Robert Elsie, albanolog i njohur, që punonte prej dekadash për Gjuhën dhe Letërsinë shqipe dhe përhapjen e saj në botë, sapo është ndarë nga jeta. Ajo që të bën përshtypje është fakti se Elsie, ka lënë amanet të varroset pikërisht në vendin në të cilin nuk i jetohej. Ndoshta, në Shqipëri vetëm i vdekur mund të jetohet i qetë
– Cila është marrëdhënia juaj me shqipen, ditët e para, takimi juaj i parë me gjuhën tonë? Çfarë ndodhi? Si e njohët këtë gjuhë që sot ju bën të bëni libra kaq të mëdhenj?
Mbase është histori e gjatë, por e rastësishme. Mbarova studimet në Gjermani, në Universitetin e Bonit. S’kisha lidhje me gjuhën shqipe, pasi atje studiova gjuhësinë krahasuese dhe gjuhën kelte, pra gjuhën e Irlandës, Uellsit, Skocisë dhe kur mbarova studimet profesori im, gjuhëtar, mori një ftesë nga Akademia e Shkencave për të vizituar Shqipërinë, pasi ai vetë kishte studiuar në Vjenë me një shqiptar, konkretisht me Aleks Budën. Aleks Buda e ftoi profesorin tim në Shqipëri. Në atë kohë, Shqipëria ishte një vend i mbyllur, i panjohur dhe ftesa nuk ishte vetëm për të, por edhe për studentët e tij. Dhe kështu, jemi nisur për në Shqipëri një grup prej 20 studentësh në vitin 1978. Ishte një gjë e rrallë për ne të hynim në Shqipëri, pasi Shqipëria në atë kohë ishte si Koreja e Veriut sot, domethënë zor të depërtoje.
– Si qe të hyje në këtë vend më ’78?
Për mua ishte shumë interesante. Madje kam qeshur me vete se më dukej vetja sikur isha në një film hollivudian dhe nuk e mora shumë seriozisht anën politike, as tabelat, propagandat.
– Ju mendonit se po bëhej shaka, nuk ju dukej e vërtetë?
Jo, por thjesht nuk e mora seriozisht, më tepër më ngjante si film. Por ishte shumë interesante.
– Ju kujtohet diçka që ju ngacmoi atëherë apo diçka që ju çuditi?
Kishte shumë gjëra, ishte një vend absurd, gjithë vendi ishte absurd, por njerëzit e merrnin seriozisht. Nuk e di se deri në çfarë mase i merrnin seriozisht vetë njerëzit, por gjithsesi e kuptonin që jetonin në një realitet tjetër.
– Ju qëllonte që të takonit shqiptarë që midis tyre flisnin për këtë gjë?
Jo haptazi, jo. Më vonë ky takim që nisi më 1978 u bë takim i përvitshëm midis Universitetit të Bonit dhe Akademisë së Shkencave dhe vinim çdo vit në Shqipëri për 2 javë. Gjatë takimeve dhe udhëtimeve, fillova të interesohesha për shqipen. Nuk e dija fare gjuhën veç fillova, në atë kohë, madje edhe në Gjermani, fillova të mësoja gjuhën më seriozisht.
– Ku e mësonit shqipen në Gjermani?
Ishte e vështirë pasi nuk kishte fjalor, kishte doracakë, libra mësimorë. Mbaj mend që gjeta një fjalor frëngjisht-shqip dhe nga ana tjetër shqip-gjermanisht, ndërsa në anglisht nuk kishte fare. E vështirë ishte.
– Kur thatë me vete që tani e di shumë mirë shqipen?
Pas shumë viteve. Ndërkohë shkoja çdo vit në Prishtinë në Seminarin Ndërkombëtar për Gjuhën Shqipe për të mësuar gjuhën. Aty ishte, nga njëra anë më kollaj sepse mund të bisedoja lirisht me njerëzit pasi kosovarët flisnin më lirisht.
– Sa e ndryshme ishte Kosova e atyre viteve me Shqipërinë?
Shumë, shumë.
– Ju ku ndiheshit më mirë?
Në Kosovë, pasi ishte më perëndimore, më normale. Në Shqipëri nuk kisha mundësi të flisja lirisht me njerëzit. Unë flisja me zyrtarët, të cilët ishin shumë të dashur, mikpritës, por prapë ishte njëfarë frike, që të pengonte të flisje lirisht.
– Po tani flitet lirisht në Shqipëri?
Po, qartë. Tani nuk ka problem, njerëzit flasin, madje nuk pushojnë së foluri fare. I thonë të gjitha, nuk mbajnë sekrete.
