Duke marrë fjalën në Kuvend, në interes të deputetit të opozitës Saimir Koreshi, për Shtëpinë e Kongresit dhe restaurimin e Kishës së Shën Mërisë, në Lushnjë, Gonxhja theksoi se, “për Shtëpinë e Kongresit në Lushnjë, do të ndiqen të gjitha procedurat e vendimit të gjykatës”.
“Sa i takon Kishës së fjetjes së Shën Mërisë, që është në Bisht Qethëm në Lushnjë, ka dështuar vjet 4 herë procedura, pasi ka qenë procedurë me një vlerë të vogël dhe nuk ka pasur interes. Do të mundohemi me hapjen e buxhetit të këtij viti, për shkak të riorganizimit dhe krijimit të MEKIT të bëjmë një procedurë më të plotë me disa objekte bashkë dhe ta realizojmë”, – sqaroi Gonxhja. “Megjithatë, vuri në dukje Gonxhja, është e lejueshme dhe zbatimi i një projekti nga vetë priftërinjtë e kishës me kusht që projekti të kalohet në Këshillin Kombëtar të Trashëgimisë së Mbrojtjes së Kulturës”
QËLLIMI I KONGRESIT
Kongresi i Lushnjës kreu punimet në shtëpinë e patriotit lushnjar, Kasëm Fuga, nga 21 deri më 31 janar të vitit 1920. Në Kongres morën pjesë delegatë të zgjedhur nga e gjithë Shqipëria. Qëllimi i Kongresit ishte studimi i situatës së brendshme dhe të jashtme të vendit dhe masat që duhet të merreshin për shpëtimin nga rreziku i copëtimit të Shqipërisë. Delegatëve i uroi mirëseardhjen në Kongres, Ferit Vokopola, që ishte delegati i Prefekturës së Beratit, Lushnjës dhe Skraparit. Pas Vokopolës, fjalën e mori patrioti i famshëm i asaj kohe Aqif Pashë Elbasani.
Aqif Pasha iu përgjigj shkurt të gjitha pyetjeve të bëra nga delegatët, duke mbyllur kështu ceremoninë e hapjes së Kongresit. Mbas ceremonisë së hapjes, u bë ndarja e deputetëve nëpër grupe (komisione) të ndryshme, të cilat filluan nga puna menjëherë. Në mbledhjen e dytë të kongresit, e cila u mbajt më datën 24 janar, u zgjodh si kryetar Aqif Pashë Elbasani. Po atë ditë nga ana e delegatëve u mbajtën fjalime të ndryshme mbi vrasjen e patriotit Abdyl Ypi, i cili kishte qenë një nga iniciatorët e mbajtjes së atij kongresi. Abdyl Ypin e kishin vrarë njerëzit e qeverisë së Durrësit, pak ditë përpara mbajtjes së asaj mbledhjeje, me qëllim që të frikësonin delegatët për të mos marrë pjesë në Kongresin e Lushnjës.
Mbas këtyre fjalimeve, me vendim unanim nga të gjithë delegatët u vendos që t’i dërgohej një telegram ngushëllimi familjes së Abdyl Ypit dhe pas formulimit të atij telegrami, u mbyllën punimet e asaj dite për të filluar të nesërmen më 30 janar. Mbledhja e tretë që u mbajt atë ditë, vendosi mbas shumë diskutimesh që të bëheshin protestat më të ashpra kundër vendimit të Fuqive të Aleatëve, për zbatimin e Paktit të fshehtë të Londrës, i cili ishte mbajtur më 26 prill të vitit 1915-të, pakt i cili sanksiononte copëtimin e Shqipërisë. Pas këtij vendimi, mbledhja analizoi qëndrimin e qeverisë së Durrësit, si në situatën e brendshme, ashtu edhe në atë të jashtme.
Nga kjo analizë u nxor si konkluzion se ajo qeveri kishte dalë dhe kishte vepruar jashtë programit të dhënë prej Kongresit të Durrësit, që ishte mbajtur në 25 dhjetor të vitit 1918-të. Po ashtu, ajo qeveri kishte penguar mbledhjen e Senatit që ishte vendosur në Durrës dhe me administrimin e saj të keq, e kishte futur vendin në një anarki të madhe e kishte çuar në krijimin e një situate të acaruar politike. Nisur nga këto, ajo qeveri ishte përpjekur me çdo kusht për ta penguar mbajtjen e Kongresit të Lushnjës.
