Një bashkëbisedim me Andreas Wirsching, Drejtor i Institutit të Historisë Bashkëkohore të Mynihut
Më 3 tetor të 1990 janë bashkuar dy shtete apo dy kombe?
Në kuptimin e ngushtë, dy shtete. Ose, më mirë, 5 landet e Republikës Demokratike Gjermane kanë hyrë në Republikën Federale Gjermane. Nuk besoj se atëhere ekzistonin dy kombe, edhe pse RDGJ-ja pretendonte se ishte e tillë. Ekzistonte një komb gjerman i organizuar në dy shtete.
Domethënë Gjermania Perëndimore nuk ishte një komb në vetvete?
Nuk ishte komb. Por Gjermania Perëndimore, domethënë Bundesrepublika fillestare, e kishte formuar identitetin e saj.
Një identitet federalo – republikan apo një identitet gjerman?
Nuk mund t’i ndash. Sigurisht, fillimisht shteti perëndimor ishte i ndërtuar si provisorium, por në vitet Shtatëdhjetë – Tetëdhjetë gjendja e përkohshmërisë ishte tejkaluar. Nga ai shtet i përkohshëm dhe i paplotë kishte lindur një organizëm me identitetin e vet. Janë vitet ku Bundesrepublika e vjetër fillon të muzealizojë historinë e saj, dalin libra të mëdhenj lidhur me këtë aspekt, në Bon planifikohet një arkitekturë e denjë për një kryeqytet.
Me pak fjalë, kemi inkorporuar brenda idenë se ndarja e Gjermanisë do të zgjaste shumë. Duhej ta pranonim si pasojë të nacionalsocializmit dhe të humbjes katastrofike në Luftën e Dytë Botërore. Kështu, për shumë njerëz qe një surprizë zbulimi në vitin 1989 se çështja kombëtare papritmas ishte në rend të ditës.
Megjithatë, në këtë komb të ribashkuar mbesin akoma diferenca të forta midis Lindjes dhe Perëndimit.
Nuk mund ta mohojmë. Sidomos sot, pas fitoreve elektorale të Alternativës për Gjermaninë (AfD), të nisura nga Lindja dhe më pas të përhapura në mënyrë të ndryshme në të gjitha landet, debati mbi hendekun midis Ossis-it dhe Wessis-it është bërë intensiv. Por do të këshilloja që të mos reduktoheshin tensionet që përjetojmë në Gjermani thjesht në këtë të dhënë.
Për shembull, rritja e së djathtës radikale nuk është vetëm një fenomen gjermanolindor, po përhapet edhe në kulturën gjermanoperëndimore, anipse edhe në ish RDGJ-në ekzistojnë faktorë që e forcojnë këtë fenomen. Afërsisht 30 vite nga ribashkimi ekziston në ato lande një ndjenjë e thellë deprivimi, sikur të ishin vjedhur nga identiteti i tyre, për sa kanë bërë dhe ndërtuar për dekada të tëra. Me pak fjalë, në territorin e ish RDGJ-së ndjehesh shpesh i vendosur në një pozicion dytësor, gjë që për më tepër është objektivisht e vërtetë. Në krye të shtetit dhe të profesioneve, siç ndodh edhe në elitat kulturore, njerëz që kanë lindur në Gjermaninë Perëndimore janë shumicë e pastër.
Perëndimi e ka kolonizuar Lindjen?
Kolonizimi është një fjalë e fortë. Duhet investiguar se cilat qenë format e mundshme të integrimit të dy shteteve në ato vite.
Për shembull, duke qëndruar në profesionin tuaj: çfarë keni bërë me historianët e ish RDGJ-së?
Pothuajse të gjithë janë pushuar nga puna. Midis profesorëve dhe akademikëve në përgjithësi janë vetëm shumë pak ata që kanë ruajtur postet e tyre. Më të shumtit janë pushuar nga puna ose janë katandisur në pedagogë të dorës së dytë. Edhe pse, si në të gjitha diktaturat, në shumë raste nuk kishin të bënim me historianë, por me ideologë partie. Por kishte edhe nga ata që kishin rrëmuar një hapësirë ku punohej në liri relative, për shembull duke shkruar një biografi të Frederikut të Madh në fazën ku autoritetet e RDGJ-së kishin promovuar rizbulimin e rrënjëve prusiane të shtetit të tyre.
Keni arritur sot ta historicizoni RDGJ-në apo është ende shumë e afërt?
