Gjithnjë mendoj se kujtesa për datëlindjen e një personaliteti ka mesazhe të shumta jo vetëm për shkak të veprës që bën ai, por edhe të rrethanave në të cilën ka kaluar jeta e tij. Për më shumë, çdo kujtesë për një shkrimtar ka edhe mesazhin për të gjykuar përtej një datëlindjeje.
Në çdo 28 janar është kujtuar datëlindja e shkrimtarit tonë Ismail Kadare, që shumë njerëz dhe shumë personalitete t’i bënin urime shkrimtarit tonë të respektuar. Edhe unë ia kam shprehur urimet e mia të sinqerta për datëlindjen në çdo vit derisa edhe ndërroi jetë. Bile do të dëshiroja që edhe të kishte marrë çmimin Nobel në letërsi dhe që duket se e paragjykojnë, me ose pa të drejtë.
Por si shqiptar dhe njeri i publicistikës do të dua të shikoj përtej para dhe pas këtij urimi dhe të risjell në vëmendje edhe faktin se urimet e datëlindjes së shkrimtarit tonë të persekutuar Bilal Xhaferri më 2 nëntor, meriton të kujtohet. E them këtë sepse tendenca për ta anashkaluar datëlindjen e një bashkëkohësi të Ismail Kadare dhe një vit më të madh se ai, ka mbetur si një sjellje tipike e njerëzve që me ushqyerjen e frymës së ish- Sigurimit të Shtetit dhe atyre që kanë mbetur si të tillë nga koha që ka lënë shumë reminishenca të mendësive të diktaturës.
Nëse do ta kishin njohur po aq sa edhe Kadare apo do kishte mundësinë Bilal Xhaferri që të studionte në Moskën e Bashkimin Sovjetik siç e pati Ismaili, Bilali do të njihej dhe do të ishte shumë i denjë për botën e letrave si një shkrimtar që u përndoq për t’u eliminuar.
Nëse Ismaili ishte i pranuar nga udhëheqja e kohës së Enver Hoxhës, aq më tepër që ishin nga Gjirokastra, për Bilalin ekzistonte dosja voluminoze si për pushkatimin e babait të tij Xhaferr Hoxha nga Ninati i Konispolit, kushëriri i të madhit rilindas enciklopedist Hoxha Hasan Tahsini. Këtë fakt atij ia përmendi Fadil Paçrami në debatin e Lidhjes së Shkrimtarëve të vitit 1969, ku Bilali foli për romanin “Dasma” të Kadaresë. Është i njohur fakti që në ambientet e shkrimtarëve futej fryma e biografive dhe jo e gjenisë së Bilalit, se ai nuk kishte parzmore udhëheqjen e kohës, por kishte orientimin prej Zotit të shkrimtarit që kapte subjektet dhe i trajtonte ato me një talent të veçantë dhe interesant. Kjo i kishte dhënë mundësinë të ishte i mirënjohur dhe i respektuar nga shkrimtarë të nderuar të kohës dhe me emër të madh, edhe pse nuk iu lejua vazhdimi i shkollës së lartë në vendin e vet.
Pikërisht për këtë Bilalit nuk i kujtohet datëlindja dhe emri i tij lakohet me sentenca biografie nga disa njerëz me dosje të zeza në kokat e tyre pa tru e pa mirësi që duket se i kanë të lyera duart me pisllëqet e kohës që edhe sot e kësaj dite fusin hundët në fëlliqësirat e tyre dhe kërkojnë të bëjnë pis fisnikërinë dhe gjeninë e Bilalit. Ka nga ata që kanë pasur punën si qen kufiri dhe lehin sot e kësaj dite mbi bazën e atyre që vetëm ata dinin t’i sajonin vetëm e vetëm që të mos i bënte hije shkrimtarit tonë Ismail Kadare, në një kohë që vetë Ismaili e ka cilësuar Bilalin shkrimtarin e madh nga Çamëria.
Çuditërisht fjalë të tilla i thonë vetëm ata që kanë punuar në organet e sigurimit famëkeq dhe në posta kufitare, sepse shkrimtarët dhe kritikët e letërsisë flasin me superlativa për mikun e tyre të letrave shqiptare Bilal Xhaferri. Dhe vetë Kadare, pas fjalëve të thëna me nxitim tek “Ftesë në studio”, në një intervistë që më ka dhënë mua në Elbasan në maj 1996 në ambientet e shtëpisë botuese “Onufri” kur sapo kishte nxjerrë librin e tij “Dialog me Alen Boskuet”, shprehet ndër të tjera për Bilalin si një shkrimtar i madh.
