“Limes”
Botimi kohët e fundit i artikujve të shumtë të prirur nga analizimi i profilit psikologjik të Vladimir Putin – me bindjen se kjo gjë mund të shpjegojë politikat ruse – është rast i mirë për të paraqitur disa refleksione mbi moskuptimet kryesore që sot sundojnë në Perëndim ndaj Moskës, duke kërkuar që t’i kuptohen (objektivisht, pak) mendimet dhe t’i parashikohen (akoma më pak) lëvizjet e ardhshme. Kjo përpjekje rezulton shumë e dobishme në prizmin e daljes së njëkohshme të disa punimeve që denoncojnë – edhe ato me tone mjaft të prera, por pjesërisht të favorshëm për Kremlinin – rusofobinë galopante në mainstream perëndimor. Më poshtë do të rendisim karakteristikat socio–politike të Rusisë bashkëkohore, do të listojmë më pas një sekuencë të shpejtë të moskuptimeve lidhur me Moskën në Perëndim. Objektivi i këtij shkrimi është që të shmangen përkufizimet sempliciste, si ajo e Putini alfa dhe omega e universit rus, që të vlefshme për të komunikuar me shpejtësi me opinione publike të mëdha e të hutuara, përfundojnë për të akredituar pseudoteori mbi diversitetin e pakthyeshëm dhe agresivititetin iracional të Rusisë, duke penguar që t’i kuptohen dëshirat reale.
Nga rreziku i kuq në rrezikun rus
Moskuptimi kryesor ka të bëjë me gjykimin sesa Rusia e sotme është e transportueshme në periudhën sovjetike dhe sa në fakt është fryt i evolucionit politik të 25 viteve të fundit. Prej një serie rrethanash, si politike, ashtu edhe kulturore komoditeti, është zgjedhur leximi i vijueshmërisë me të kaluarën dhe i një mbivendosjeje automatike midis logjikave të periudhës sovjetike dhe atyre të sotme. Shkak parësor i këtij sheshimi është vështirësia perëndimore në gjetjen e ekspertizës së re lidhur me Moskën e formuar pavarësisht nga studimet lidhur me Bashkimin Sovjetik, pasojë e investimeve të pakta të bëra në Perëndim për sa u përket studimeve dhe kërkimeve mbi Rusinë e viteve nëntëdhjetë, kur ajo pësoi një rënie të papritur të rëndësisë gjeopolitike. Një gjeneratë e tërë e re studiuesish dhe analistësh ka humbur, aq sa sot u drejtohet ekspertëve të periudhës sovjetike apo narraturave gazetareske me horizont të përditshëm. Ata propozojnë kronika jo domosdoshmërisht të gabuara, por që kontribuojnë pak në kapjen e asaj që është e re në Moskë respektivisht të kaluarës. Paragjykimet që shoqërojnë këto bindje të bëjnë të mendosh: ex ante, se çdo krizë shikon të përfshirë edhe indirekt Moskën dhe se ajo është e dyshuara e parë që e ka shkaktuar atë; ex post, që një përfshirje ruse nuk ka sesi të mos e përkeqësojë kuadrin e gjërave më shumë sesa ta përmirësojë.
Për pasojë, motivet politike të mungesës së vullnetit për ta pranuar Rusinë e sotme jo në vijueshmëri me Bashkimin Sovjetik janë më pak rastësore, më të sofistikuara dhe i përgjigjen një zgjedhjeje strategjike kundërrymë: domethënë nevojën e sistemeve politike perëndimore për të individualizuar një armik të jashtëm për të kompaktësuar frontet e brendshme të hapura të tij. Nga kjo perspektivë, Moska duket se është armiku i përkryer, për faktin se:
a) tradicionale, pasi ka mbi shpatulla një histori të gjatë kundërvënieje me Perëndimin;
b) e institucionalizuar, pasi e mësuar dhe e prirur të ndeshet e më pas të negociojë sipas skemash të konsoliduara;
c) autarkike, pasi është e gatshme të mbajë rolin e opozitares për periudha të gjata;
d) lehtësisht e komunikueshme opinioneve publike perëndimore, pikërisht ndërkohë që këto kalojnë momentin e identitit më konfuz qysh nga mbarimi i konfliktit të dytë botëror, duke vënë në diskutim raportin e tyre me establishmentet politiko – institucionale respektive.