Për sa u përket burimeve, jemi tashmë prej kohësh në gjendjen e historicizimit të kësaj ndodhie. Arkivat janë hapur, dëshmitë dhe materialet në dispozicion të të gjithëve. Por midis nesh ka akoma njerëz që kanë pasur përvojë të drejtpërdrejtë në atë shtet dhe duan të komunikojnë të vërtetën e tyre. Situata është është ende fluide, nuk kemi një vizion të konsoliduar të historisë të Gjermanisë Lindore. Shumë aspekte të kësaj parabole janë studiuar me themel. Por mungojnë narrativat komplesive në gjendje që të fiksojnë një paradigmë interpretuese. Po jap një shembull: qe vetëm në vitin 1969, kur Martin Broszat, drejtori i institutit tonë, botoi librin e tij lidhur me shtetin e Hitlerit, që ishte vizioni i parë komplesiv i thelluar i periudhës nacionalsocialiste. Kishte kalauar çerekshekulli nga përfundimi i Luftës së Dytë Botërore. Do të ishte koha që të tentohej e njëjta ndërmarra lidhur me shtetin tjetër gjerman.
RDGJ-ja ishte vërtet një shtet gjerman apo vetëm një satelit sovjetik?
Besoj se ishte një shtet gjerman, edhe pas natyrisht nën kontrollin e Bashkimit Sovjetik. Qenë 17 milion gjermanë, me një jetë të tyre, me një histori të tyre. Këta gjermanë i përkasin historisë tonë kombëtare. Problemi është se nga pikëpamja e historianëve gjermano – federalë Republika Demokratike Gjermane është një fushë me interes të paktë, se në historinë tonë kombëtare duhet të katandiset thjesht si një fusnotë. Unë nuk mendoj kështu. Besoj se ajo Gjermani ka qenë e rëndësishme dhe meriton që të studiohet thellësisht. Këtu në Institutin e Historisë Bashkëkohore sapo kemi botuar një libër të Petra Weber mbi lidhjet ndërgjermane midis viteve 1945 dhe 1990.
Në atë periudhë, deri në çfarë pike Republika Federale ishte sovrane apo vetëm një satelit amerikan? Në çfarë mase ka qenë i amerikanizuar ky shtet gjerman?
Duhet dalluar midis influencës kulturore dhe kufizimit të sovranitetit. Sigurisht, në profilin juridik edhe pas vitit 1955 e deri më 1990 mbesnin disa të drejta të rezervuara fuqive fitimtare që kanë kufizuar sovranitetin tonë. Për këtë, nuk ka asnjë diskutim. Së bashku, ekziston qysh nga origjina e heqja dorë vullnetare e pjesshme e Bundesrepublik e një pjesë të sovranitetit në favor të Komunitetit Europian, sot të Bashkimit Europian. Së fundi, ka një varësi të natyrshme nga Shtetet e Bashkuara përsa i përket sigurisë kombëtare.
Por edhe në tekstin e ligjit tonë themelor (Grundgesetz), që shërben akoma sot si kushtetutë, ndjehet influenca e aleatëve, parasëgjithash e amerikanëve.
Sigurisht që kishte kufizime dhe dispozita të dëshiruara nga aleatët. Megjithatë republika jonë ka lindur më shumë e centralizuar nga sa do të dëshironin amerikanët apo francezët. Por unë jam i bindur se rrënjët e ligjit themelor ndodhen në traditën demokratike kombëtare.
Në këtë traditë është pjesë edhe kushtetuta e Vejmarit, që megjithatë në aspekte të caktuara ka qenë një antimodel për Grundgesetz. Në Nenin 1 të kësaj kushtetute flitet për «tribù (Stämme) gjermane». Ekzistojnë akoma këto tribù?
Sigurisht që ekzistojnë veçanti identitare të shteteve të ndyrshme gjermane, mbi të gjitha në Bavari ku ndodhemi sot, që janë të organizuara mbi bazë federale, rajonale. Ka lande me një identitet të fortë historik, Bavaria mbi të gjitha, dhe të tjerë të ndërtuar në mënyra pakashumë artifciale.
Secili prej këtyre landeve e mëson me mënyrën e vet historinë gjermane. Për shembull, tekstet bavareze këmbëngulin shumë mbi të «deportuarit» (Vertriebene) – 12 deri 14 milion gjermanë të detyruar që ta lënë atdheun e tyre në mbarimin e luftës, ndërsa ata të Sassonia-Anhalt e trajtojnë më pak dhe nuk flasin për të «deportuar», por për «ikanakë». Si është e mundur të rrënjoset identitet gjerman duke u treguar nëxënësve histori kombëtare të ndryshme sipas landeve?
