Pas ndryshimit të flamurit në 1944 me shtimin e yllit komunist, Shkodra u transformua në një qendër rezistence kundër regjimit, duke paguar një çmim të lirë për traditën e saj të lirisë. Në prill të 1945, studentët e liceut, tashmë të ndjerë të tradhtuar nga premtimet e luftës, u mblodhën për të kundërshtuar terrorin e ri që burgoste dhe vriste njerëz të pafajshëm. Komunizmi e shndërroi Kosovën në një provincë të Jugosllavisë, ndërsa Shkodrën e dënoi për “fajin” e saj historik – qëndrimin e saj kundër pushtuesve. “Lëvizja e Postrribës” u bë mjet për të shtypur çdo kundërshtim, duke e çuar qytetin në një spirale vuajtjesh të papara: burgje, ekzekutime dhe shkatërrim i familjeve. Studentët e liceut, bashkë me qytetarë, u bënë simbol të rezistencës, ndërsa disa “të rinj komunistë” u shndërruan në vegla të Sigurimit të Shtetit, duke shkaktuar përjashtime nga shkollat dhe burgosje e internime.
Katër herë, Shkodra u ngrit në kryengritje të armatosura, por historia i harroi këto beteja. Libri shkruhet për të kujtuar të burgosurit e panumërt, të torturuarit dhe të vrarët, si dhe prindit që vuajtën në heshtje. Është një paralajmërim kundër diktaturës dhe një kërkesë që brezat e ardhshëm të mos harrojnë sakrificat e bëra për lirinë.
Në Gjurmët e një ditari
Në atë dhomë, bashkë me ne, do të ishin edhe dy ish-ushtarë të Mbrojtjes Popullore me emnat Remzi e Njazi, ku i pari ndoshta e pat mbiemnin Hasanllari, të dy nga Devolli, që në burg kishin ra si të implikuem me të burgosunit e ngjarjeve të Postrribës, pra për ndihmën që u kishin dhanë atyne. Ata ishin shumë të edukuem, e si të thuesh, e shikojshin veten vazhdimisht të rrethuem nga mirënjohja e të gjithëve, për sakrificën që kishin ba në dobi të të burgosurve shkodranë, për ka edhe unë u baj pak vend në këtë punim. Nji grup shokësh tonë, tue pasë qenë në nji brigadë me njenin prej tyne, Remzinë, do ta kishin për shumë kohë edhe pjesëtar sofre.
Maliq Teta prej Krujet, do t’ishte nji ndër ata djem të mirë e të guximshëm, që ishte arrestue kur kishte tentue t’u arratiste. Maliqi u njihte qysh ma parë prej disa familje të burgosunish shkodranë, qyshkur ai, si ish-efektiv i Mbrojtjes Popullore, kishte pasë shërbye pranë njenit burg këtu në Shkodër, e ndihmue haptas familjarët e të burgosurve, si edhe vetë të burgosunit. Për shumë kohë në kamp, do t’ishte edhe pjesëtar i sofrës tonë. Prej qyfyreve të burgut nuk do të shpëtonte askush, as priftënt e hoxhallarët kur t’u vinte rasti, sado që ata, sa prej petkut, aq edhe prej qëndrimit që mbajshin, do të gëzojshin vazhdimisht respektin e të gjithëve.
Ali Brahja nga Tropoja mësonte italisht prej Patër Donat Kurtit. Me vende rrijshin pranë e pranë, e siç duket, ishin ba edhe miq për kohën e shumtë që kalojshin bashkë. Ali Brahja ishte njeri i mirë, i dashtun e i squt, por ndërkaq s’ishte thanë, që ndonjiherë ai t’mos përqeshte- ndonëse me masë – edhe të vetët, pa pasë kursye, s’pakut nji herë, as Patër Donatin. Kështu kur nji herë Aliut gjatë mësimit, i’u donte të shqiptonte fjalën “fanciullo”, në kohë që për koinçidencë sytë e tij takuen në buzëqeshjen tonë që po indiqshim si rastësisht nga nji distancë e afërt, ai menjëherë, tue ia pasë me të pabesë Patër Donatit, mikut e mësuesit të tij, për humor, do të merte pozën e nji babloku të trashë, tue ba sikur po kishte shumë vështirësi në shqiptimin e asaj fjale të thjeshtë.