Me fjalë të tjera, Rusia është armiku komod, i famshmi “devil you know” i preferueshëm ndaj kërcënimeve të tjera, si Daesh dhe terrorizma të ndryshëm, shumë më shqetësues sepse të vështirë për t’u përmbledhur dhe përcaktuar. Me kanalet e vjetra të mainstream antisovjetik në shumë raste ende në këmbë, kalimi i komunikimit politik institucional europian dhe amerikan nga retorika e “rrezikut të kuq” në atë të “rrezikut rus” ka qenë i shpejtë. As zgjerimi në Lindje i Bashkimit Europian, i siguruar për më tepër me konsensusin dhe koordinimin e Kremlinit, ka kontribuar që të zbuten tonet europiane dhe amerikane kundër Rusisë. Disa vende themeluese të Bashkimit Europian kanë kaluar në një kohë të shkurtër nga bindja se anëtarët e rinj (Polonia dhe vendet balltike në radhë të parë) do të sillnin ekspertizë më të madhe lidhur me kontinentin rus falë afërsisë historike të tyre, tek vetëdija se në realitet kanë kontribuar në ekstremizimin e pozicioneve europiane. Të djegura dhe të obsesionuara edhe ato nga periudha sovjetike, këto vende kanë kërkuar përplasjen me Moskën, duke i provokuar reagimin e natyrshëm, duke ia shpalosur më pas si provë e rrezikshmërisë së saj para syve të habitura të anëtarëve të vjetër të Bashkimit Europian, duke ua ashpërsuar pozicionet rusofobe.
E vërejtur në këtë perspektivë nuk habit aspak fakti që, me Lindjen e Mesme në flakë, NATO në korrik të 2016 ka gjykuar më të rëndësishme të diskutohet mbi bazat për t’u hapur dhe ushtarët për t’u dislokuar në vendet balltike; as që Merkel, në mes të një krize emigrantësh të paprecedent, gjen më të rëndësishme që t’i ftojë bashkëqytetarët e saj që të mbledhin rezerva ushqimore në rast, ndër të tjerash, të një përplasjeje ushtarake me Rusinë. Dhe aq më pak habit fakti që në një sondazh të kryer më 2015, pjesa më e madhe e të anketuarve në Londër e konsideron Moskën rrezik më të madh për Mbretërinë e Bashkuar sesa foreign fighters e diplomuar në kolegjet angleze dhe më pas të bashkuar kauzës islamike në frontin sirian. Sikur ajo që mbetet e oligarkëve rusë në Londër nuk pret gjë tjetër vetëm të organizojë atentate me bomba në City. E mirëqenë që motivet legjitimuese të një retorike të tillë të “rrezikut rus”, përgjatë të njëjtave linja që qenë për “rrezikun e kuq”, janë pastërtisht politike, problemi themelor janë perceptimet e deformuara që pasojnë dhe që kushtëzojnë jo vetëm opinionet publike, por vetë (mikro)politikat e Perëndimit, duke e rritur më tej hendekun me Rusinë. Dy më të spikaturat i referohen respektivisht: në radhë të parë, mënyrës dhe instrumenteve me të cilat Rusia ndërvepron në nivel ndërkombëtar dhe imponon politikën e jashtme të saj; në radhë të dytë strukturës së pushtetit institucional mbi të cilën mbështetet për implementimin e politikave.
