“Do të punoj jashtëzakonisht shumë”, kishte vendosur i riu Fjodor Dostojevski (1821-1881) ndërsa mendonte për të ardhmen letrare, duke iu lutur nënës së tij të varfër t’i blinte libra. Në moshën njëzet e shtatë vjeçare, u arrestua ngaqë ishte pjesë e një shoqërie letrare që qarkullonte libra që ishin përcaktuar të rrezikshëm nga regjimi carist. U dënua me vdekje. Më 22 dhjetor 1849, u çua në një shesh publik në Shën Petersburg, së bashku me një grusht të burgosurish të tjerë, ku duheshin ekzekutuar për t’u bërë shembull paralajmërimi për masat popullore. U lexua dënimi me vdekje, u veshën me këmisha të bardha, veshja para ekzekutimit, dhe u lejuan të puthin kryqin. Tre nga tre, ata u vendosën kundrejt shtyllave prej druri ku duhej të kryhej ekzekutimi. Dostojevski, i gjashti në radhë, u vetëdijesua plotësisht se i kishin mbetur pak çaste për të jetuar.
Dhe pastaj, në minutën e fundit, u bë një njoftim pompoz që cari po ua falte jetën, i gjithë spektakli ishte orkestruar si një marifet i bujshëm mizor për ta nxjerrë despotin si sundimtar mirëdashës. Dënimi i vërtetë u lexua më pas: Dostojevski duhej të kalonte katër vjet në një kamp pune të Siberisë, dhe më pas disa vite shërbimi të detyrueshëm ushtarak në forcat e armatosura të carit, në ekzil. Do të ishte gati dyzet vjeç kur të merrte sërish penën për të rifilluar ambiciet letrare. Por tani, kur sapo shpëtoi vdekja, pasi një fije peri e ndante nga ajo, Dostojevski mori frymë i ngazëllyer, u rilind me një mall të ri për jetën.
E shpërfaqi ngazëllimin e tij në një letër mahnitëse për të vëllain, Mikhailin, i shkruar disa orë pas ekzekutimit të kthyer në shfaqje i cili gjendet në vëllimin e parë të përmbledhjes së plotë, tashmë të botuar, e cila përmban thesarin e letrave të vitit 1988 shkruar nga Dostojevski.
Një shekull para se i mbijetuari i Holokaustit, Viktor Frankl na siguroi pas një kalvari të vështirë se “gjithçka mund t’i marrësh njeriut, por një gjë s’mundesh: më të fundit e lirive njerëzore, mënyrën si ti zgjedh të përballesh me rrethanat”. Dostojevski shkruan:
“Vëlla! Nuk jam i dëshpëruar dhe nuk jam shkurajuar. Jeta është kudo, jeta është brenda nesh, jo jashtë. Do të ketë njerëz pranë meje, dhe të jem një qenie njerëzore midis njerëzve, të mbetesh njeri përgjithmonë, pa marrë parasysh se në çfarë rrethanash je, të mos të shtohet dëshpërimi dhe të mos shkurajohesh, kjo është jeta, është detyra e saj. E kam pranuar këtë. Kjo ide ka hyrë në mishin dhe gjakun tim … Koka që krijon, jeton jetën e lartësuar të artit, që pranoi dhe u mësua me kërkesat më të larta të shpirtit, ajo kokë tashmë është prerë nga shpatullat e mia … Por mbetet tek unë, zemra dhe i njëjti mish dhe gjak që gjithashtu mund të duan, të vuajnë, të ndjejnë keqardhje, dhe mos harro, edhe kjo është pjesë e jetës!”
Prapëseprapë, edhe përmes këtij gëzimi, kësaj force gjallëruese të qenies, identiteti i tij si shkrimtar e çon drejt dëshpërimit të thellë. “A do të ndodh ndonjëherë që ta marr sërish penën në dorë?” pyet përpara një të ardhmeje të zymtë gjatë katër viteve të ardhshme në kampin e punës. “Nëse s’do të jem në gjendje të shkruaj, do të zhdukem si krijues. Më mirë pesëmbëdhjetë vjet burgim dhe një penë në dorë!” Por ai shpejt i rikthehet mirënjohjes që ishte gjallë dhe, duke e siguruar vëllain e tij të mos shqetësohej për të, vazhdon:
“Nuk jam shkurajuar, ta dish dhe shpresa s’më ka braktisur … Në fund të fundit, sot isha tek porta e vdekjes, jetova me atë mendim për pesëmbëdhjetë minuta, u përballa me çastin e fundit, dhe tani jam përsëri gjallë!
