Nga Rezarta B. Koçi – Notere
Testamenti është një akt juridik mortis causa, që prodhon efekte vetëm pas vdekjes së trashëgimlënësit. Termi testament vjen nga latinishtja, testamentum, dhe e ka zanafillën në të drejtën romake, rreth shekullit të tretë para erës sonë ku shumë studiues i referohen testamentit të Noes apo dhe Dhiatës së Vjetër.
Ndërkohë në Greqinë e lashtë, praktika e testamentit nuk ishte njësoj në të gjitha vendet. Psh. në disa vende lejonin meshkujt të trashëgonin pasurinë e tyre, të tjerë i privonin ata nga ky privilegj.
Soloni, krijues i legjislacionit për testamentet lejoi që cdo njeri t’ia dhuronte pasurinë atij që kishte dëshirë, por me disa kufizime, ndërkohë që para kohës së tij grekët nuk ishin të lejuar të linin testament dhe automatikisht pasuria u takonte familjarëve.
Në atë periudhë, ata që mund të linin testament duhet të ishin të paktën 20 vjec, të aftë mendërisht, nuk duhet të ishin të aboptuar dhe mund t’ia linin pasurinë dikujt tjetër vetëm nëse nuk kishin fëmijë mashkull. Nëse kishin vetëm vajza, personit që i dhuronte pasurinë ishte i detyruar të martohej me të.
Në kohën e Justinianit, një testament bazohej pjesërisht në të drejtën civile, pjesërisht në të drejtën perandorake dhe nuk mund të tjetërsohej e gjithë prona e testamentlënësit. Mosha kur mund të lëshohej testament ishte 14 vjec për meshkujt dhe 12 vjece për femrat. Që një testament të ishte i vlefshëm duhej të firmosej ose të bëhej i njohur në prezencë të 7 dëshmitarëve ose të publikohej në gjyq të hapur.
Në Shqipëri, gjatë pushtimit osman, ligji i sulltanit përcaktonte se trashëgimia mund të rregullohej sipas besimit të njeriut. Më pas, e drejta zakonore ka qenë mbizotëruese. Kanuni i Lekë Dukagjinit përcaktonte se si ndahej pasuria dhe sipas të drejtës zakonore, gruaja nuk dispononte pasuri.
Në kohën e Zogut, testamenti ishte deri diku një vullnet i kufizuar pasi u jepej shumë hapësirë familjarëve. Ndërsa në kohën e regjimit komunist, pronat ishin shumë të pakta, megjithatë legjislacioni garantonte të gjitha të drejtat për të lënë testament. Në botë, testamenti është mbizotërues në lënien e trashëgimisë.
Shtetet e Bashkuara e kanë më të pakufizuar këtë vullnet, në dallim me shtetet evropiane. Në Amerikë, shtete të ndryshme kanë ligje të ndryshme. Disa prej tyre lejojnë liri të plotë, ndërsa të tjerë i garantojnë bashkëshortit apo bashkëshortes të drejtën për të trashëguar gjysmën e pasurisë, pavarësisht se ç’thotë testamenti.
Ndërkohë që në Itali dhe Francë ekziston rezerva ligjore që përcakton kornizën se kujt mund t’i lihet testamenti. Legjislacion të ciliv vendi ynë i është përafruar shumë.
Sot, në vendin tonë, mbështetur në Kodin Civil dhe në Ligjit për Noterinë, testamenti përkufizohet si një veprim juridik i njëanshëm, i kryer nga vetë trashëgimlënësi më anën e të cilit ky i fundit disponon pasurinë e tij për kohën pas vdekjes ose ndryshe, ai konsiderohet si deklarata e fundit e vullnetit, e njëanshme, personale e personit me zotësi testamentare dhe e rregulluar me ligj.
Me anë të testamentit, trashëgimlënësi vendos që pasurinë t’ia lërë pjesëtarëve të tjerë të familjes. Ai mund të përjashtojë nga e drejta e trashëgimisë testamentare pjestarë të caktuar të familjes, por kurrësesi nuk mund të përjashtojë fëmijë të mitur apo më aftësi të kufizuara. Në këto raste testamenti do të konsiderohet i një akt juridik i pavlefshëm.
