Nga James Cameron – Botuar në revistën “The Atlantic”, 1963
Turist në Tiranën e viteve ’60-të
Vështirë se pritej që rrugët e Tiranës të jehonin tani në klithmat e djemve me veshje të shtrenjta dhe kuadrove që flisnin gjuhën mandarine, me kostume doku ngjyrë blu. Megjithatë sapo kisha dëgjuar se dy avionë të rinj me specialistë kinezë, kishin fluturuar së fundi në vend për të bërë spërkatje nga ajri me pesticide, mbi fushat e mbjella dhe plantacionet e ullinjve. A mund t’i këshillonin kinezët shqiptarët, për vjeljen e ullirit, ku ajo pemë rritej aty në atë klime mesdhetare, prej më shumë se dy mijë vitesh?!
Fakti ishte se disa qindra kinezë në Shqipëri, po silleshin aty ashtu si rusët silleshin në Kinë, tetë vjet më parë: duke mbajtur kokën ulur, nga sytë të kureshtarëve. Vetëm një herë, në ditën time të dytë në Tiranë, gabova rastësisht në seksionin e gabuar të restorantit, dhe aty ishin, nja dy duzina kineze, duke ngrënë në një ndarje të përcaktuar për ta. Ata ngritën sytë në një mënyrë shumë të befasuar dhe unë u tërhoqa në siklet.
Për dy ditë, pra, para se të bëja gafën time të pandreqshme, pata lirinë të shëtisja nëpër Tiranë, ku vura re se ishte një qytet që të zhgënjente me pamjen e tij. Kjo ishte më shumë për shkak të së vjetrës, sesa të resë. E reja ishte me të vërtetë banale: një model rrugësh të gjera, madje madhështore, të veshura me ndërtesa të vjetra në stilin italian, me një bulevard mjaft të gjerë, për të marrë disa linja trafiku, që ishte për 80 përqind të ditës, krejtësisht bosh.
Shkretimi i rrugëve ishte i frikshëm. Në çdo kryqëzim qëndronte vigjilent një polic rrugor me uniformë të bardhë, i gatshëm për të drejtuar një fluks automjetesh, që nuk vinin kurrë. Një herë në çdo pesë minuta, ndoshta, një kamion i vjetër ngjyrë të gjelbër, që kalonte rrallë në krahët e tij, do të shfaqej duke kërcitur dhe gërhitur në rrugë; polici i trafikut do të tërhiqte vëmendjen, ndërsa shfaqej në horizont dhe do ta tundte tabelën që mbante në dorë me vullnet të madh, duke mos pasur asnjë shenjë kundërshtimi. Në intervale edhe më të rralla, do të shfaqej një auto-veturë ngjyrë të errët “Zim”, me perde të mëdha, që lëvizte me ndonjë detyrë zyrtare, misterioze. Në të gjithë Shqipërinë sot, siç më thanë zyrtarisht, nuk ekzistonte asnjë automobil privat.
Poshtë Bulevardit “Shqipëria e Re”, poshtë Sheshit “Skënderbej”, ku statuja e madhe e Stalinit shkëlqente nga ndriçimi i llambave e pankartave ku shkruhej; “jetë të gjatë” për udhëheqësin kryesor Enver Hoxha, që drejtonte shtetin e punëtorëve, dukej se Tirana kishte rënë në një udhëkryq, ku sundonte një varfëri gjithnjë në rritje. Atje, ku teneqexhinjtë rrihnin tenxheret dhe kazanët e tyre, shëtisnin ata shqiptarë të varfër, që nuk mendohej të shkëputeshin kurrë, jashtë asaj jetese folklorike dhe fetare gjithashtu.
Gjysma e popullit vishej me stilin e zbehtë të një proletariati normal urban, por gjysma tjetër, pa asnjë lloj vetëdije, vërshonte në veshjen e bardhë si maqedonasit, xhubletin e qëndisur dhe pantallonat gjigande të gjera, të malësorit mysliman. Shqipëria duhet të jetë një nga vendet e pakta të mbetura, ku ajo që njihet si kostumi popullor, vishet në fakt vetëm nga fshatarët.