Kështu që ai disa herë me radhë, si t’ishte memec, do të përsëriste rrokjen “fan-fan, fan-tan”, pa mujt gjoja me nxjerrë dy rrokjet në vazhdimësi, derisa dikur, si tue u çlirue prej rrokjes së parë, ai do të shqiptonte i sigurt e me forcë vetëm fjalën “kulo”, me ngarkesë banaliteti, siç kishte qenë edhe qëllimi i tij, ndërkohë që Patër Donati nga ana e tij, i skandalizuem se mos e kishte ndigjue ndonji aty afër, tue ulë qepallat përbrenda gjyzlykëve të tij, do ta korigjonte Aliun me zanin e tij të paktë:
“Jo, jo, Ali, fanciullo, fanciullo”, – dhe Alia mbrapa, pa mëshehë nji nënqeshje sa tinzare aq edhe dashamirëse, përfundimisht do ta shqiptonte atë fjalë si u donte. Tue mos qenë e nevojshme me u zgjatë me galerinë e pa fund të të burgosunve të nji dhome burgu, do të dëshrojsha që tabllonë e saj ta mbyllsha me nji ish-spiun, e pikërisht me Llazar Anastasin, i cili, i penduem nji ditë për veprën e tij në dëm të të bashkëvuajtësve të vet, do të kthente për të mirë, tue u deklarue me “mea culp-ën” e tij, të sinqertë.
Llazar Anastasi kishte pasë dezertue nga Nacionalçlirimtarja në vitin 1944 e rreshtue me forcat kundërshtare të saj, e u thonte se në vazhdim, edhe se kishte bashkëpunue me gjermanët. Flitej se si njifarë Tuçi Lenet e, nja dy-tre tjerëve, edhe ai për disa kohë, i kishte pasë shërbye drejtorisë së burgut si spiun, e mbrapa heqë dorë. I penduem për sa ma sipër, nji ditë do t’u afronte pranë nji grupi tonë, tue na u lutë që ta besojshim se ai ishte shumë i penduem për qëndrimin që kishte pasë mbajt deri para disa kohësh e, se për të na bindë deri në fund, ishte i gatshëm t’u vinte në çfarëdo provë, sado e vështirë që t’ishte ajo.
Lidhun me kërkesën e tij për t’u “rrëfye”, na i rekomanduem ndonji prej burrave me moshë, dhe ai menjiherë kërkoi pëlqimin tonë për emnin e Xhevat Danit, gja që na ia përkrahëm, tue pasë majtë nji gaz dhe për pak sa nuk na pat shpërthye në sy të tij. Llazari kishte preferue Xhevatin, me që i a njihte butësinë e tolerancën e tij. Kur Llazari në njenin cep të dhomës po u rrëfente para Xhevat Danit për “mëkatet” e tij të shkueme, ne në cepin tjetër të saj, krejt përkundruell, kishim mbarue gazit tek e shikojshim skenën.
Sadoqë na vazhdojshim me mbajt rezerva për Llazarin, si spiun i konsumuem që kishte kenë, e vërteta ishte se Llazari, edhe pse e kishte ba kthesën nji herë e përgjithmonë, vazhdonte të përjetonte me mundim nji bremie fajësie të përhershme, përderisa “qëndrimi i mirë” i tij, t’mos kishte marrë pohimin tonë të sinqertë. Sidomos gjatë qëndrimit në kampin e vështirë Bedenit, ai disa herë e me qëllim, kishte kundërshtue policët dhe nji ditë ata, në sy të të gjithëve, do ta mundojshin shumë, – ndoshta edhe si e dishronte ai vetë – dhe mbasi edhe atë provë të vështirë ta kalonte me sukses para shumë të burgosunve, do të vinte menjëherë të më thonte: “Hë Ahmet, a jeni tash të bindun për mue”?