– Shqipëria e Hoxhës krahasuar me Shqipërinë e Berishës që takoni tani, çfarë kanë të ngjashme dhe çfarë kanë të ndryshme?
Unë mendoj se ka disa gjëra të kontinuitetit që nuk kanë ndryshuar, që janë të çuditshme jo vetëm nga koha e Hoxhës, por edhe nga koha e Zogut, gjëra që vijnë nga koha osmane, ajo e Zogut, e Hoxhës e deri te e sotshmja. Një nga këto gjëra është korrupsioni burokratik. Kjo është një nga gjërat që gjithmonë ka qenë kështu. Tjetra është paaftësia administrative e vendit. Nuk është diçka që varet vetëm nga partia, është më tepër qëndrimi i popullit. Pra, që të marrësh diçka që do, duhet të njohësh dikë në ministri, të pish kafe me të, pastaj të pish prapë kafe javën tjetër me të, edhe një herë të tretë, e më pas, ai të lidh me personin që ty të intereson. Dmth është njësoj si në kohën osmane, nuk është si një shtet normal.
-Edhe tani që flasim kështu është si në kohën osmane?
Po, po.
-Po në Kosovë, është e ngjashme kjo gjë?
Nuk di, nuk kam patur këto probleme në Kosovë. Natyrisht që Kosova e para 20 viteve është e ndryshme nga Kosova sot, por mua më duket se njerëzit janë njësoj, shqiptarët aty apo këtu, me pak ndryshime, në thelb njësoj janë.
-Ç’lloj emocioni keni kur takoni njerëz të tillë që janë diku dhe flasin një shqipe që po shuhet?
Bukur është, por më trishton që kjo gjuhë po zhduket aty dhe nuk bëhet asgjë për ta ruajtur. Dhe jo vetëm aty, ka edhe zona të tjera ku shqipja dhe dialektet po zhduken.
-Çfarë gjuhe është kjo shqipja jonë profesor?
Një gjuhë shumë e përzier. Ka elemente shumë të vjetra, por ka shumë ndikim nga gjuhët e tjera. Ka shumë ndikim nga latinishtja, sllavishtja, turqishtja, pak nga greqishtja, pak nga italishtja. Pra, është një lëmsh. Për të punuar në fushën e gjuhësisë historike krahasimtare, shqipja është një tmerr, sepse nuk zbulohen dot shtresat e ndryshme të shqipes, pasi janë si një lëmsh. Shumë interesante.
-Si ishte të takoje Fishtën, profesor?
T’ju them të drejtën ishte një punë shumë e vështirë. Gjuha e tij është e vështirë, pasi unë nuk isha mësuar me dialektin e tij dhe kur fillova gjeta shumë vështirësi, pasi çdo fjalë më është dashur ta kërkoj në fjalor, por në fund, u habita, pasi doli një punë shumë e mirë. Tani u bënë 4-5 vjet që e kam përkthyer dhe kur e lexoj edhe sot Lahutën e Malcisë në anglisht më pëlqen shumë. E di që është një përkthim me cilësi të lartë.
-Ju ndodh ndonjëherë të dëgjoni një njeri që reciton Fishtën dhe ndiheni mirë për punën e madhe që keni bërë për një vepër të madhe?
Po, po, dhe jam shumë krenar për përkthimin që kam bërë me Fishtën. Më duket se nga të gjithë librat është një nga librat më themelor të të gjitha botimeve të mia. Ishte një mundim, t’ju them të drejtën, pasi më është dashur një vit e gjysëm për të përkthyer 17 mijë vargje dhe kam luftuar me çdo varg.
-Do t’i rekomandonit shqiptarëve që ende nuk e kanë lexuar pse duhet ta lexojnë Fishtën?
Për mua është një vepër shumë interesante, nëse e kuptojnë gjuhën. Tani nuk e di, ndoshta të rinjtë që nuk e dinë gegnishten do e kenë të vështirë për ta kuptuar, është njësoj si tek ne kur lexojnë Shekspirin dhe nxënësit e kanë të vështirë, pasi nuk e kuptojnë gjuhën, por prapë them se duhet ta lexojnë. Ndoshta mund të lexojnë edhe përkthimin tim në anglisht. (qesh)
-Megjithatë Lahuta e Fishtës erdhi vonë në letërsinë tonë…
T’ju tregoj diçka. Kur udhëtoja me avion, në fillim të viteve ’90, në atë kohë, normalisht nuk kishte shumë udhëtarë që lëviznin drejt Shqipërisë dhe dikush prapa meje tha: “A ka ndonjë ndryshim orari?” dhe një person tjetër prapa tij tha “Po, po, 150 vjet prapa”.