SENATI E QEVERIA
Për këtë arsye, kongresi vendosi unanimisht rrëzimin e qeverisë së Durrësit, e njëkohësisht zgjodhi imzot Luigj Bumçin, Mehmet Konicën dhe dr. Turtullin, si përfaqësues legjitimë të popullit shqiptar, në delegacionin e Konferencës së Paqes në Paris. Në mbledhjen e katërt që u mbajt më 30 janar, kongresi zgjodhi si anëtarë të Këshillit të Lartë, imzot Bumçin, Aqif Pashë Elbasanin, Abdi Toptanin dhe dr. Turtullin. Pas kësaj u zgjodh dhe përbërja e qeverisë së re, e dalë nga ai Kongres, e cila kryesohej nga kryeministri Sulejman Delvina.
Pas Delvinës, në atë qeveri u zgjodhën dhe Ahmet Zogu ministër i Brendshëm, Mehmet Konica ministër i Punëve të Jashtme, Hoxhë Kadria ministër i Drejtësisë, Ndoc Çoba ministër i Financave, Sotir Peci ministër i Arsimit, Ali Riza Kolonja ministër i Luftës, Eshref Frashëri drejtor i përgjithshëm i Punëve Botërore dhe Idhomene Kosturi drejtor i përgjithshëm i Postë-Telegrafëve.
Në mbledhjen e pestë që u mbajt më 31 janar pasdite, Kongresi zgjodhi anëtarët e Senatit dhe u vendos që delegatët të mos shpërndaheshin derisa qeveria të merrte në dorë frenat e shtetit. Pas kësaj mbledhjeje, atë pasdreke të 31 janarit të vitit 1920-të, Kongresi u dha fund punimeve të tij, duke vendosur Tiranën për kryeqytet të Shqipërisë.
KUNDËRSHTARËT E KONGRESIT
Menjëherë pas përfundimit të Kongresit në Lushnjë, po atë pasdreke të 31 janarit, Ahmet Zogu që u zgjodh ministër i Punëve të Brendshme, u dërgoi të gjitha prefekturave një qarkore nga qyteti i Lushnjës, me anë të së cilës i bënte të ditur popullit shqiptar arsyet për mbajtjen e Kongresit Kombëtar të Lushnjës dhe u shpjegonte atyre vendimet që mori ajo mbledhje historike, për shpëtimin e Shqipërisë nga rreziqet që e kërcënonin. Gjatë gjithë punimeve të Kongresit ra në sy temperamenti i ndezur i Ahmet Zogut, që i bëri të gjithë delegatët të fitonin një admirim ndaj tij dhe ta zgjidhnin me votim unanim në postin delikat të ministrit të Brendshëm, ndonëse ai nuk i kishte mbushur akoma 25 vjeç.
Gjatë kohës që mbahej Kongresi i Lushnjës, qeveria e Durrësit u përpoq me të gjitha mënyrat dhe mjetet për të ndaluar zbatimin e vendimeve të kongresit, duke u mbështetur dhe në forcën e ushtrisë italiane që ishte akoma në Shqipëri. Po kështu, mbajtja e Kongresit të Lushnjës konsiderohej prej tyre si një lëvizje aventurierësh dhe ajo u përgatit që të sulmonte forcat qeveritare dhe delegatët që do të vendoseshin me seli në Tiranë, e cila ishte caktuar nga kongresi si kryeqytet i Shqipërisë. Nisur nga presionet e qeverisë së Durrësit, e cila po bënte çmos për mosnjohjen e vendimeve të Kongresit të Lushnjës, shumë nga e delegatët Tiranës, Elbasanit, Kavajës e Shijakut, duke kuptuar se do të sulmoheshin me armë nga forcat italiane të nxitura nga qeveria e Durrësit, shfaqën mendimin që të qëndronin dhe për disa kohë në qytetin e Lushnjës.