Smooth vs over-reaction
Në krizat kryesore të viteve të fundit (nga Siria, duke filluar qysh nga 2012, tek Turqia, tek sanksionet, tek skandali) ka befasuar mungesa e një reagimi impulsiv nga ana e Moskës; përkundrazi, Kremlini i ka matur mirë reagimet e tij, për më tepër, më të shumtën e rasteve, pa bërë skonto, mbi plane politike dhe negociuese. Emotiviteti dhe përdorimi i forcës ushtarake, për dekada të tëra shprehje e mitit të over-reacting dhe e retaliation të shpirtit hakmarrës sllav, kanë kaluar në radhë të dytë, instrumente të extrema ratio më shumë sesa zgjedhje të para reagimi (veprimi). Ky predispozim negociues i politikës së jashtme është veç të tjerash bartës objektivash me interes kombëtar të deklaruara me të madhe me një ndershmëri të panjohur në narrativat e politikave të jashtme perëndimore, të impenjuara që ta inkuadrojnë dhe ta komunikojnë çdo veprim të realpolitikës së tyre në koherencë me vlerat universale të krijuara vetë prej tyre dhe të rezultuara kafazë politikë të praruar. Perëndimi është dukur i surprizuar dhe ka rënë në kurthin e ngritjes së toneve, pothuajse në kërkimin nostalgjik të përplasjes me Ariun rus, si në kohërat e bukura, kur niet i thatë dhe i prerë nga ana e Moskës ishte një klishe për t’u treguar si një fjalë magjike këtej Perdes së Hekurt. Në mungesë argumentesh që krijojnë gjurmë në opinione publike (dhe votues) gjithnjë e më skeptikë dhe të zhgënyer, mainstream antirus ka synuar sërish tek frika ndaj rrezikut të kuq dhe konspiracioneve të errëta të Kremlinit, si në rastin e akuzës së drejtuar Moskës se po punon për shembjen e Bashkimit Europian – për saktësi, asgjë më e largët nga interesat kombëtare ruse – ose në atë se mbështet aktivisht Trump në garën presidenciale amerikane ose më tej akoma, në atë se ka pasur një rol aktiv në skandalin e e-mail-eve të Hillary Clinton.
Në të kundërt, kjo narrativë negative e Rusisë dhe e Presidentit të saj nuk ka pasur gjithmonë efektin e shpresuar të deligjitimimit. Nënvizimi vazhdimisht i vendimmarrjes autoritare të Vladimir Putinit ka prodhuar efektin e kundërt të gjenerimit edhe në masat perëndimore të mitit të kreut karizmatik të kundërvënë me dobësinë e lidershipit europian dhe amerikan, i mbështetur në tiket burokratike dhe takticizmat politike të brendshme të tij. Nëse Putini është ndoshta lideri i vetëm në qarkullim që gëzon respekt më shumë se zhgënjimin – në mos sarkazmën – e pjesës më të madhe të opinionit publik (jo vetëm), merita i takon edhe mbidozës së mainstream antirus perëndimor. E pakujdesshme, por edhe e bezdisur nga kjo tepri kritike ndaj së cilës ndjehet e ekspozuar gjithmonë dhe gjithsesi, Rusia e sotme nuk është përgjigjur me përdorimin e zakonshëm të armëve, tipike të një stereotipi klasik perëndimor që e paraqet gjithmonë Kremlinin që e ka shumë të lehtë vendosjen e gishtit në këmbëz. “Thank you” të pritur (në mos deri të shpresuar) nga teoricienët e Rusisë si vend gjithmonë i prirur ndaj sulmit (edhe pse obsesioni kryesor i saj është mbrojtja), politika e jashtme ka investuar në përdorimin e gjerë të mjeteve të kushtëzimit, zakonisht të përmbledhur në përkufizimin e soft power. Për ta bërë këtë, nga njëra anë ka përdorur instrumente dhe metoda klasike ndërhyrjeje si përdorimi gjeopolitik i energjisë apo drejtimit të ndihmave me stil catch all donor të drejtuara atyre vendeve apo subjekteve politike të konsideruara me interes strategjik. Nga ana tjetër, ajo i është përshtatur përdorimit të instrumenteve tradicionalisht perëndimore, duke u ndihmuar nëse është e nevojshme nga përvoja të ndryshuara nga kampi kundërshtar. Kjo është e dukshme nga përdorimi i kundërstacioneve në rilançimin e sektorit të mediave drejtuar botës së jashtme (ku “Russia Today” dhe “Sputnik” kanë zënë vendin e të dikurshmes “Voice of Russia” me një qasje të drejtuar krejtësisht nga opinionet publike perëndimore); deri në fushatat e marketingut dhe të promovimit turistik, të prirura që të transmetojnë jashtë vendit imazhin e një vendi të qeshur e optimist (Lojërat e Sochi e të cilit kanë qenë një lloj manifesti ideologjik). As kostot jo të pakta të gjithë këtij arsenali duket e zmbrapsin Moskën nga përdorimi i tyre, pavarësisht krizës ekonomike të detyruar konjukturës së sanksioneve, me çmimin e ulët të naftës dhe me vuajtjen e rublës.