Këta burra të pashëm në dukje e të egër, kishin një zakon të veçantë e simpatik: atë të mbajtjes së luleve në gojë, siç veshin të tjerët butoniera. Shumë herë dikush do të ndeshej me tipa me portrete të egra, me mustaqe të errëta, nga buzët përbuzëse të të cilit, dilte një trëndafil ose, një spërkatje dorëzonjë. Edhe ushtarët vigjilente dhe të rraskapitur, e shpenguan vëmendjen e tyre, me këtë zakon të çuditshëm. Një herë, jashtë Tiranës, pashë një rojtar të turbullt në një gardh me tel, i cili kishte futur një tufë lulesh fushore, në grykën e “Karabinës” së tij.
Problemi i parë dhe shumë serioz me të cilin hasa, ishte ai i komunikimit. Shqiptarët flasin një gjuhë, që më dukej shumë e vështirë dhe e pakapërcyeshme; një lloj turqishteje të torturuar me komplikime të rënda sllave, në asnjë mënyrë për t’u marrë vesh brenda natës. Ajo ka një alfabet prej tridhjetë e gjashtë shkronjash, me shtatë zanore dhe njëzet e nëntë bashkëtingëllore.
Fjalët për “po” dhe “jo”, janë “po” dhe “jo”, por kjo nuk duhet të bëjë që askush të nënvlerësojë ndërlikimin e saj. Shumë shpejt zbulova, për shembull, se Shqipëria, në gjuhën e saj, nuk e quan veten fare Shqipëri, por “Shqipëri”, gjë që disi më dukej si e paarsyeshme.
Edhe pse shqipja mund të jetë befasuese, pak njerëz dukej se flisnin shumë më tepër. Meqenëse grupi ynë turistik kishte origjinën nga Gjermania (dhe ishte kryesisht gjerman), përkthyesi i ofruar, fliste gjermanisht, gjë që nuk ishte e dobishme për mua, pasi gjermanishtja ime, nuk është aspak e mirë. Nuk takova asnjë që fliste një fjalë anglisht. Kur ndodhën përbuzjet e mia, duke u përfshirë një diskutim mjaft të ashpër dhe të ndërlikuar, ai u përkthye nga shqip në rusisht, nga rusisht në gjermanisht dhe nga gjermanisht, në frëngjisht.
Kjo vështirësi e vogël lokale, do të ishte më mirë të tregohej tani, pasi ndryshoi plotësisht karakterin e një ekspedite tashmë disi pa formë. Mund të shihja se autoritetet shqiptare (që në fakt nënkupton të gjithë, me të cilët ne ramë në kontakt) ishin tronditur nga natyra transparente profesionale e grupit tonë turistik, megjithëse më dukej se reagimet e tyre, kishin qenë të papritura, por me mirësjellje. Prandaj, një ditë pas mbërritjes sonë, i dërgova një telegram shumë të shkurtër gazetës në Londër, në të cilën po kontribuoja.
E dërgova në mënyrë të zakonshme, përmes tavolinës së hotelit, dhe ndërsa qëllimi i tij kryesor, ishte thjesht të jepte adresën time, mendova se nuk mund të bënte ndonjë dëm të veçantë, nëse do të ishte e shtruar në terma që Republika Popullore e Shqipërisë, nuk mund ta kundërshtonte atë. Mbi të gjitha, kishte një vlerë lajmi, në ardhjen e të huajve perëndimorë në Shqipëri dhe kjo ishte pikënisja ime. “Kjo Republikë e vogël, krenare, e izoluar, e cila ka sfiduar me trimëri Lindjen dhe Perëndimin”, shkrova unë, “ka hapur dyert”, etj., etj. Nëse kisha ndonjë dyshim për formulimin, ishte se ishte pajtues deri në atë pike, sa të ishte i plotë; mund të fitojë përbuzjen e çdo censori shqiptar, për mënyrën e jetesës.
Ajo që nuk e kisha parashikuar, ishte reagimi i jashtëzakonshëm i tyre. Nganjëherë më kërkonin një grup i vogël funksionarësh fjalëpakë, por qartësisht në një mendje të theksuar armiqësore. Pas një komunikimi shumëgjuhësh, më dhanë të kuptoja se telegrami im, ishte konsideruar i pakëndshëm, jomiqësor, përçmues, se kishte nëntekste me frymë fashiste, gjë e cila ishte një shkelje e patolerueshme, e statusit tim si vizitor.