ZOGU: TË NJIHET KONGRESI
Mendimet që shfaqën disa delegatë, për të qëndruar në qytetin e Lushnjës deri sa të stabilizohej disi situata anarkike e krijuar nga qeveria e Durrësit, i kundërshtoi hapur ministri i Brendshëm, Ahmet Zogu. Mes të tjerash, ai iu tha delegatëve: “Vendimet e Kongresit do të zbatohen domosdo dhe pa vonesë, kjo gjë lyp guxim dhe punë, prandaj unë po nisem për në Tiranë, ju po të doni rrini këtu”. Kështu, siç dhe ishte parashikuar, gjatë udhëtimit të tij për në Tiranë, Ahmet Zogut dhe njerëzve që e shoqëronin, iu pre rruga në Kavajë nga ana e forcave italiane, që ishin të armatosura me topa e mitraloza. Një oficer italian u doli përpara Zogut e njerëzve të tij dhe u dha urdhër atyre që të ndërprisnin marshimin.
Ahmet Zogu e kundërshtoi hapur oficerin italian duke i thënë: “Unë nuk njoh tjetër autoritet, përveç Kongresit të Lushnjës”. Pas një debati të ashpër që desh kaloi në konflikt të armatosur, oficeri italian u tërhoq së bashku me gjithë forcat që kishte nën komandë dhe i hapi rrugën Ahmet Zogut që të hynte në qytetin e Kavajës. Në atë qytet, ministri i Brendshëm Ahmet Zogu, qëndroi për disa ditë, duke emëruar nënprefektin dhe disa nëpunës të vegjël të administratës vendore. Hyrja e Ahmet Zogut në Kavajë e shqetësoi shumë qeverinë e Durrësit, e cila duke e kuptuar që me anë të forcës nuk mund ta ndalonte dot Zogun, filloi të përdorte dredhitë, duke i dërguar atij një delegacion për të hyrë në bisedime. Delegacioni që u dërgua nga ana e qeverisë së Durrësit, i propozoi Ahmet Zogut që të transferohej kryeqyteti për në Vlorë dhe të thërritej një kongres tjetër kombëtar atje, për të biseduar lidhur me situatën në vend e masat që duhet të merreshin për stabilizimin e situatës në Shqipëri.
Mbi këtë propozim që iu servir Zogut, qeveria e Durrësit vinte kusht dhe kërkonte anulimin e të gjitha vendimeve të Kongresit të Lushnjës. Pas pak orësh nga vajtja e delegacionit të Durrësit për bisedime me Ahmet Zogun, ai delegacion u kthye shpejt në qytet, pasi Zogu refuzoi kategorikisht, që të bisedonte rreth atyre propozimeve. Shqipëria ishte njohur si shtet i pavarur, më 1913, por gjysma e saj kish mbetur jashtë kufijve, përbrenda ziente anarkia më e plotë: Kundër Qeverise së Ismail Qemalit në Vlorë, mbinte Qeveri e Esad Toptanit në Durrës. Aventurierët e brendshme menduan se gjetën shesh të bëjnë rrëmujë, ndërsa armiqtë e jashtëm, të pangopur me ato pjesë që kishin rrëmbyer, u sulën mbi shtetin e ri gjysmak me qëllim që ta copëtonin fare: Grekët e shkretuan Toskërinë me zjarr e me hekur, serbët shkelën Shqipërinë e Veriut, malazezët hynë në Shkodër mbas një qëndrese heroike të atij qyteti.
Patriotët shqiptarë nuk dinin se nga t’i jepnin. Forcat e errësirës përbrenda ishin të shumta dhe armiqtë e jashtëm ishin tepër të fortë për atë popull të vogël. Një princ gjerman që u dërgua si mbret i Shqipërisë prej fuqive te mëdha, zbriti në Durrës në mars të vitit 1914 dhe u shtrëngua të largohej në shtator të atij viti. Lëvizja e Rebelëve në Shqipërinë e Mesme dhe vërsuljet e grekëve në Shqipërinë e Jugut po e bënin të pamundur organizimin e një shteti shqiptar. Në ketë kohë plasi Lufta e Parë Botërore dhe Shqipëria u pushtua prej ushtrive ndërluftuese austro-hungareze, italiane dhe frënge. Me mbarimin e Luftës Botërore, problemi shqiptar dilte më i koklavitur akoma: Traktati i fshehtë i Londrës (i nënshkruar më 1915) i premtonte Italisë Vlorën me qarkun e saj dhe një farë protektorati mbi Shqipërinë e Mesme, mbasi të merrnin greket Shqipërinë e Jugut dhe serbo-malazezet atë të Veriut.