Nuk jam marrë kurrë thellësisht me këtë temë. E qartë që ekzistojnë diferenca të ndryshme, për shembull sipas asaj që shikohet në historinë tonë nga perspektiva e një shteti federal perëndimor, ndoshta me traditë të fortë socialdemokrate, apo e Shtetit të Lirë të Bavarisë, me traditën e tij shumë specifike kulturore dhe politike, e shënuar nga hegjemonia e Bashkimit Kristian – Social (CSU), ose, akoma të Baden-Württemberg, me “vulën” e tij kristian – demokrate (CDU). Shembulli i të «deportuarve» është shumë domethënës, po të kihen parasysh divergjencat që u shfaqën duke filluar nga vitet ’70 lidhur me këtë temë mjaft delikate. Një gjë është të vësh në qendër depërtimin e gjermanëve nga territoret lindore të Rajhut ose, për të përdorur, shprehje më më neutrale, si «transferimet e popullsisë» (Bevölkerungstransfers), që provokojnë irritim të thellë në shoqatat tejet influente e të depërtuarve. Sidomos këtu në Bavari, ku midis viteve 1945 dhe 1948 arritën 2 milion gjermanë të përzënë nga atdheu i tyre.
Libra historie kombëtare, të njëjta për të gjithë studentët, do të ishin të paimagjinueshëm në Gjermani?
Kushtetuta nuk e lejon. Sikur t’u hiqnim landeve tagrin mbi politikën kulturore dhe mbi mësimin nëpër shkolla do të minonim bazat e kushtetutës tonë. Do t’i shkatërronim bërthamën e fortë.
Ama historia formon identitetin. A mund të ekzistojnë bashkë 16 identitete «rajonale» dhe një identitet gjerman?
Nuk do ta thoja. Për sa theksime të ndryshme mund të ekzistojnë sipas landeve, ne kemi një histori kombëtare që kontribuon për të formuar identitetin tonë. Në se vallë, problemi është: kur gjermanët kanë nisur të ndjehen të tillë dhe svevë, prusianë apo bavarezë? Temë për të cilën kërkimi historiografik ushtrohet me pasion. Por edhe sipas Rajhut të Dytë, kur lind subjekti Gjermani, kultivohen identitetet e dyfishta apo të trifishta – lokale, shtetërore, kombëtaro – nacionalë. Gjë që vlen akoma sot në Bundesrepublikë.
Por në historinë gjermane ka një prishje të vijueshmërisë – ndoshta edhe të idnetitetit – të prodhuar nga nazizmi dhe nga humba në Luftën e Dytë Botërore. Broszat shkruante më 1985 se «Hitleri bllokon aksesin në historinë gjermane». Është gjithmonë e vërtetë?
Broszat vëzhgonte rrezikun e «Hitlerocentrizmit», e fiksimit pas figurë së Fyhrerit, thuajse e gjitha kjo fazë historike mund të të përmblidhet tek ai. Kjo ishte sidomos e vërtetë në vitet ‘50, të paktën deri në vitet ’70, kur historiografia ka nisur të ofrojë një vështrim të diferencuar lidhur me këtë epokë. Natyrisht, pa të gjithçka do të kishte qenë ndryshe. Ama ta reduktosh regjimin nacionalsocialist me Hitlerin nuk të ndihmon që ta kuptosh.
Filozofi Jürgen Habermas ka propozuar kategorinë e «patriotizmit kushtetues» për të zgjidhur çështjen identitare në Gjermaninë Federale, kur ajo ishte ende e ndarë nga Republika Demokratike Gjermane. Çfarë mbetet?
Problemi është të përcaktohet nëse ekziston apo jo ky «patriotizëm kushtetues». Përpara Habermas, ka qenë Dolf Sternberger ai që ka folur për «patriotizëm kushtetues» si surrogat i identitetit kombëtar. Në fakt, pasi mund të ishte patriot vetëm në kuadër të një shtet gjerman të pjesshëm, të ndarë nga një shtet tjetër gjerman, apelimi në kategorinë e kombit nuk ishte menjëherë i mundshëm. Personalisht e konsideroj këtë koncept me simpati. Ideja e lidhjes së identitetit kombëtar gjerman me një dimension kushtetues, pas katastrofës së Luftës së Dytë Botërore, sipas meje është një gjë e mirë dhe e drejtë.
