Një nga lumenjtë e fundit të egër të Europës, Vjosa rrugëton rreth 272 km nga malet e Pindit të Greqisë deri në brigjet e Adriatikut të Shqipërisë, duke rrjedhur nëpër gryka të ngushta dhe lugina të gjera, ujërat e saj blu-jeshile që rrëshqasin pranë rrënojave ilire, fshatrave të konsumuar nga koha dhe peizazheve malore të zymta.
Nga Dominic Horner, BBC
Shtëpia e më shumë se 1100 llojeve, duke përfshirë ngjalën evropiane të rrezikuar në mënyrë kritike, lundërzat dhe shkabën egjiptiane që shihet rrallë, Vjosa është më shumë se thjesht një lumë; është një litar shpëtimi për komunitetet buzë lumenjve dhe një simbol i trashëgimisë dhe ripërtëritjes shqiptare. Ujërat e saj bruz dhe habitatet e larmishme mbështesin jetën e egër, peshkimin, bujqësinë dhe gjithnjë e më shumë, eko-turizmin.
Në një lëvizje historike, në mars 2023, Vjosa u shpall si Parku i parë Kombëtar i Lumit të Egër në Evropë – një status që synon të ruajë ekosistemin dhe biodiversitetin e saj unik.
“Lumenjtë janë ndër habitatet më të rrezikuar të Evropës, me më pak se 10% rrjedhje të lirë” – thotë Beth Thoren, drejtore e veprimit mjedisor në Patagonia, e cila bashkëpunoi me qeverinë shqiptare për shpalljen e parkut kombëtar. Thoren thekson rëndësinë e mbrojtjes së lumenjve si Vjosa. “Duke qëndruar në brigjet e Vjosës, kupton se nuk ke parë kurrë një lumë vërtet “të egër” – pa diga, rezervuarë apo brigje betoni që kufizojnë rrjedhën e tij.”
Megjithëse Vjosa tani gëzon statusin e mbrojtur, kërcënimet e mundshme vazhdojnë. Planet për digën e Kalivaçit, një projekt hidroelektrik në lumë, u anuluan në 2021 pas protestave publike, por kërcënime të tjera priten. Ndërtimi i Aeroportit Ndërkombëtar të Vlorës pranë Lagunës Vjosa-Nartë – një ndalesë jetike për zogjtë migrues – ka alarmuar ambientalistët, ashtu si edhe një ligj i fundit që lejon zhvillimet e turizmit luksoz brenda zonave të mbrojtura. Investitorë të mëdhenj si Jared Kushner po shikojnë tani Deltën e Vjosës për resorte të nivelit të lartë, duke shkaktuar frikë se rajoni mund të përballet me ndryshime të pakthyeshme.
Arrita në fshatin Çarshovë dhe ndalova për drekë në një restorant buzë lumit në pronësi të Ana Jankut, një banore e përjetshme në Vjosë. Restoranti i Jankut, si shumë të tjerë përgjatë lumit, është tërësisht i vetë-qëndrueshëm, me gjithçka që buron nga toka e familjes së saj: perime, bagëti dhe bukë e pjekur në shtëpi, si dhe peshk të sapokapur (ndërsa po bisedonim, djali i saj Stavro ishte i zënë duke hedhur rrjetat e tij).
Teksa shijoja byrekun (një pastë e shijshme e mbushur me shije), gulash dhe tzatziki të freskët, Janku shpjegoi se si Vjosa e ka mbajtur familjen e saj për breza të tërë dhe ndërsa ajo e mirëpriti statusin e parkut kombëtar, ajo ende shqetësohet se zhvillimet e ardhshme mund të kërcënojnë Vjosën. “Ky lumë është gjithçka për ne” – thotë ajo. “Ne u kujdesëm për të shumë kohë përpara se të mbrohej zyrtarisht.” Ajo shprehu gjithashtu lehtësim për digën e Kalivaçit tashmë të braktisur. “Nëse dikush dëshiron të investojë në Vjosë, duhet të sigurohet që ta respektojë atë.”