Në bazë të këtij traktati, Italia vazhdonte të mbante të pushtuar Vlorën dhe ca krahina të tjera shqiptare duke përkrahur njëkohësisht një qeveri kukull në Durrës, me anë të së cilës donte të siguronte protektoratin mbi Shqipërinë e Mesme. Në vazhdim të kësaj vije politike, nënshkroi me Greqinë, më 1919 marrëveshjen Tittoni-Venizelos, e cila ia njihte Greqisë kërkesat mbi Shqipërinë e Jugut, me kusht që edhe Greqia ta njihte sundimin italian mbi pjesën tjetër të Shqipërisë. Natyrisht, edhe Jugosllavia, që kishte dalë nga lufta si fëmijë e përkëdhelur e fuqive të mëdha nuk do të mbetej me duar thatë, do të “shqyente” edhe ajo një copë nga veriu duke përfshirë ndoshta edhe Shkodrën. Këto ishin planet e jashtme mbi Shqipërinë dhe Konferenca e Paqes, që u mblodh në Paris me 1919, kërkonte ta zbërthente problemin shqiptar në mbështetje të këtyre planeve. Gjendja dukej fort e dëshpëruar, shpresat dukeshin të humbura.
Shqipëria s’kish asnjë përkrahje të jashtme përveç zërit të fuqishëm të Presidentit Wilson të Amerikës. Presidenti Wilson ishte një njeri idealist, që besonte në drejtësinë, në përparimin moral te njerëzisë dhe parimet për të cilat vendi i tij kish hyrë në luftë u mundua t’i mbronte gjer në fund. Presidenti Wilson ishte një nga të rrallët burra shteti që atë çka flasin e kanë me gjithë mend dhe që e përdorin gjuhën jo për sofizma e dredhi, por për të shpallur të vërtetën. Mirë po ç’mund të bënte Wilsoni sikur shqiptarët të mos ishin të zotë të lëviznin vetë? Amerika s’mund të dërgonte ushtri në Evrope për të siguruar pavarësinë e Shqipërisë.
“Duhet të shpresoni në veten tuaj”, iu ishte përgjigjur ambasadori i Amerikës nParis disa patrioteve shqiptare, që kishin vajtur ta shihnin dhe që i thanë se të tëra shpresat i kishin varur tek Amerika. Cila ishte gjendja e Shqipërisë përbrenda? Një rrëmuje, një kaos ku s’e merrte vesh i pari të dytin. Italia mbante të shkelur ushtarakisht një pjesë të vendit dhe përkrahte një Qeveri kukull, e cila dërgonte delegacione në Konferencën e Paqes. Jugosllavët ishin në Dibër dhe herë-herë nuk përtonin të zbrisnin më poshtë. Grekët nga jugu futnin fite dhe bënin ngacmime. Shqiptarët përbrenda s’dinin nga të mbroheshin më parë as dinin nga të faleshin. Shqiptarët e kolonive dërgonin në Konferencën e Paqes delegacione, që vinin shpeshherë në kundërshtim me atë të Qeverisë së Durrësit. Esad Toptani ndodhej në Paris, në qendër të intrigave që thurnin armiqtë e Shqipërisë. Si mund të dilej nga kjo gjendje e turbullt?
Si mund të vihej një rregull në mes të këtij kaosi? Në këto rrethana u mblodh Kongresi i Lushnjës, më 21 janar 1920, si një shfaqje e vullnetit kombëtar, si një akt trimërie në mes të dëshpërimit. Përfaqësuesit e krahinave që u mblodhën në Lushnjë nga të gjitha anët e Shqipërisë, ishin të vendosur të bënin bashkimin kombëtar, t’i jepnin fund anarkisë, të ndërtonin një shtet shqiptar të përqendruar mbi forcat e tij dhe të pavarur. Kjo ishte e vetmja rrugë shpëtimi. Por kjo u prishte planet atyre që vepronin si agjentët e të huajve dhe që kishin varur shpresat e ambicieve të tyre tek të huajt. Prandaj disa anëtarë të Qeverisë së Durrësit shtinë e vranë Abdyl Ypin që ishte një nga iniciatorët e Kongresit. Megjithatë, Kongresi nuk u tund as nga këto kërcënime as nga vështirësitë e gjendjes.