-Ky është ndryshimi i orarit të këtij vendi, i cili gjërat i ka bërë me vonesë përfshirë edhe Lahutën e Malcisë, përfshirë edhe Pavarësimin, përfshirë edhe komunizmin, përfshirë edhe rrëzimin e tij, edhe tranzicionin.
Dhe hyrjen e Evropë.
-Po vonon ende apo jo?
Po, po, por është diçka që bëhet. Unë kam përshtypje se shqiptarët janë të ngadalshëm nga njëra anë, por janë shumë të shpejtë në anën tjetër. Kam qeshur një herë kur dikush më tha “Ne jemi më të shpejtë se bullgarët. Bullgarët janë të ngadalshëm, ndërsa ne Shqipërinë e ndërtojmë 5 herë në një kohë që bullgarët e ndërtojnë një herë Bullgarinë, por është e vërtetë edhe që e rrëzojmë 5 herë më shpejtë”.
-Po shqipja e Ismail Kadaresë si është profesor?
Kjo për mua është shqipja më e bukur. Unë kënaqem kur lexoj Kadarenë thjesht nga pikëpamja e gjuhës, të lexoj se si i ndërton fjalitë, fjalët që përdor. Është i veçantë dhe që ka ndikuar shumë në ecurinë e gjuhës së shkruar.
-Ju ka ndodhur më pas të ndeshni një shqipe dhe të thoni është kaq e bukur sa shqipja e Kadaresë?
Po kam dëgjuar, por besoj se ai është kryesor në çuarjen e shqipes përpara.
-Ju do veçonit një poet shqiptar që ju vetë e lexoni jo vetëm për ta përkthyer, por edhe për kënaqësi, që ju kënaq, që ju pëlqen?
Ka shumë, por jo një poet i caktuar. Për shembull më pëlqen Lasgush Poradeci.
-Lasgushi na pëlqen të gjithëve. Ju besoj e keni përkthyer atë apo jo?
Po, por është shumë i vështirë për t’u përkthyer, nuk është kollaj. Kam përkthyer pak nga veprat e tij. Jam përpjekur të përkthej disa, por nuk më dolën mirë dhe kështu i lashë.
-Cilat poezi i keni përkthyer Lasgushit?
Dimri, Mëngjesi është një poezi tjetër, një poezi për Shën Naumin. Kam përkthyes disa që më kanë prekur, por përkthimi varet shumë nga gjuha dhe Lasgushi është i lidhur shumë me gjuhën dhe për këtë nuk përkthehet kollaj. Kurse Migjeni është krejt tjetër, ai është narrativ, ai të tregon diçka, ai ka një histori, çdo poezi e tij është një tregim.
-Po prozën shqiptare, e keni përkthyer? Keni marrë tregime të shkurtra apo pjesë të mira të autorëve? Si e keni sjellë prozën shqiptare në anglisht?
Është diçka e rastësishme, unë kam bërë më pak prozë shqiptare, nuk kam përkthyer shumë, ndoshta kam përkthyer dy romane, por jo shumë, pasi është një mundim. Nëse një autor ka nevojë për një vit për të shkruar një libër, përkthyesi ka nevojë për një vit për ta përkthyer dhe unë nuk kam një vit për të përkthyer një vepër që mbase as nuk shitet jashtë. Tregu anglishtfolës nuk është shumë i interesuar për letërsitë e vendeve të vogla apo letërsinë në përkthim, nuk ka shumë treg për këtë për fat të keq.
-Si është biblioteka juaj profesor?
Shumë e madhe. Kohët e fundit kam ndërruar shtëpi dhe e kisha problem bibliotekën time, kam mbledhur shumë libra në vitet ’80-’90. Çdo herë që vija në Shqipëri merrja me vete një çantë të madhe me vete. Edhe në Kosovë të njëjtën gjë. Kështu që kam një bibliotekë të madhe edhe për Letërsinë shqiptare, por edhe për Albanologjinë në përgjithësi. Unë nuk e di sa libra janë, por di nga transportimi i bibliotekës tek shtëpia e re, që pesha e tyre është 2 ton e gjysmë. Është pesha e një elefanti.
-Shqipja jonë peshon sa një elefant në bibliotekën tuaj?
Dhe sinqerisht nuk kam më vend për libra, nuk i flak dot dhe nuk di tani ç’të bëj me këto libra. Më tmerrojnë librat kur futem në bibliotekën time dhe mbase bëra gabim që i mblodha të gjitha këto.
-Sa vjen e merrni më pak libra nga Shqipëria tani?
Po, tani jam shumë përzgjedhës, jam shumë i kujdesshëm. Një bibliotekë e madhe është një përgjegjësi e madhe.
Intervistoi: Rudina Xhunga