Duke vazhduar në drejtim të rrymës, kalova nëpër fshatrat Kanikol, Strembec dhe Kaludh ku lumi mori një karakter më komunitar. Vendasit laheshin në pellgje më të qetë, të rinjtë hidheshin nga shkëmbinjtë dhe peshkatarët qëndronin të qetë pranë bregut ku fijet e tyre zhyteshin në ujë. Teksa përshkoja një grykë afër Kanikolit, një shqiponjë qarkulloi dhe u hodh poshtë drejt lumit.
Nga Kaludh në qytetin e Përmetit, u bashkova me një turne në grup me kompaninë rafting Vjosa Explorer për të trajtuar në mënyrë të sigurt pjesët më të pabesë të lumit (tashmë e kisha çuar paketën time Alpacka në kufijtë e saj). Fola me Irma Takon, pronaren e pasionuar të kompanisë që themeloi Explorer 8 vjet më parë për të krijuar vende pune për të rinjtë në luginën e lumit Vjosa. “Emigrimi është një nga problemet më të mëdha të vendit tonë”, më tha ajo. “Lugina është e bukur, por na mungojnë burimet njerëzore”.
Tako theksoi gjithashtu nevojën për zhvillim të qëndrueshëm. “Lumi është i yni dhe ajo u përket të gjithëve, por nevojiten ende kufizime për të ruajtur biodiversitetin e saj dhe botën ujore që ajo mbështet” – tha ajo, duke vënë në dukje se ndërsa statusi i parkut kombëtar është një hap i rëndësishëm, zbatimi dhe vigjilenca janë vendimtare për të ardhmen e lumit.
Ditën tjetër e kalova duke u larë në burimet e nxehta në Bënjë (të famshme jo vetëm për ujërat e tyre të ngrohta qetësuese, por edhe për urën simbolike shekullore të Kadiut të epokës osmane) përpara se të ecja me vozitje 20 km deri në qytetin e Këlcyrës. Prej këtu, lumi u zgjerua pak dhe rryma u qetësua, por peizazhi mbeti dramatik me male të larta në çdo drejtim (afërsisht 70% e Shqipërisë është malore). Ndalova për të notuar dhe vura re një lundër që rrahte brenda dhe jashtë shkëmbinjve.
Bollëku i dukshëm i jetës në lumë nuk është rastësi – është rezultat i drejtpërdrejtë i një bashkëpunimi midis qeverisë shqiptare, aktivistëve vendas dhe partnerëve ndërkombëtarë si Patagonia, EcoAlbania dhe fushata “Save the Blue Heart of Europe”. Këto përpjekje kanë dhënë rezultate mbresëlënëse: ruajtja e ujërave të lumit me rrjedhje të lirë dhe habitatet e lulëzuara, rritja e ndërgjegjësimit për vlerën e tij ekologjike dhe promovimi i praktikës së qëndrueshme, të gjitha duke mbështetur mirëqenien kulturore dhe ekonomike të komuniteteve buzë lumit.
“Parku Kombëtar i lumit të egër Vjosa mbron më shumë se thjesht natyrën”, – thotë Thoren. “Ai u krijua në konsultim me komunitetet lokale për të siguruar ruajtjen e peizazhit natyror dhe trashëgimisë kulturore të rajoneve nëpër të cilat rrjedh.”
Të nesërmen, kalova me kajak nëpër grykën e Këlcyrës, një nga pasazhet më mahnitëse të Vjosës, ku lumi rrjedh midis mureve të thepisura e të thepisura dhe ujëvarave kaskadojnë poshtë shkëmbinjve. Nga këtu, udhëtimi mori një kthesë më sfiduese pasi infrastruktura aktuale dhe ajo turistike pakësohen. Ajo që nuk u largua, megjithatë, ishte madhështia e ashpër e peizazhit ndërsa lumi filloi të përhapej në një rrjet të gërshetuar kanalesh gjarpërore – duke zbuluar një pamje të botës tjetër të shufrave të rërës të zbardhura nga dielli dhe rrjedhave të ndërthurura smeraldi.