Mua më dukej kaq befasuese, sa arrita në përfundimin e një keqkuptimi të pakuptueshëm. Për çfarë konkretisht kundërshtuan ata?! Termat që përshkruajnë Republikën Popullore të Shqipërisë, natyrisht, ishin mjaft fyes. Por, unë protestova me njëfarë mosbesimi, fjalët që përdora në përgjithësi, nuk u konsideruan si armiqësore; “garant”, “i vogël”, “krenar”, “i izoluar…”! Kjo është ajo, që ata i kishte skandalizuar, pra fjala që kisha përdorur; “të izoluar!”
Kush tjetër përveç një “lakei perëndimor”, do të përdorte një fjalë kaq të hidhur, kaq të pasaktë?! Duke u ndjerë tashmë thellë në vendin e Alice in Wonderland, protestova duke thënë se; fjala “i izoluar”, nuk ishte një term qortimi. Pse, thashë, jo shumë vite më parë, në ditët e para të luftës, ne në Britani, mburreshim se ishim të izoluar. “E drejtë”, thanë ata, dhe kështu ishte; kështu që ju ndoshta jeni akoma, por Shqipëria, nuk është! Termi i përdorur, është mizor.
Në këtë kohë, biseda po shkonte drejt absurditetit. “Në rregull, – u thashë, – keni të drejtë, kështu që e pranoj se e kam pasur të pavend, mesazhin që kam dashur të përcjellë”. “Aspak, – u përgjigjën ata që më survejonin e kontrollonin; gjithçka që kishte ndodhur, ishte se punonjësit e Postë-Telegrafës që lexuan telegramin, me vigjilencën e tyre, ishin aq të indinjuar nga teksti i tij, saqë refuzuan ta transmetonin atë. Për më tepër, më mirë të mos më kapnin, duke u përpjekur të dërgoja më telegrame, të mira apo të këqija. Dhe për më tepër, me të vërtetë, ata kishin vendosur një vizë daljeje në pasaportën time dhe nuk u interesonte fare, se sa shpejt e përdora atë.
Në këtë pikë, megjithatë, doli ajo që, nga këndvështrimi i tyre, ishte një pengesë shumë e sikletshme dhe e turpshme. Është shumë mirë të bësh gjestin e madh, të hapësh derën e përparme dhe të thuash Begone, por kulmi humbet diçka nga dramaturgjia e tij, kur del se nuk ka ku të shkosh. Tirana është larg të qenit udhëkryq, trafiku i Evropës Lindore.
Aeroporti i tij dërgon rreth dy avionë, çdo pesëmbëdhjetë ditë. Rrugët kufitare u prenë dhe hekurudha nuk funksionoi. Meqë nuk më hodhi në fund të skelës, nuk kishte asnjë mënyrë praktike për të më hequr qafe, për të paktën dhjetë ditë. Zyrtarët përkatës dukej se e vlerësuan këtë me shumë vonesë dhe u larguan, pas disa shtrëngimeve duarsh të ftohta dhe të sjellshme përreth, për të shqyrtuar situatën ku ndodhesha.
Kështu mbeta vetëm për një ditë tjetër, ndërsa autoritetet kompetente të Republikës Popullore të Shqipërisë, reflektuan për hapin tjetër që u duhej të ndërmerrnin. Më dukej se situata ime, nuk ishte aspak e bezdisshme. Si fillim, pyeta nëse grupi ynë turistik, mund të hidhte një sy përreth Universitetit të Tiranës dhe kjo u ra dakord, me një gatishmëri befasuese. Universiteti ishte, në fakt, ndërtesa më imponuese në qytet dhe u përshkrua me njëfarë krenarie, si një monument për Demokracinë Popullore që ishte vendosur në këtë vend që nga mbarimi i Luftës.
Ishte në fakt, si shumica e pasurive të paluajtshme në Tiranë, një monument në anën e pasme, i ndërtuar rreth njëzet vjet më parë nga Musolini, si “Casa Fascista” e forcave pushtuese. Megjithatë, ishte një çështje e bukur dhe studentët ishin një turmë e fortë dhe e pëlqyeshme. Ata u larguan dhe u futën në grupin tonë, me një lloj kurioziteti vigjilent; për mua ishte si të isha në Moskë, pesëmbëdhjetë vjet më parë.