Në ndryshim nga politika e jashtme amerikane, që e ka gjithmonë një sy të drejtuar ndaj kostove dhe një sistemi mbrojtjeje me pjesëmarrje predominuese subjektesh private, Rusia vazhdon akoma si dikur. Nga periudha sovjetike, kjo po, ka huazuar një kulturë shpenzimesh publike që ia kundërvë objektivin gjeopolitik kostove të nevojshme për ta arritur. Megjithëse i bindur se Kremlini është trashëgimtar mekanik i Bashkimit Sovjetik, Perëndimi paradoksalisht nuk e ka kapur plotësisht pikërisht këtë element të fundit vijueshmërie të politikave ruse. Është një gabim vlerësimi i paguar me dështimin e objektivave kryesore të sanksioneve: të modifikojë politikën e jashtme të Rusisë dhe t’i dekretojë një krizë më parë ekonomike e më pas politike, të prirur që të ndryshojë lidershipin e vendit.
Teoria e tri elitave: spiunë, juristë, diplomatë
Në anën e strukturës institucionale, paragjykimi më i fortë për t’u tejkaluar është pranimi se ai rus është një sistem politik “një cope”, sigurisht kompleks, por jo për këtë i pakuptueshëm. Dhe se semplicizmi i leximit të një “Cari të vetëm në krye” – më mirë nëse despot dhe hormonal – tregon të gjitha limitet e tij kur thirret për të shpjeguar vendimin e radhës të politikës së jashtme apo të brendshme të Kremlinit. Perëndimi ka vuajtur gjithmonë që të kuptojë dinamikat e vendimmarjes në Moskë dhe marrëdhëniet midis elitave ruse në pushtet. Vëmendja krejtësisht e spostuar mbi perandorin shpesh ka maskuar mangësinë e lajmeve të dorës së parë mbi perandorinë, duke bërë veç të tjerash të harrohet që në vendet e mëdha si Rusia fati i të dytit është gjithmonë më i rëndësishëm se i të parit. Provë e drejtpërdrejtë është leximi i tri 5-vjeçarëve të fundit të historisë politike të Rusisë, qysh kur më 31 dhjetor 1999 Vladimir Putin pasoi Boris Yeltsin si President i Federatës në përfundim të një alternimi shumë të shpejtë – i radhës, të kuptohemi, që Perëndimi nuk e ka kuptuar dhe nga kapet komplet në befasi. Po t’u përmbahesh idhtarëve të prizmit personalist të leximit, 17 vitet e fundit të Rusisë kanë qenë të dominuara tout court nga Car Putini, konfigurim i drejtpërdrejtë dhe i lehtëkuptueshëm, por që nuk ndihmon gjithsesi të kuptohen shumë prej politikave publike dhe të zgjedhjeve ndërkombëtare të Rusisë të maturuara këto kohët e fundit. Por në realitet ato që janë alternuar me rotacion në tri 5-vjeçarët e fundit në drejtim të Kremlinit kanë qenë 3 elita të funksionit publik, të ndara, por jo të kundërvëna midis tyre; secila e thirrur për të qenë front runner karshi emergjencës dhe prioriteteve të qeverisë së momentit.