Llazari këndonte bukur me nji za të lehtë e mjaft melodioz. Si asnji tjetër, me notat ma melankolike, ai do të këndonte sidomos kangën e trishtueshme arbreshe, “O e bukura More, që kur të le, më nuk të pe”! Me të dalë prej burgut ai ishte pasë arratisë në Jugosllavi, dhe s’jam i sigurt nëse ai, – siç patëm ndigjue – të kishte hyë ndonjiherë në territorin shqiptar, për të krye aksion me armë.
E kisha ba zakon që edhe mbasi të flejshin të tjerët, unë ose do të vazhdojsha me bisedue me njenin prej dy të burgosunve që kisha ndër krahë, ose do të lexojsha nji libër, që kisha në dorë. Më kujtohet se në nji ndër ato netë, po përfundojsha së lexuemi librin “Esplorazioni Polari” (Zbulime Polare), mbresat e të cilit dhe emnat e atyne heronjve të mëdhaj, si Amundsen, Nansen, de Nobile e Pearl, – që ma i pari kishte vue në Pol të Veriut, flamurin amerikan – nuk do të m’u shqitshin ma asnjiherë prej kujtesës. Pikërisht në njenë prej atyne netëve, në nji kohë kur heshtja e natës dhe e burgut ishin më të thella se kurrë e, të burgosurit humbë në gjumë prej nji a dy orësh, nji za i fuqishëm do të ushtonte papritmas në dhomë e jashtë saj, e do t’i zgjonte me tronditje gjithë burgosurit e saj. Me atë rast do të vijshin me vrap prej poshtë, edhe dy policët e shërbimit.
I burgosuni që kishte thirr ishte nji njeri i mirë e që u respektonte prej të gjithëve, por që nën efektin emocional të nji takimi special, që atë ditë kishte pasë me të shoqen, për pak çaste i ishte pasë prishë mendja e folë si përçart në gjuhë të huaj do fjalë të pazakonta, me të cilat do të trondiste të gjithë të burgosurit e dhomës, edhe pse shumica e tyne nuk e kuptojshin atë gjuhë, që s’ishte as italiane. Nuk do të kalojshin veç pak sekonda, që ai me krye të ngrijtun e i mbështetun në njenin bërryl, si dhe me shikim e ton të ashpër e gjithnji me za edhe ma të plotë e të qartë, do t’iu drejtonte dhomës për sẽ dyti: “Apo doni t’jua thom në shqip”?
E përktheu në shqip sa pat thanë pak ma parë, dhe mbrapa u lëshue si i vdekun brenda në dyshek, për t’mos u ndigjue ma, e mbas tij, edhe dhoma e prekun prej gjendjes dëshpruese të tij, do të binte me fjet me heshtjen që ia impononte tronditja e nji bashkëvuajtësi të tyne të nderuem. Në çdo darkë, do të kishte nji vakt që dhoma t’u gjallnonte së tepërmi, e pikërisht at’here kur sinjali me bylbyl i policëve, të lajmonte për ngranëje darkë e dalje për nevojë, kohe kjo kur e gjithë dhoma do t’u përfshinte papritmas në përmbyllje të nxitueme të bisedave që kishin qenë në vazhdim, si dhe të komenteve energjike e shpesh edhe me humor, rreth fatit te lojnave, si shah, tavull apo domino, te lanuna edhe ato të papërfundueme.
Ka kenë pak a shume ky “vakt” mbrëmjet, kur unë i ndodhun në kambë diku në thellësi të dhomës, do të vërejsha se nji i burgosun, të cilit ende s’po iu dallonte fytyra, u fut brenda me do plaçka para dueresh, që shpejt edhe i lëshoi poshtë kambëve të veta, e se si ndërkaq, do të burgosun me vende pranë hymjes, u ngritën përnjiherë me i folë atij, e si gjithashtu mbas tyne, edhe disa të tjerë, që siç duket e njohën, u turrn me të shpejtë drejt tij. Nga kureshtja, edhe unë bana dy-tre hapa para, por tue mos ditë se cili t’ishte ai njeri, prap ndalova. Nuk pat kalue veç nji minut kohë, kur vetë ai i burgosun i ri, te i cili ishte konvergue shikimi i tanë nji dhome, më pau e më njohu, e me duer të shtrime para, u nis drejt meje tue më thirr në emën e mbiemën.