U shpall si një Kuvend kombëtar i plotfuqishëm, i tregoi botës se Shqipëria ish e pavarur dhe e pandashme dhe iu përvesh punës për organizimin e shtetit shqiptar. Intrigat dhe kanosjet e fqinjëve e kishin neveritur popullin aq shume sa që ky e pa Kongresin si një forcë shpëtimi dhe e brohoriti me tërë entuziazmin nacionalist të asaj kohe. Duke iu dalë kundër intrigave të jashtme dhe planeve të copëtimit që bëheshin në Konferencën e Paqes, Kongresi i Lushnjës nisi të veprojë si i vetmi autoritet i Shqipërisë, me fuqi sovrane: Hartoi statutin e shtetit shqiptar me një Këshillë të Naltë në krye, zgjodhi Tiranën për kryeqytet dhe i dha vendit një Qeveri të ligjshme, e cila iu vu me energji organizimit të administratës, të xhandarmerisë, të shkollave dhe u mundua t’i jepte fund anarkisë. Në pak kohe, Qeveria e Tiranës, e dalë nga Kongresi i Lushnjës, u njoh prej të gjithë shqiptareve dhe u formua kështu një qendër rreth së cilës mund të mblidheshin energjitë e kombit.
Ndërhyrjet e huaja vazhdonin akoma: Italia mbante të pushtuar ushtarakisht Vlorën dhe qarkun e saj gjer në Tepelenë; jugosllavët mbanin Dibrën dhe nganjëherë patën zbritur deri në shkallët e Tiranës; grekët vazhdonin këngën e vjetër për Korçën dhe Gjirokastrën. Por tani kish të paktën një qendër shqiptare që mund të kanalizonte përpjekjet e kombit. Kongresi i Lushnjës kish ngjallur shpresa dhe iu kish dhënë shqiptarëve një farë besimi në vetvete. Aq sa, pa marrë parasysh përpjesëtimin e forcave, rrethet e Vlorës e të Labërisë dhe pastaj e tërë Shqipëria e Jugut u ngritën me arme në dorë kundër ushtrisë italiane, të cilën brenda pak muajve e shtrënguan të tërhiqet dhe të lëshojë Vlorën. Disa përpjekje kundër serbëve në veri, tregonin të njëjtin vullnet lirie dhe pavarësie. U duk edhe njëherë se shqiptarët e bënë fora.
Tërheqja e Italisë nga Vlora sillte si rrjedhim logjik pavarësinë e shtetit shqiptar. Pse në qoftë se gjer atëherë kish pasur për Shqipërinë një rrezik copëtimi, ky vinte më fort nga ndërhyrjet e Italisë se sa nga fqinjët ballkanas. Këta të fundit mund të ngulnin thonjtë mbi tokat shqiptare vetëm atëherë kur Italia ta mohonte pavarësinë ose tërësinë tokësore të Shqipërisë duke e përmbysur ajo vetë ekuilibrin në Adriatik dhe në Ballkan. Sikur Italia të vendoste njëherë e përgjithmonë se një shtet shqiptar i pavarur është i nevojshëm për sigurimin e saj dhe në vend të një politike imperialiste copëtimi ose kolonizimi, të kërkonte me kombin shqiptar marrëdhënie miqësore me pajtim interesash të të dy palëve, fqinjët e Ballkanit i binin kavallit kot.
Ajo që ka venë në rrezik ekzistencën e Shqipërisë që prej traktatit të fshehtë të Londrës (1915) dhe gjer në ardhjen e komunistëve në fuqi, nuk kanë qenë aq fort fqinjët ballkanas se sa qëndrimi i lëkundshëm i politikës italiane. Ndërrimet e herë mbas hershme të politikës italiane kundrejt vendit tonë i kanë sjellë Shqipërisë dëm më shumë ndoshta nga barbarizmat e fqinjëve ballkanase (Por sigurisht Italia e sotme e ka kuptuar këtë të vërtetë). Pra, me tërheqjen e ushtrive italiane nga Vlora, më 1920, Shqipëria mbetej automatikisht shtet i pavarur. Dhe si i tillë u pranua në gjirin e Lidhjes së Kombeve që në shtator të atij viti. Një vit më vonë, më 9 nëntor 1921, Konferenca e Ambasadorëve në Paris, i hodhi poshtë kërkesat e grekëve mbi Korçën dhe Gjirokastrën dhe Lidhja e Kombeve nisi të vëzhgoi lëvizjet e jugosllavëve.