E para e këtyre elitave që merr në dorë vendin erdhi nga shërbimet e inteligjencës, në 5 vitet e para e epokës Putin (natyrisht, periodizimi është indikativ), nga 2000 më 2005. Ky grup u thirr që të zërë radhën e parë dhe më të dukshme të pushtetit për ta vendosur vendin në siguri “allaruse”, domethënë në reagim të perceptimit të një shteti, në fundin e viteve nëntëdhjetë i dominuar nga ekonomistët liberistë të frymëzuar nga Gajdar, një hap larg nga kolapsi dhe shitja e vendit subjekteve të huaja për një kothere bukë. Në këtë aspekt ju drejtua – kjo po – një modus operandi që i kishte rrënjët në periudhën sovjetike, duke thirrur në vendet më para eksponentë të elitës së funksionit publik rus, domethënë inteligjencën. Është ku pasazhi më i njohur dhe më i dukshëm në Perëndim i historisë politike të vonshme ruse dhe fakti që Putini vinte nga radhët e shërbimeve ka kontribuar bile që të krijohet një fill narrativ negativ e rilidhur idealisht me stereotipet e periudhës sovjetike për “spiunët e ardhur nga i ftohti”. Ajo që Perëndimi ende nuk e ka kapur është sesi kjo fazë ka qenë e kufizuar në kohë; fakti që Putini ka qëndruar në krye të vendit, siç kërkohet ende të akreditohet, nuk do të thotë se Rusia është ende sot sic et simpliciter “e drejtuar nga KGB-ja”. Megjithëse duke vazhduar të luajë në sfond një rol të rëndësishëm në drejtimin e vendit, në 5-vjeçarin pasues (2005– 2010) inteligjenca ia ka lënë në fakt radhën e parë të qeverisë kategorisë emergjente të juristëve, e cila ka nisur të zërë pjesën më të madhe të pozicioneve më të dukshme. Atyre u takoi detyra që të përballojnë emergjencën e re: të (ri)krijojë një klasë të mesme të kënaqur dhe konservatore – deri në atë moment tejet joekzistente dhe e shtypur nga hendeku midis pasurisë dhe varfërisë së viteve nëntëdhjetë – dhe të kontribuojë kështu në rritjen e një konsensusi masiv ndaj lidershipit të vendit.
Në një vend si Rusia, e dominuar gjithmonë nga formalizmi burokratik, hipernormativizimi dhe që kishte parë ngjitjen e oligarkëve si fryt i derregullimit të egër – i sugjeruar nga ndihmat perëndimore për tregun e lirë – juristët e shtetit dukeshin subjektet më të mirë për të garantuar futjen e të drejtave (disa) dhe të rregullave (shumë) për të lehtësuar një rishpërndarje të së ardhurës në favor të shtresës së mesme. Më shumë se nëpërmjet reformave ekonomike dhe strukturore – që shtyheshin edhe një herë akoma – vendi siguroi stabilitet duke zhvilluar një shtet të drejtë me pjesëmarrje të kontrolluar (një model hibrid liberalizmi me pak demokraci) që reziston akoma sot. Por ai duket më shumë i afërt me Italinë giolittiane më shumë se me narrativën e rëndomtë perëndimore të “diktaturës së spiunëve” të sipërpërmendur. Në këtë fazë të dytë – domethënë shumë më parë se kompaktësimi patriotik që ka pasuar krizën ukrainase – ndodh forcimi real i lidershipit për sytë e popullsisë dhe manifestimi i një konsensusi real dhe mazhoritar në vend. Perëndimi nuk do të dojë t’i njohë këto ndryshime dhe për disa vite me radhë do të vazhdojë ta komentojë lidershipin rus si një grup spiunësh pretorianë të largët dhe të pandjeshëm ndaj kërkesave të popullit, manipulues i rezultateve elektorale dhe në pritje që të flakë tej nga një opozitë sheshesh në rritje dhe e pandalshme. Ashtu siç nuk do të dëshirojë të shkëputet nga stereotipi i Moskës si dark city i Perandorisë të së Keqes dhe do të shmangë t’u rrëfejë opinioneve publike përkatëse rilindjen urbane dhe kulturore mbresëlënëse të cilën do të përfitojë qyteti më i madh europian, zemra rrahëse e një vendi të madh, por i organizuar mbi baza politiko–administrative hipercentraliste. Ndërkohë, i arritur objektivi i kthimit në qendër të skenës sociale i “trevet (aparatçikut) Ivan”, i ringjallur nga poshtërimet e pësuara në periudhën e dominimit flagrant të oligarkëve (gjykimi publik i rezervuar Mikhail Kodorkhovskit është shembulli më i bujshëm), Kremlini lëviz drejt një objektivi të ri (gjeo)politik që do të karakterizojë 5-vjeçarin e tretë, domethënë periudhën që është hapur nga 2011 (idealisht, me fundin e presidencës Medvedev) dhe që zgjat akoma sot. Është faza dominuese e vendimit strategjik të Rusisë për të rimarrë në shkallë ndërkombëtare, me të drejtë apo pa të drejtë, rolin historik që është e bindur se meriton për t’u ribërë bashkëbisedues kryesor – në mos konkurrues – i Shteteve të Bashkuara në skakierën botërore. Prej 3 objektivave të qeverisë në 17 vitet e studiuara, ky i fundit përfshin drejtpërsëdrejti politikat e jashtme që kthehen dhe janë në qendër të axhendës politike pas 2 dekadash predominimi të dimensionit të brendshëm.
