Nga dr. Hasan Bello
1-Në shtator të vitit 1914, Esat Toptani me leje dhe miratim të qeverisë italiane e ministrit të Jashtëm San Xhuliano kaloi nga Selaniku në Nish për t`u takuar me kryeministrin e Serbisë, Pashiqin, për të biseduar lidhur me mobilizimin dhe hyrjen e tij nga territori i saj drejt Dibrës.
2-Pashiqi ngurronte të takohej me Esatin, të cilin e konsideronte si njeri të pabesueshëm. Ai i deklaroi përfaqësuesit italian se Esati mund të ishte i dobishëm vetëm për shmangur një konflikt mes Serbisë dhe Shqipërisë apo një sulm të Serbisë nga territori shqiptar. Diplomati italian këmbënguli, që Pashiqi të takohej me Esatin, sepse ishte në interesin e Italisë dhe Serbisë që të shmangeshin komplikimet në Shqipëri.
3-Më 15 shtator 1914 Esati mbërriti në kryeqytetin serb të luftës, në Nish ku ishin zhvendosur të gjitha institucionet qeveritare, bankat, legatat e huaja etj. Ai u prit dy herë nga Pashqi, i cili i deklaroi se Serbia nuk kishte asnjë qëllim për të sulmuar Shqipërinë. Ai kërkoi gjithashtu që fiset shqiptare të mos zhvillonin inkursione në brendësi të territorit serb dhe të mos bëhej vegël e austro-hungarezëve apo bullgarëve, sepse përndryshe do të vinte ndëshkimi. Për këto kërkesa, Esati e siguroi Pashiqin se synimet e tij ishin të ekzistonin marrëdhënie miqësore e paqësore me Serbinë. Kjo bëri që ai ta lejonte atë të futej në territorin shqiptar nëpërmjet Dibrës.
4-Sipas disa burimeve i dërguari i Esatit në Nish, Shahin Dino, kishte përgatitur paraprakisht me diplomatët e Pashiqit një projekt-marrëveshje. Ajo është botuar nga historiani shqiptar i Maqedonisë Shukri Rrahimi në vitin 1976. Studiuesi dhe gazetari Ilir Ikonomi thekson se pavarësisht përpjekjeve në arkivat e Beogradit, nuk ka arritur ta gjejë atë për të verifikuar autenticitetin e saj. Kjo për shkak se jo vetëm studiuesit shqiptarë që kanë shkruar më pas, por edhe historianët serbë i referohen tekstit të botuar nga Shukri Rrahimi. Sipas tij, marrëveshja është shkruar në osmanisht, ndërsa Esati ka firmosur me gërma latine. Një kopje, thekson ai është edhe në serbisht. Ajo mban datën 17 shtator, ka 15 pika dhe është firmosur nga Esati në emër të popullit shqiptar, ndërsa emri i përfaqësuesit serb mungon. Kjo marrëveshje, sipas studiuesit Shukri Rrahimi, u rishikua në qershor të 1915 kur forcat serbe ndodheshin në Tiranë. Edhe ky tekst është shkruar në osmanisht dhe serbisht dhe në fund është emri i Esatit si kryetar i qeverisë shqiptare, pa firmë dhe pa vulë.
5-Në historinë e Shqipërisë ka dy marrëveshje që konsiderohen si “fake news-et” më të përhapura, ajo e Esat Toptanit dhe e Ahmet Zogut, të cilat “rastësisht” lidhen me emrin e kryeministrit serb, Nikolla Pashiq. Ndëkoh që në arkiva nuk ka asnjë marrëveshje autentike të firmosur nga dy politikanët më të rëndësishëm shqiptarë të pas vitit 1912. Në periudhën kur pretendohet se janë nënshkruar, ata nuk mbanin më asnjë funksion zyrtar. Madje, nga aq sa kemi arritur të zbulojmë, kërkesave të Pashiqit për të nënshkruar marrëveshje, Esati i është përgjigjur se edhe sikur ta nënshkruaj ne nuk kemi parlament që ta ratifikojë. Pra, çdo marrëveshje e tillë konsiderohet nul (e paqenë).
6-Kush i gjen këto marrëveshje me firmë, me vulë dhe me numër protokolli të nënshkruara nga Esati dhe Zogu, është i lutur që t`i publikoi.
7-Ndërkoh që të gjitha pikat e këtyre marrëveshjeve të supozuara në favor të Serbisë, i ka nënshkruar Enver Hoxha dhe drejtuesit e lartë të regjimit komunist në vitet 1945-1948: bashkim doganor, unifikim i monedhës etj, etj. Këto marrëveshje i kemi me firmë, me vulë dhe me numër protokolli, që të gjitha të ratifikuara nga parlamenti shqiptar.