Edhe unë mandej e njoha: ishte Ruzhdi Rroji, të cilit nji ose dy ditë ma parë, i ishte falë jeta, mbas disa muejsh që kishte qendrue i dënuem me vdekje në burgun e Gestapos. Ende pa qenë afrue për t’u përqafue, ai do të më thonte me za të ngrijtun: “… se vuejtjet tueja, i kam ndjekë me lot”. Nuk ka moment ma dëshprues për nji të burgosun, se sa atëherë kur ai të ndjehet i harruem nga shoqnia, që ka lanë përjashta. Nji letër që të vjen në burg prej nji shoku, do të të duket sikur me vete të ka sjellë jehonën e thirrjeve të tuaja, provën e solidaritetit me ty e të vlerësimit të sakrificës tande. “Mos t’i harroni të burgosunit”, do të shkruente nji revolucionar rus i burgosun, tue pasë provue vetë nevojën e madhe që ka i burgosuni, për solidaritet e mbështetje.
Ideja se vazhdon të jetosh në mendjet e zemrat e të gjithë atyne që ti ke dashtë e njohë, të mban nalt moralisht kur je i burgosun, dhe ngjet krejt e kundërta kur të ndihesh i braktisun nga shoqnia e, jo ma nga shtëpia, kur edhe dita e burgut do të të bahej jetë. Veç kësaj, burgu asht edhe ai vend që ban të dalë në sipërfaqe, çdo gja që deri atëherë mund ta keshë mbajt mëshefë në thellësi të shpirtit. Në burg, s’asht turp që ma intimeve t’u shfaqesh ndjenjat, për nevojë që ke me i rijetue. Po kur je njëzet vjeç, e krejt papritmas merr letrën e parë prej nji shoqeje tande, nga e cila q’prej gati dy vjetësh të ka nda burgu, në prag të nji dashunije të madhe, a nuk asht rasti që të provosh nji gëzim e nji mall, që nuk përshkruhet me fjalë?
Kështu ndodhi me mue në mbrëmjen e 24 dhetorit 1949, kur rreshter Teufiku më solli dorazi nji letër prej Simes, shoqes time të dashun e trime, që si Gjylteri, motra para saj, do të vlente ma tepër se nji burrë. Letrën e Simes – emën me të cilin unë do të lidhsha ndër vite ëndrrat ma të bukura për jetën- e lexova në kambë shpejt e shpejt, vjedhtas të gjithëve, dhe me kënaqësinë se do ta lexojsha përsëri ma vonë, e futa nën jastëk, ashtu si futet nji thesar, për të cilin nuk don që ta dijë askush. Ernest Përdodës, me të cilin flejshim krye m’krye, nuk u durova pa ia tregue e megjithatë, nga padurimi për ta lexue prap letrën e sa ma parë, po pritsha dhe Ernestin ta zinte gjumi sa ma shpejt, gja që s’po ndodhte me të, as mbasi të bijshin kumbonët e fundit të natës së Kshndellave, qe burgu e ora e vonë e natës, i sillshin edhe ma të thella e melankolike se zakonisht.
Ishte vetë festa që atij, siç duket, i kishte çue mall e largue edhe gjumin. Në të vërtetë, edhe unë ndjeva mall kur ndigjova atë tingllim kumbonësh, mësue me e ndigjue qysh prej së vogli, gja që ia thashë edhe Ernestit. Na do të vazhdojshim me e dasht jetën ashtu siç e kishim gjetë, me “ezane” (thirrje) hoxhësh prej nalt mindaresh, po dhe me kumbonë kishash, me festa bajramesh, po edhe pashkësh me vezë të kuqe e karnevalesh. Dikur Ernestin e zue gjumi dhe unë e nxora letrën për ta rilexue edhe nji a dy herë tjera. “Ti që je shoku i im i shtrejtë dhe i paharrueshëm, që të kujtoj vazhdimisht”, etj., etj., do të ishin fjalët e mrekullueshme të asaj letre të parë, që më mbushshin shpirtin me dashuni e gëzim të veçantë.
