ndaj rrezatimeve të popullsisë së prekur? Përveç punëtorëve të impenjuar në vend në ditët e para të incidentit (midis të cilëve, siç e pamë, u verifikuan vdekje prej ARS-it), “pjesa më e madhe e punëtorëve të përfshirë në rikuperim dhe të njerëzve që jetonin në zonat e prekura përpara evakuimit kanë marrë, në 20 vitet pas incidentit, doza në të gjithë trupin relativisht të ulëta dhe të krahasueshme me doza që i detyrohen fondit natyror (atë që do të kishin marrë edhe pa incidentin)”. Për sa i përket situatës aktuale: “5 milionë banorët e zonave të infektuara të Bjellorusisë, Rusisë dhe Ukrainës marrin çdo vit doza efektive, që i detyrohen rrjedhjes, të barabarta me më pak se 1 mSv”. Domethënë, asgjë. Së fundi: “Duke pasur parasysh nivelet relativisht të ulëta me të cilat janë ekspozuar popullsitë e rajoneve të goditura nuk ka asnjë dëshmi, vazhdon Forum, pasojash mbi pjellshmërinë riprodhuese, efekte degjenerative në lindje apo efekte hereditare të ardhshme”. Natyrisht, shtuar numrit të këtyre patologjive që do të verifikoheshin pa incidentin.
E katërta: Cili qe impakti mjedisor i rrjedhjes radioaktive nga reaktori i shpërthyer në Çernobil? Në terma bekerelësh, rrjedhja totale qe e madhe, por në terma specifikë radionukleidësh të emetuar pati një dinamikë të saktë. Ajo që mbizotëroi qe përhapje e radionukleideve jetëshkurtër dhe mesatare (Jodi-131, Stronciumi-90 dhe Cezium-137) që në 30 vitet e kaluara tashmë kanë rënë në pjesën më të madhe. Radionukleidet e rënda (plutonium dhe amerikium), megjithëse të pranishëm dhe të depozituar kryesisht në terrenet rrethe e përqark dhe në një rreze prej 100 kilometrash, “paraqesin nivele jo të konsiderueshëm, informon Forum, nga pikëpamja radiologjike”. Me pak fjalë: asnjë “shkretëtirë” atomike e përhershme. Rikuperimi i këtyre territoreve është një vepër që është në rendin e gjërave. Siç shihet: asnjë apokalips. “Më i rëndi” i incidenteve të historisë bërthamore, për sa i përket vdekjeve të shkaktuara dhe projektimeve të vdekjeve në të ardhmen, jo vetëm nuk paraqet tiparet e apokalipsit, por zbulohet më i ulët dhe më i kufizuar respektivisht çdo incidenti tjetër të “rëndë” në historinë e gjenerimit të energjisë. Atëherë, nga ku lind bindja e përhapur se specificiteti i incidentit bërthamor jepet nga fakti që vdekjeve të ndodhura aty për aty u duhen shtuar ato të ardhshme që u detyrohen shfaqjeve tumorale në kohë?
Lind nga një truk, nga përdorimi dashakeqës i një instrumenti statistikor (që shërben në radiologji për të kalibruar normat e sigurisë) që antinuklearistët e kanë transformuar në një teori “shkencore” dhe armë të propagandës së tyre. Quhet teoria Linear No Threshold (LNT). Pohon se çdo doze rrezatimi, nga më e voglat tek më e madhja, është e atribueshme një përqindje probabiliteti e shfaqjeve të papritura të patologjive. Antinuklearistët e kanë transformuar në një predikim mekanik dhe automatik: numri probabël është transformuar në vdekje të ndodhura. Por, në mënyrë të veçantë, transformohet një kriter direktiv statistikor në një parashikim shëndetësor. Duke përmbysur realitetin, ky korelacion statistikor, i presupozuar nga LNT-ja, nuk është verifikuar kurrë në termat e përshkruar.
Në këtë shekull, njerëzimi ka pasur në dispozicion laboratorin e madh e të mbijetuarve të Hiroshimës dhe Nagasakit për të matur efektet afatgjatë e rrezatimeve të jonizuara mbi popullsi të tëra të prekura nga rrjedhja radioaktive. Asgjë që të ngjajë me LNT-në nuk është verifikuar dhe asgjë që t’i ngjajë LNT-së nuk është verifikuar, siç e kemi parë, në testimet që kanë pasuar incidentin e Çernobilit. E vërteta është shumë e thjeshtë dhe banale: infektimi radioaktiv, si tërësia e faktorëve të tjerë të mundshëm që shkaktojnë patologji, është deterministe në rezultatet e saj vetëm për doza të larta të marrë. Është e njohur se për nivele të caktuara infektimi (mbi 5 Sv), efektet vdekjeprurëse të rrezatimeve janë të sigurta. Por siguria, pikërisht, ka të bëjë me këto nivele. Natyrisht, nën nivele të tilla funksionon një shkallë efektesh të rënda, por jo infinite për poshtë. Në bazë të dozave të marra (në nivel të mSv), siç ka qenë edhe rasti i Çernobilit sipas të dhënave, automatizmi mbaron. Shkencërisht, nuk është praktikisht e mundshme që në bazë të dozave të parashikohet, siç bëjnë në fakt antinuklearistët, numri i vdekjeve reale në të ardhmen apo probabilitete të larta që ato të ndodhin për shkakun e vetëm të radioaktivitetit të ulët të marrë. Megjithatë, bazuar në trukun statistikor të LNT-së (gjithnjë e më shumë i diskutuar në radiologji) është ndërtuar “monstruoziteti” propagandistik i teknologjisë bërthamore. Për më tepër, bilanci shëndetësor i Çernobilit nxjerr në pah një pikë kyçe mbi të cilën katastrofizmi mediatik lidhur me bërthamoren duhet të reflektojë: në popullsitë e prekura nga incidente bërthamore, patologjitë më të dukshme janë ato të simptomave të depresionit, stresit dhe ankthit. Natyrisht, ekspertët e Kombeve të Bashkuara u atribuojnë një rëndësi të caktuar modaliteteve spektakolare, katastrofiste dhe ankthologjike me të cilat qeveritë dhe organet e komunikimit trajtojnë incidentin bërthamor: me një disproporcion total midis realitetit të fakteve dhe efekteve të shpallura e të parashikuara. Pas 30 vitesh, diskutimi mbi realitetin e Çernobilit duhet të shërbejë edhe për të ndryshuar komunikimin e padrejtë dhe patologjik të bërthamores civile.
(nga Geopoliticus)