Për pasojë, elita e tretë që shfaqet në qendër të skenës është ajo e diplomatëve – tjetër trupë ekselence tradicionale në funksionin publik rus – të nënkuptuar si punonjës të së famshmes MID, por edhe si fryt i formimit të lartë stil Grande Ecole të dhënë nga universiteti ministror, e famshmja, e disiplinuara dhe e izoluara MGIMO, e kthyer në shkëlqimin e dikurshëm. Diplomatët e karrierës vazhdojnë që t’i punësojnë nivelet drejtuese të ministrisë, duke krijuar një sintezë efikase funksionale midis nivelit politik dhe administrativ. Në shtesë të kësaj, kur dërgohen në ambasadat kryesore referuese, ata mbajnë mandate në mënyrë të pazakontë më të gjata se ato tradicionale dhe interpelohen paraprakisht nga administrata e Presidentit, zemra e vërtetë politike dhe kushtetuese e politikëbërjes së Federatës. Për hir të së vërtetës, edhe këtu shumë pozicione kyç (nga diskreti, por i kudondodhuri Ushakov, këshilltari kryesor për politikën e jashtme, tek Vajno, kreu i vetë administratës, tek zëvendësi i tij Ostrovenko apo vetë zëdhënësi presidencial Peshkov) kanë parë të dalin të diplomuarit nga MGIMO-ja, nëse mos deri punonjës të MID-it të larguar. Dhe kjo si në planin multilateral (përpara se të bëhej ministër i Jashtëm, Lavrov ka qenë për një dekadë ambasador në Kombet e Bashkuara në New York), ashtu edhe në atë bilateral – në vendimet kryesore të politikës së jashtme të Kremlinit është rritur përfshirja e drejtpërdrejtë dhe e detajuar e ambasadave dhe e ambasadorëve rusë e kalibrit të Razov (për një dekadë në Pekin, tani në Romë), Çizhov (në Bruksel prej më shumë se 10 vjetësh), Jakovenko (në Londër nga 2011), Grinin (në Berlin nga 2010), Meshkov (për një dekadë në Romë, tani zëvendësministër i Jashtëm me delegim të veçantë në Çështjet Europian) e të tjerë.
Kthimi i diplomatëve në qendër të funksionit publik sigurisht që nuk shënon perëndimin e dy elitave të tjera (inteligjencës dhe juristëve) që vazhdojnë të diktojnë linjën e politikës së brendshme të vendit. Më shumë, influenca në rritje e tyre është funksionale me afirmimin dhe rafinimin e përdorimit teknik e instrumenteve të politikës së jashtme të kujtuar më sipër dhe që haptazi kundërshtojnë disa prej stereotipeve më të rrënjosura në kancelaritë perëndimore, duke i penguar ato që të kuptojnë, në mos objektivin final, kuptimin e lëvizjeve të ndërmjetme të Moskës. Ndërsa Kremlini prodhon politikë të jashtme dhe zhvillon kontakte bilaterale me aktorë të veçantë perëndimorë me ritme të paprecedent në tri dekadat e fundit – pavarësisht dhe ndoshta pikërisht prej mbylljes së Bashkimit Europian dhe NATO-s – mainstream perëndimor nuk arrin të ripërshtasë kategoritë e tij. Vazhdon që të na thotë pa ju dridhur qerpiku se nëse Gjermania e sotme nuk është më ajo e Rajhut të Tretë, Rusia në fakt mbetet integralistja e zakonshme sovjetike dhe nuk do të ndryshojë kurrë.
Përgatiti:
ARMIN TIRANA