Në të vërtetë, kishte një pjesë të madhe të Shqipërisë, që ishte si Rusia e viteve të pasluftës, përpara se shpirti i Gjenevës, të hapte kaq shumë gjuhë dhe ta kthente çiltërsinë e mirësinë e kontrolluar, në një virtyt qytetar. Ishte sikur Kina të kishte qenë shtatë vjet më parë, kur unë kisha gjetur në shkolla dhe universitete, komunitete të rinjsh të konsumuar nga impulsi për të komunikuar, por krejtësisht të papërvojë, në teknikën e të bërit këtë.
Problemi kryesor në këto rrethana, përveç gjuhës, pranisë së përhershme të përkthyesve, është se të vetmet pyetje që vijnë në mendje, janë ato të sikletshme. Në një lloj gjuhe franko-gjermane, fillova, minimalisht, të depërtoja, duke i pyetur: “Pse e ndjeni ju personalisht këtë neveri ndaj qeverisë sovjetike”? Ishte një pyetje, por dukej qartë se Hrushovi në një farë mënyre u kishte premtuar grekëve të mbështeste pretendimin e tyre për Epirin e Veriut, që për ta ishte Shqipëria e Jugut, Ai kishte rënë dakord që të mbështeste Titon, dhe të gjithë e dinin se çfarë ishte ai.
Kur Hrushovi kishte vizituar Shqipërinë në vitin 1959, duke mos e fshehur zhgënjimin për sa po shikonte në këtë vend, e quajti Shqipërinë një “kopsht tregu” për agrume dhe frutikulturë. “Shoku Hrushov, – thanë ata, – kishte tradhtuar frymën dhe idealet bazë të marksist-leninizmit, duke përbuzur të drejtën kombëtare të Shqipërisë së lirë, për t’u bërë një fuqi e duhur. Për më tepër, askush nuk dukej në gjendje të shikonte se për momentin, të qenit praktikisht të vetëm në botë, a nuk ishin ata aleatë të pazgjidhshëm me kombin më të madh në tokë, kinezët?
Por, pyeta, – ndërkohë që kinezët ishin një popull i madh dhe i fuqishëm, a nuk ishin shumë larg?! “Jo, – thanë ata, – nuk ishte shumë larg”! A nuk ishte e mundur, pra, në dallimet disi më të mëdha dhe më të ndërlikuara, midis Moskës dhe Pekinit, që Shqipëria të përdorej si marionetë, madje edhe si një frut vjeshte? “Jo nuk ishte” – u përgjigjën ata. A nuk ishte e pashmangshme që herët a vonë, ky komb i vogël i paepur do të duhej të pajtohej me dikë, qoftë edhe për të mbijetuar?! Jo nuk ishte, thoshin ata. Debati fillimisht ishte pa shumë akuza reciproke, por së shpejti u acarua shumë.
Të nesërmen na futën të gjithëve në një autobus, na zbritën në portin detar të Durrësit dhe na lanë atje. Nuk do ta shihja më Tiranën.
DURRES, Durazzo i ditëve italiane, është një nga vendet vërtet të lashta të Evropës. Ishte Epidamnus i grekëve, Dyrrachium i romakëve. Kishte qenë kryeqyteti i dinastisë ilire të Talantinëve; kishte qenë pikërisht zbarkimi nga ku romakët kolonizuan Evropën Lindore, porta për në Ballkan. Pothuajse çdo dorë e huaj e kishte kapur Durrësin, e kishte zhvilluar, e plaçkitur, e kishte lënë, që nga bullgarët, serbët, ostrogotët, spanjollët, venedikasit, turqit, italianët. Tani dukej sikur askush nuk kishte dashur të shqetësohej me të.
Siç doli, do të shihja pak nga Durrësi. Për një ose dy orë, ndaluam rrugës dhe pimë një uzo, në një kafene pranë Portit dhe shëtitëm drejt mureve masive të tejmbushura të kalasë së vjetër bizantine. Një varg i gjatë vajzash të vogla, u ngjit në rrugë për në shkollë, të gjitha të veshura në mënyrë identike, me xhaketa trëndafili, secili fëmijë, duke mbajtur fort skajin e atij që ishte përpara. Dyqanet ishin jashtëzakonisht të zymta, duke ofruar për shitje pak gazeta, revista dhe libra me përmbajtje marksiste-leniniste, si dhe ëmbëlsira të pluhurosura. Pothuajse të gjitha ushqimet, dukej se shiteshin në MAPO, (ekuivalenti shqiptar i dyqaneve të rrjetit ruse Gastronom); dukej se përbëhej kryesisht nga fruta dhe peshk të konservuar.