Si kohë e ndjenjave të kullueta që ka qenë, mund të them se ditën që unë kapërceva pragun e burgut, Simen e ndjeva se po e kisha brenda meje ma shumë se asnjëherë tjetër ma parë. Gjatë nji vjeti e gjyse në Sigurim, nën hetim e me tortura të pandame, si edhe kur vdekjen e kisha aq pranë, Simja do t’ishte me mue. Me vete do ta kisha gjatë gjithë jetëve tjerë të burgut, tue më pasë qenë ba si vetë e ime e dytë. Lidhja shpirtnore me të, do t’ishte ai idil i mrekullueshëm që vazhdimisht do të më mbushte me ma të bukurin frymëzim poetik e, do t’ishte edhe nji motiv e nji forcë ma tepër në rrugën time të frymezueme nga ideale të nalta.
Abdullah Nela
Burgu i Madh i Shkodrës, ishte nji ndërtesë dy katëshe në trajtë drejtkandëshi që përmbyllte brenda vetes si boshllëk, nji oborr të vogël me shtresë betoni, i quejtun oborri i brendshëm i burgut, në qendër të të cilit kishte nji trumë që na jepte ujë për të pi e, për t’u la. Oborri tjetër, i madhi, ku ne na nxirrshin për ajrosje, u shtrinte në anën tjetër të ndërtesës së burgut e paralel me rrugën që vinte nga “Parruca” për në Bashki. Burgu kishte dhjetë dhoma, nga të cilat katër të mëdha e pikërisht ato me numrat 1, 4, 7 e 9.
Në të dy brinjët e ndërtesës drejtkëndëshe me oborr në mes, kishte nga nji shkallë për zbritje prej katit të sipërm dhe nën secilën prej këtyne dy shkallëve, nga nji çift birucash të vogla kund 1.5 x 1.5 m, me nga nji sportel fare të vogël në derë, që zakonisht u mbante mbyllë e që u donte të shërbente për ajrosje e për shumë pak dritë. Në këto biruca u izolojshin të burgosun për shkelje të rregullave të burgut, por që shërbejshin gjithashtu edhe si pike “tranziti” për të burgosunit e vdekun, para se ata t’i tërhiqshin familjet e tyne.
Nji ditë ne morëm vesh se në njenën prej birucave të anës përballë nesh, kishin sjellë nji të ri t’dënuem me vdekje. Ma vonë, po gjatë asaj dite, ne do të ndigjojshim se i dënuemi me vdekje, ishte nga Luma e, se emnin e kishte Abdullah. Deri në darkën e asaj dite ne do të mësojshim se ai djalë kishte pasë shërbye në ushtri me gradën kapter e, se ishte dënue nga nji gjykatë ushtarake. Shokët e dhomave nga u ndodhte i dënuemi me vdekje, tue na folë me dhimbje e simpati për të, do të na tregojshin se në kohën kur atë e nxirrshin policët për në W.C. të shoqnuem vazhdimisht prej tyne si i dënuem me vdekje që ishte, ata e kishin pa se ai gjithnji kalonte me krye nalt e tue buzëqeshë. Edhe pse pa u njohë, ne u lidhem shpirtnisht me te dhe ideja se ai mund t’u pushkatonte prej nji dite në tjetrën, na e shtonte edhe ma shume dhimbjen për te.
Me që me dhomë nuk u ndodhshim andej kah ishte biruca me Abdullahin brenda, nuk kishim mundësi t’i parakalojshim për sẽ afërmi asaj biruce, por tue pase ndigjue se ai gjatë gjithë kohes qëndronte mbas derës së saj, na mandej, sa herë që të dilshim në W.C. në shenj inkurajimi, do ta përshëndetshim tue shikue me buzëqeshje në drejtim të tij, e kur t’mos u ndodhte andej roja, edhe tue ia tundë me forcë grushtin, e në të gjitha rastet do të merrshim prej tij si përgjigje nji buzëqeshje që do t’ia kuptojshim prej nji palë dhambësh të rregullt e të bardhë, që do t’u shfaqshin menjiherë në sportelin e vogël.