Dhe, pasi kanë kaluar 25 vjet, dhe në maj të vitit 2021, kur u bë një kujtesë jubilare kësaj vizite të Ismailit, botuesi Bujar Hudhri i bëri një retushim asaj interviste, e fshiu, edhe pse ajo u botua për herë të parë në gazetën “Intelektuali” të atij muaji bashkë me foton e përbashkët, të cilës, gjithashtu, iu bë një retushim. Dhe e gjithë kjo, sepse retushimi është një teori dhe praktikë e kohës së diktaturave dhe Bilali nuk duhet të kujtohej, as datëlindja e tij sepse i bën hije një shkrimtari tjetër dhe ai me egoizmin e tij dhe uriahipizmin e shërbëtorit të tij kërkon të “mbysë” çdo emër shkrimtari tjetër.
Duke qenë se retushi është një antivlerë, kritikët e kanë përcaktuar atë të disallojshëm në shërbim të porosive të njerëzve që merreshin me punët e tilla. Rikthimi i retushimit edhe në ditët tona dhe për figura që nuk kanë nevojë për retushim, duket se është një dashakeqësi e njerëzve që u ka mbetur mendja tek udhëheqësi i “madh” për të cilin u bënë të gjitha retushimet dhe gjithçka u kthye në një karikaturë që nuk honepsej dot në atë kohë aq më tepër sot kurrën e kurrës.
Por sjellja ndaj Bilal Xhaferrit, moskujtesa e datëlindjes, por edhe veprës së tij, mospërmendja e tij në teorinë e letërsisë, mosfutja e krijimtarisë së tij në programet shkollore dhe në atologjinë e letërsisë së shkollave parauniversitare dhe cinizmi i pushtetit përmes programuesve të teksteve shkollore që duan ta lënë në heshtje emrin dhe veprën e Bilal Xhaferrit, nuk janë pak për të thënë se kur kujtojmë datëlindjen e Ismail Kdaresë si një e drejtë dhe kënaqësi njëkohësisht, me të drejtën e Zotit duhet të kujtohet edhe datëlindja e Bilal Xhaferrit e shumë e shumë shkrimtarëve të tjerë. Është një sjellje e natyrshme që nuk ka nevojë për retushim njeriu dhe as kujtimi të tij.
Është e vërtetë se “Për një vend, të kesh një shkrimtar të madh është si të kesh një qeveri të dytë. Kjo është arsyeja që asnjë regjim nuk i ka dashur kurrë shkrimtarët e mëdhenj, por vetëm ata mediokër”, ka thënë Aleksandër Solzhenitsin.
Nëse Ismaili e kishte këtë mundësi se e donte edhe udhëheqja e kohës dhe këtu nuk ka vend për xhelozi apo inat se edhe unë e dua shkrimtarin tona të nderuar, për Bilalin mundësitë ishin zero se nuk e donte regjimi, bile e persekutoi deri në denigrim sa u detyrua të ikte atje ku liria ka vlerë dhe merr tjetër kuptim. Edhe pse për ikjen pa kthim të Bilalit u thurën intriga pa fund që vazhdojnë edhe sot e kësaj dite nga njerëzit pasues të sigurimit të shtetit, edhe atje e përndoqën, e plagosën, e ia dogjën redaksinë dhe krijimtarinë, dhe në fund e vranë në spitalin e Çikagos me njerëz të dërguar nga Shqipëria me synimin e eliminimit fizik të tij. Shkrimtari Bedri Myftari m’i ka thënë, siç edhe ia kishin thënë që unë e kam marrë informacionin nga shqiptarë që kanë jetuar dhe jetojnë edhe sot e kësaj dite në Çikago.
Kush ishte i interesuar që të vritej Bilali, kush ishte i interesuar që vepra e tij të zhdukej, por në Kosovë e botuan të plotë? Kuptohet retushuesit që e kanë zanat këtë punë që bëjnë kujdes për tu shkruar ndonjë artikull shpifës kundër Bilalit, edhe pse në Arkivin e dosjeve të të persekutuarve në Tiranë ka një dosje të vërtetë persekutimi me mbi 400 faqe të mbushura me shënime kundër Bilalit që meriton të zbardhet që të mbyllin gojën ata që lehin me shpifje pa fund.
Vetëm shkrimtarët dhe kritikët e letërsisë shqiptare i mbetën besnikë Bilal Xhaferrit, e donin dhe e mbështesnin, e respektonin dhe e diskutonin gjeninë e veprës së tij. Edhe pse jo voluminoze, vepra e Bilalit është një perlë e vërtetë që lë gjurmë në kujtesën e lexuesve.
Por çudia më e madhe është se nuk bëhet fjalë vetëm për retushuesit, por edhe për harruesit. Janë pikërisht ata që me ose pa dashje nuk duan t’ia kujtojnë emrin dhe veprën Bilal Xhaferrit edhe pse flasin në emër të Çamërisë dhe mbajnë mandate deputetësh si çamë. Kjo lloj sjellje tipike e sojit të diktaturës është turpi i atyre që i vënë vetes emrin “faqezinj”./Gazeta Panorama