Olsi Nika, drejtor ekzekutiv i ”EcoAlbania” – një organizatë mjedisore në qendër të fushatës për statusin e Parkut Kombëtar të Vjosës – foli për ekuilibrin delikat midis zhvillimit turistik dhe ruajtjes: “Vjosa nuk është gati për një bum turistik. Ajo ka potencial të madh, një përzierje e natyrës dhe kulturës me trekking, rafting dhe peshkim, por është e pazhvilluar, pothuajse një faqe bosh. Ne kemi nevojë për infrastrukturë dhe plane për turizmin duke siguruar që ne ta ruajmë Vjosën për brezin e ardhshëm”.
Thellësia kulturore e rajonit më goditi të nesërmen, ndërsa eksploroja rrënojat ilire të Bylisit, një qytet në majë kodre që luajti një rol kryesor në Ilirinë e lashtë në shekullin IV para Krishtit dhe u integrua më vonë në provincën romake të Epirus Nova, e cila përfshinte pjesë të Shqipërisë së sotme dhe Maqedonisë së Veriut.
Tani një vend kyç arkeologjik me pamje gjithëpërfshirëse të luginës, muret e tij fortifikuese të ruajtura, teatri dhe tempulli shërbejnë si kujtues të së kaluarës së tij të historisë si një qendër tregtare dhe kulturore nga një epokë e shkuar.
Në ditën e fundit, moti ishte i kthjellët dhe era frynte, ndërsa unë po vozisja drejt grykës së Adriatikut.
Rrjeta të gjera vareshin nga bregu i lumit dhe një peshkatar i vetmuar me kanoen e tij kaloi përpara meje në rrjedhën e sipërme. Teksa iu afrova grykëderdhjes dhe u ktheva përtej gadishullit, dallgët goditën anën e varkës sime të vogël me një forcë të tillë saqë gati u përmbys.
Më në fund, me pajisje të zhytura në ujë të kripur, dola në det të hapur. Skena përpara meje ishte aspak befasuese: në të majtën time, bregdeti i shkretë, malet e largëta, majat e tyre të mbuluara me re; në të djathtën time, horizonti i pafund i Adriatikut. Për ato kilometrat e fundit, ndjeva një qetësi të thellë medituese – një dorëzim i plotë ndaj fuqisë së botës natyrore.
I lashë valët të më çonin në breg, gjeta një shteg kthimi drejt qytetërimit, duke kaluar disa bunkerë të epokës komuniste të mbushur me grafite dhe zbrita në qytetin e Vlorës.
Me përfundimin e aventurës sime, arrita në dy konkluzione aq të qarta për mua sa edhe ujërat e lumit.
Së pari, përcaktimi i Vjosës si Parku i parë Kombëtar i Lumit të Egër në Evropë përfaqëson jo vetëm një fitore ekologjike për Shqipërinë, por edhe një shembull bindës për përpjekjet mjedisore që mund të shtrihen shumë përtej kufijve të Ballkanit.
Statusi i saj ka potencialin të krijojë një precedent frymëzues: ruajtjen e lumenjve natyrorë të pandërprerë dhe ekosistemeve të ndërlidhura që ata mbështesin, ndërkohë që mbrohet nga kërcënimet si zhvillimi i tepërt, ndotja dhe humbja e habitatit.
”Ky park kombëtar krijon një model sesi duhet ruajtur natyra”, shpjegoi Nika.
“Është një sistem lumor i gjallë që rrjedh lirshëm nga burimi në det pa ndërhyrje njerëzore – jashtëzakonisht i rrallë sot. Që ky model duhet të vijë nga një vend i vogël me probleme të tij të mëdha duhet t’i japë shpresë pjesës tjetër të Evropës”, thekson ajo.
E dyta?
Fakti që Vjosa është një nga thesaret natyrore të Evropës, falë jo pak përpjekjeve të palodhura të grupeve të ruajtjes që punojnë në prapaskenë dhe atyre që jetojnë dhe punojnë përgjatë brigjeve të saj, duke siguruar që ajo të mbetet e paprishur.
Siç kishte thënë Ana atë ditën e parë në Çarshovë: “Shpresoj që lumi të mbetet ashtu siç ka qenë gjithmonë dhe si është tani – natyral dhe i egër”. /BBC