Si mbas sinjalizimit që policët kishin çue në drejtori të burgut se; “disa të burgosun ishin pa ta përshëndetshin të burgosunin e dënuem me vdekje”, ajo drejtori, nga ana e saj, do të urdhnonte që Abdullahin ta kalojshin në njenën prej dy birucave kah ana e jonë. Qyshe natën e parë, unë dhe Maliq Teta, mundëm që në mshehtësi të cilit kishte nji trumë, që na jepte ujë për të pi e për t’u la. Oborri tjetër, i madhi, ku ne na nxirrshin për ajrosje, u shtrinte në anën tjetër të ndërtesës se burgut e, paralel me rrugën që vinte nga “Parruca”, për në Bashki. Burgu kishte dhjetë dhoma, nga të cilat katër të mëdha e, pikërisht ato me numrat 1, 4, 7 e 9.
Qyshë natën e parë, unë dhe Maliq Teta, mundëm që në fshehtësi të madhe, të hiqshim nji tullë prej murit të anës së mbrapme të birucës, mur përmbas të cilit zbriste shkalla e jonë prej dhomës 9, dhe mbrapa, tullën e hequn, për t’mos u kuptue prej rojeve, do ta vendosshim përsëri në vendin e vet, ashtu të pangjitun. Unë dhe Maliqi qysh atë natë do të komunikojshim me Abdulla Nelën. Të nesërmen në mëngjes, prej pak dritë që hynte në birucë të tij përmes derës së vjetrueme e vrimës që kishim hapë, do të vërejshim për herë të parë se ai Abdullahi, ishte nji djal i ri e mjaft simpatik, i gjatë, i qeshun, që fliste rrjedhshëm e që mbi gjithçka, manifestonte kurajë të madhe. Lidhun me vrimën e hapun në mur, na lajmruem disa prej shokëve tonë, të cilët mandej me radhë do të zbritshin njeni mbas tjetrit për ta takue, e kur t’u kthejshin, do t’u shprehshin pak a shumë kështu: “Pah ç’djalë që ishte! Ishalla i falet jeta”!
Në krye të pesë-gjashtë ditëve të tjera Abdullahit do t’iu falte jeta e, q’prej atëherë e vazhdimisht mbrapa, Abdulla Nela do t’ishte nji prej shokëve tonë të pandamë, gjithnji i guximshëm e i gatshëm për çdo sakrificë. Edhe kur mbas shumë vjetësh ai të plotësonte dënimin, nuk do t’iu lejonte që të shkonte në shtëpi, por do t’u internonte për vite të tanë.
Papritmas nisemi për në kamp
Ditët, të qeta e me ritmin e tyne të zakonshëm, vazhdojshin me u rrokullisë njena mbas tjetrës, derisa krejt papritun, në mëngjesin e 18 janarit 1950, u lajmuem prej drejtorisë se “kujt t’i dilte emni, të bahej gati me gjithë plaçka. “Ishte fjala me u nisë për kamp, megjithëse vazhdonte me qenë dimër. Nuk kishte ndodhe dhe as u mendonte që në kushte dimri t’u dilte në kamp. Lajmi ra si bombë, sidomos për ata që ende nuk kishin mbushë dy muej, nga koha e kthimit prej kampit të Orman Pojanit.
Kampet ishin prove e vështirë për të burgosunit; edhe ma të vështirë do t’ishin për familjet e tyne, për problemet e shumta e disa herë të papërballueshme që atyne u dilshin në kësi rastesh. Dhe e vërteta ka kenë se shumica e familjeve të burgosunve, s’kanë lanë sakrificë pa ba, që të siguroishin ushqime, po edhe ndonji plaçkë, e me to në shpinë, të ndiqshin njerëzit e tyne kudo ku ata t’i kishin degdisë, anekand vendit, veç si të dashunve të tyne t’iu mbajshin jetët gjallë. Kanë qenë ato kohë shumë të vështira, me krizë ekonomike për të gjithë, por që për familjet me njerëz nëpër burgje, disafish ma të vështira, mbasi ato do të ishin të përjashtueme edhe nga e drejta për të pasë nji triskë ushqimi e veshmbathjeje si të tjerët, tue i pasë detyrue që edhe bukën e përditshme, ta blejshin ndër furra të veçanta e me çmim të shtrenjtë, ndërkohë që mundësitë për të fitue jetesën, u ishin bllokue nga të gjitha anët prej pushtetit.