Duke lënë një testament të bukur për faktin thelbësor se kur kuptimi për drejtësinë vdes, ajo që mbetet midis njerëzve të mirë është vetëm dashuria, ai shkruan:
“Nëse dikush më kujton për keq, dhe nëse jam zënë me ndokënd, nëse i kam bërë përshtypje të keqe ndokujt, thuaju t’i harrojnë nëse i takon. Në shpirtin tim nuk ka asnjë zemërim apo mëri, do të doja të doja dhe përqafoja të paktën dikë nga e kaluara në këtë çast. […] Kur hedh sytë nga e kaluara dhe mendoj se sa kohë kam shpenzuar kot, sa shumë prej saj e kam humbur mes iluzionesh, gabimesh, kotësish, me pamundësinë për të jetuar; si nuk arrita ta vlerësoja, sa herë mëkatova kundër zemrës dhe shpirtit tim – kur e kujtoj këtë, më dhemb zemra. Jeta është një dhuratë, jeta është lumturi, çdo çast mund të kishte qenë një përjetësi lumturie. Por i riu si veriu!”
Gjysmë shekulli më parë Oskar Uajldi shkroi letrën e tij të jashtëzakonshme për vuajtjen, si forcë e shndërrimit dhe transcendencës nga burgu, ku u internua për shkak se kishte të dashur atë që donte, Dostojevski shton:
“Tani, që jeta po më ndryshon, po ripërtërihem në një formë të re. Vëlla! Të betohem se s’do ta humbas shpresën dhe do ta ruaj zemrën dhe shpirtin të pastër. Unë do të rilind për mirë. Kjo është e gjithë shpresa ime, i gjithë ngushëllimi im.
Jeta në kamp tashmë ka vrarë mjaftueshëm tek unë nevojat e mishit që s’ishin plotësisht të pastra; më parë, kujdesesha pak për veten. Tani mungesat s’më ngjallin as më të voglin shqetësim, dhe për këtë arsye mos ki fare frikë se vështirësitë materiale do të më vrasin”.
Meqenëse unë vetë kam kaluar vite në mungesa materiale, megjithëse kurrë, për fat të mirë, në masën që duroi Dostojevski, dhe jam gjithnjë mirënjohëse për mënyrën sesi ato kohë më kalitën, si më bënë të kem më pak frikë nga varfëria dhe vështirësitë, të ndërmarrë rreziqe që të tjerët nuk i merrnin, të ndjek shtigje më pak të sigurta në aspektin material në jetë, s’mund të mos përpiqem të përfytyroj se sa shumë e ka nxitur kjo përvojë e mundimshme këmbënguljen e jashtëzakonshme të Dostojevskit si artist kundër baticave të konvencioneve dhe fantazmave të vazhdueshme të varfërisë. Padyshim që gjen jehonë tek “Shënimet nga nëntoka”, “Krim dhe ndëshkim”, dhe veçanërisht “Vëllezërit Karamazov.” Ai shpërfaqi tek to idetë e tij për kuptimin e jetës, të paraqitura dekada më vonë nën maskën e një ëndrre dhe frymëzoi këmbënguljen për detyrën ekzistenciale për ta parë mirësinë tek njerëzit “pavarësisht nga bollëku në të gjitha llojeve e mjeranive”.
Tek këto letra has një përvojë të ngjashme me të një neurokirurgu të ri që zbulon kuptimin e jetës pasi përballet me vdekjen dhe kupton si Uolt Uitmani se çfarë ka vlerë ne jetë, pastaj lexojmë letrat për Anën, dashurinë e jetës së Dostojevskit, e cila e shpëtoi nga varfëria dhe burgu që priste pasi huadhënësit hapën proces gjyqësor, dhe në fund sekretin e një martese të lumtur.
Përktheu nga anglishtja: GRANIT ZELA