Sipas nenit 409 të Kodit Civil, testamenti quhet i pavlefshëm edhe në ato raste kur ai është hartuar nën ndikimin e dhunës së një personi tjetër, nën ndikimin e mashtrimit, nën ndikimin e kanosjes apo lajthimit.
Në Shqipëri, të drejtën për të lënë një testament e ka cdo person që ka mbushur moshën 18 vjeç, me zotësi të plotë juridike për të vepruar, në të gjitha rastet kur pasuria e tij është e dokumentuar. Testamentin mund ta lënë edhe një person që ka mbushur moshën 16 vjec dhe është i martuar. Ky akt juridk individual, bëhet vetëm tek noteri, i cili është i regjistruar dhe i licensuar, si edhe është anëtar i Dhomës së Noterëve.
Pra, Noteri luan një rol të rëndësishëm në procesin e përpilimit të testamentit, pasi trashëgimia është një proces delikat i cili jo rrallëherë kthehet në një mollë sherri ndërmjet familjarëve dhe shpeshherë, në këto procese ne si Noter kemi parë edhe degradimin e marrëdhënieve familjare, në kushtet kur trashëgimia testamentare lë hapësira për konflikte, në dallim nga trashëgimia ligjore e cila e ka më mirë të përcaktuar ndarjen. Megjithatë, ajo cfarë doja të nënvijëzoja në këtë shkrim është forma dhe standartizimi që i bëhet akteve testamentare nga ana e Noterëve.
Nëse do ti referohesha, zanafillës së testamenteve, është pikërisht forma e tyre e cila më modernizimin dhe zhvillimin e shoqërisë ka ndryshuar duke humbur kështu formatin e një testamenti që i jep peshën dhe vlerën e rëndësishme që ka.
Përpilimi i testamenëve në një format i cili pak a shumë na rikthen në krye të herës, atëherë kur aktet e testamentëve kanë shënuar origjinën e tyre, ku testamentët hartoheshin në pergamen, letër e trashë e cila përdorej për të shkruar, që vuloseshin dhe vërtetoheshin me vulë dylli të kuqe, përbëjnë ato elemente estetikë të cilat për fat të keq tashmë nuk përdoren më.
Forma më tipike dhe që vazhdon edhe sot e kësaj ditë të jetë e pranishme në të gjitha legjislacionet është forma e testamentit ollograf. Neni 393 i Kodit Civil e përkufizon këtë të fundit si vijon: “Testamenti ollograf shkruhet tërësisht me dorën e testatorit duke vënë datën dhe nënshkrimin e vet. Data e testamentit duhet të tregojë ditën, muajin dhe vitin. Nënshkrimi vihet në fund të disponimeve”.
Përvec testamentit ollograf, Kodi Civil njeh dhe testamentin si akt notarial, neni 397 i të cilit parashikon se: “Testamenti me akt noterial redaktohet nga noteri dhe nënshkruhet nga trashëgimlënësi në prani të noterit. Kur trashëgimlënësi nuk di, ose për shkak sëmundjeje ose të metash fizike nuk mund të nënshkruajë, testamenti nënshkruhet sipas rregullave të parashikuara në ligjin “Për noterinë”.
Në përfundim, nëse do ti referohesha legjislacionit tonë shqiptarë, unë si zbatuese e ligjit, por kam përshtypjen edhe koleget e mi, në punën e tyre të përditëshme hasen me vakumin dhe hapsirat ligjor të ligjit Nr. 110/2018 “Për Noterinë” të cilat rrjedhimisht e vendosin sistemin notarial në një pozitë jo të favorshme duke vështirësuar kështu ushtrimin e aktivitetit duke ju përmbajtur parashikimeve ligjore jo ezauruese.
Kësisoj, duke shfrytëzuar këtë mundësi, ju bëj thirrje kolegëve të mi, përsosjen e akteve noteriale testamentare dhe hartimin e një drafti me ndryshimet përkatëse përsa i përket rasteve të praktikës që ligji nuk i parashikon.