Vetëm dy gjëra ishin të habitshme. Ndërsa konduktori na nxiti të ktheheshim në autobus, dëgjova një vajtim të lehtë në ajër, një klithmë si ajo e një muezini, dhe kur ngrita sytë, ishte një muezin; lart në minaren e xhamisë së madhe të Durrësit, ai po thërriste besimtarët në lutje, në shtatë emrat e Zotit. Ishte e qartë se këtu, të paktën, si në Republikat Sovjetike Myslimane, komunizmi ishte pajtuar me Islamin. (Kam zbuluar më vonë se si në Durrës, ashtu edhe në Tiranë, kishat ortodokse dhe ato katolike romake qëndrojnë të hapura dhe mbledhin kongregacione të drejta, dhe paputë dhe priftërinjtë tolerohen, nëse nuk inkurajohen.)
Tronditja tjetër momentale, ishte të shkoje në një vitrinë të errët dhe të zymtë dhe të shikoje, rastësisht, mes kartolinave postare të Enver Hoxhës, Leninit dhe Stalinit dhe të gjithë anëtarëve të tjerë të vegjël të Panteonit Lindor, fytyrën e njohur të ndyrë, të vetmen gjithashtu: Floku i njohur i rrahur i asaj që pa nevojë, u emërtua; “Brixhid Bardo”.
Rreth pesë milje jashtë Durrësit, qëndronte hoteli i ri i plazhit i quajtur “Adriatiku”. Ishte një nga disa hotele që përballeshin me detin në kushte të ndryshme, gjysmë të përfunduara. Të gjitha ishin ngritur qartë nga rusët, për t’u përdorur si resort, dhe kur erdhi përçarja, ata ishin braktisur, pikërisht ashtu siç ishte braktisur ambasada. Vetëm “Adriatiku” ishte funksionale dhe nga treqind dhomat e tij, të vetmet të zëna, ishin tonat.
Ishte projektuar në atë që mund të quhej shija sovjetike e Detit të Zi, domethënë, arkitektura ishte e një përpunimi dhe madhështie që mund të justifikohej, vetëm me plotësimin e saj në materiale të kushtueshme dhe luksoze. Megjithatë, ajo ishte drejtuar me nxitim dhe në një varg gjurmësh; në vend të drurit të imët dhe mermerëve të pasura, kishte karton gipsi dhe çimento të grirë; në sallën e gjerë, bimët me gjelbërim të përhershëm, rriteshin nga daulle vaji të lyer me ngjyrë të gjelbër. Në dhomën time të gjumit, divani ishte vendosur në mënyrë të tillë, që për të shkuar në shtrat, duhej të zhvendosej gardëroba dhe për të hapur gardërobën, duhej të zhvendosej krevati. Efekti i përgjithshëm, ishte acarues.
Poshtë tarracës së hotelit, ishte plazhi të cilin do ta njihja aq mirë. Sipas standardeve të plazheve kudo, bregdeti i Durrësit ishte i bukur, duke shtrirë krahët e gjerë në veri dhe në jug përgjatë Adriatikut të qetë. Ishte lloji i plazhit të bërë për t’u fotografuar me ngjyra, për një broshurë festash, homoseksual me çadra, i mbushur me vajza me veshje dekorative e me kostume minimale, i gjallë, me kamerierë që mbanin të gëzuar tabaka me pije të gazuara. Sot plazhi ishte i shkretë, një shtrirje rëre e pabanuar, siç kam parë ndonjëherë jashtë zonave më të largëta, të Afrikës Perëndimore.
Asnjë ombrellë homoseksuale, nuk e thyente atë hapësirë të sheshtë prej ngjyre okër, asnjë vajzë me bikini të ulur në karriget e nxehta të çelikut të tarracës.
Një kamerier e kalonte pjesën më të madhe të kohës, duke u fshehur në brendësinë e errët, duke u shfaqur vetëm pasi ishin dërguar emisarë, për ta larguar nga meditimet e tij. Për milje e milje, dukej se nuk mund të shihej askush, përveç grushtit të turistëve të shqetësuar dhe policëve të rastësishëm, që vërshonin me humor përgjatë rërës, duke djersitur dhe dridhur nën diellin e fuqishëm./memorie.al