Lajmi se do të dilshim në kamp, e ndryshoi përnjiherë atmosferën e burgut, tue futë ndër të burgosun shumë preukupacion, e si mbas rastit, edhe pikëllim. Të gjithë ata që ndigjuen se u duel emni, filluen të mblidhshin shpejt e shpejt plaçkat e tyne, me qëllim që të kishin kohë të mjaftueshme për me u nda me shokët që do të lejshin në burg. Edhe unë mbështolla plaçkat dhe, si për të ngushllue familjen për këtë rast, u vuna me shkrue nji letër: Mpreha fort nji majë lapsi e në pragun e dritares nisa të shkruej imtë mbi disa fletë të holla cingaresh, ku ndër të tjera, iu lutsha njerëzve të mij, që të bajshin durim e t’u mbajshin të fortë. Me qëllim inkurajimi, po u thojsha edhe nji herë se duhet ta ndjejshin veten të lumtun që prej Sigurimit, kisha dalë i gjallë. Këto fletë të holla, të rrotullueme në trajtën e nji lapsi, i futa në vrimën nëpër të cilën ishte përshkue lastiku i brekëve, dhe bashkë me do rroba të tjera të pa lame, ia lashë nji shoku që të m’i niste për shtëpi.
Metodën e letrës së cingares nëpër kanal të lastikut të brekëve, po e kopjojsha për herë të parë prej praktikës së gruas së re të nji shoku tonë, e cila vazhdimisht na kishte ushqye me lajme politike, herë të marruna prej popullit e herë të ndigjueme prej radiove të hueja. Shokët tonë ma të vjetër, na e kishin përshkrue kampin në të gjithë realitetin e tij të zi, me urinë e stërmundimin e tij, por që megjithatë, disa prej nesh, e dishrojshim daljen në kamp, si nevojë për t’mos vazhdue me qenë të mbyllun si deri atëherë dhe si mundësi për t’u njohë me të burgosun të tjerë.
Mbasi dhomë për dhomë përfundoi leximi i emnave të atyne që do t’u nisshin për kamp dhe mbasi këta, si mbas eksperiencës që kishin, i patën sistemue plaçkat ndër dengje qysh ma parë, i gjithë burgu, tue shfrytëzue lirinë që në kësi rastesh, u jepte pa rezervë nga drejtoria, u përfshi nga nji lëvizje tepër e vrullshme. Tue përjashtue pleq e të sëmurë, mes të cilëve edhe të burgosun me moshë të re, por që kishin sigurue nji raport mjeksor, gjithë të tjerët po u pregatitshin për kamp. Ndamja e të burgosurve prej njeni-tjetrit, kishte të veçantat e saj. U ndajshin shokë e miq, që shumë ia kishin lehtësue njeni-tjetrit peshën e burgut, prej faktit se kishin qenë bashkë, e u ndajshin edhe vëllazën të dalë prej nji bark nane. Ndamja do të ishte mjaft e përmallshme.
Të burgosurit që mbetshin në burg, qëndrojshin ma të heshtun e të ligështuem, kurse ata që po u largojshin, u mbajshin të fortë e tue kërkue me iu dhanë zemër të parëve. “Lamtumirë “Mbetsh me shëndet”! do t’ishte urimi që iu linte shoqit të mbetun në burg, ndërsa ky i fundit, ndonjiherë edhe me lot për faqe, do t’u përgjigjte: “Ardhë shëndosh”! Nuk zien nji zgjue blete i trazuem fort, ashtu si po ziente ai burg i joni atë ditë. Apo s’po u bante edhe nji goxha potere me atë rast, si prej lëvizjeve të shumta të të burgosunve, ashtu edhe për porosina nga ma të ndryshmet që ata u lejshin, – shpesh herë me za – shokëve të mbetun në burg! Të burgosurit për në kamp, u përcillshin prej shokëve të tyne, si ushtarët për luftë”. Memorie.al Nga Ahmet Bushati