Bile duhet marrë me kujdes si linjë drejtuese historike dhe politiko – kulturore. Dhe është për këtë që nuk e kemi pranuar ta katandisim identitetin tonë vetëm në konceptin e popullit apo të kombit, por edhe në një themel pluralist, liberaldemokratik si ai i ligjit tonë themelor. Është interesante të vërehet se ligji ynë themelor – faktikisht, kushtetutë – nuk është ndryshuar pas ribashkimit, siç do të kishte dëshiruar ndokush. Jo unë. Nuk mund të imagjinojmë se çfarë do të kishte mundur të ndodhte sikur në 1990 të kishim hapur një debat lidhur me një kushtetutë të re gjermane. Veç kësaj, në momentin e ribashkimit kemi konsideruar se ligji ynë themelor kishte dhënë për 40 vjet një provë të mirë të vetes.
Ama ishte një ligj themelor në pjesën më të madhe i përcaktuar nga aleatët.
Nuk jam dakord. Dikush thekson se ligjin ynë themelor është konceptuar, në mos diktuar, nga aleatët. Sigurisht, ekzistonin disa direktiva aleate lidhur me tekstin. Për shembull, Republika Federale e Gjermanisë nuk duhej të ishte një shtet tepër i centralizuar dhe duhej të kishte një karakter të qartë demokratik. Nga ana tjetër, kush qenë baballarët e ligjit themelor? Qenë personalitete politike të ardhura nga koalicioni i Vejmarit, që i kishin zhvilluar demokracinë, dhe për të cilët më 1949 skadonte ora e dytë …
… në një Gjermani të mundur, të pushtuar dhe të ndarë.
Të mendosh se në themelimin e Bundesrepublikës gjermanët kanë qenë vetëm objekte dhe jo subjekte, është krejtësisht e gabuar. Për shembull, karakteri federal i shtetit është vendimtar për ne gjermanët. Nuk na është urdhëruar nga aleatët. Për shembull, sikur Gjermania Perëndimore të mos ishte rithemeluar mbi federalizmin, sigurisht që për bavarezët do të kishte qenë një problem i rëndë. Dhe jo vetëm për ta.
Legjitimiteti i shtetit federal buron nga landet. Kjo shtytje nga poshtë ishte shumë e fortë në 1949, duke e pasur të eksperimentuar centralizmin e Republikës së Vejmarit dhe atë akoma më të fortë të Rajhu të Tretë. Sigurisht, kushtetuta jonë quhet ligj themeltar pasi ka lindur si provisorium, në pritje të ribashkimit të ardhshëm, që shprehej në mënyrë eksplicite në preambul. Por origjina e tij qëndron në traditën demokratike gjermane, jo në një vendim të aleatëve. Dhe sot konsensusi për këtë kushtetutë është shumë e fortë.
Megjithatë, më 27 shtator, Shoqata e Historianëve Gjermanë sapo ka miratuar një rezolutë lidhur me «kërcënimet aktuale ndaj demokracisë», në të cilën denoncohen «sulmet e çfrenuara ndaj institucioneve demokratike», deri edhe përdorimi në disa raste i «gjuhës antidemokratike të periudhës midis dy luftërave». Është normale në Gjermani që historianët të prodhojnë manifestime politike?
Unë nuk jam një prej iniciatorëve të kësaj rezolute, e propozuar nga dy kolegë dhe më pas e miratuar nga asambleja e ortakëve. Gjithsesi, e pranoj. Teksti i parë ishte paksa ndryshe. Për shembull, theksohej nevoja e një ligji për emigracionin. Gjë të cilës i jam kundërvënë se bëhej fjalë për një zgjedhje politike operative, që nuk na takon absolutisht neve, si Shoqatë e Historianëve, ta propozojmë. Sigurisht, nuk është normale që historianët gjermanë të shprehen për çështje politike.
Megjithatë, korrespondon me impulsin që shumë prej nesh ndjejnë për shkak të ndryshimit në zhvillim në debatin politik në Gjermani. Si historianë, ne shohim këto rreziqe në këto rrëshqitje dhe kemi menduar se duhet t’i denoncojmë. Një hap i rëndësishëm i dokumentin vlerëson se evokimi i «një vullneti unitar popullor, i shprehur nga dikush që rrëmben padrejtësisht të drejtën për ta përfaqësuar, është një fiksion që shërben parasëgjithash për t’u bërë i pasulmueshëm në debatin politik. Në Republikën e Vejmarit ideja e «vullnetit popullor» i hapi rrugën e pushtetit një lëvizjeje, «Führer» i së cilës i konsiderohej mishërimi».
Është risi një gjë e tillë?
Sigurisht që është. E «djathta e re» – ashtu si edhe maja ekstreme e saj, e përfaqësuar nga grupe neo apo vetero naziste – ekziston prej kohësh, por tani ky korrent është strukturuar në formën e partis ëpolitike të përfaqësuar në Parlamentin Federal dhe në parlamentet e të 16 landeve. Në rezolutë nuk citohet Alternativa për Gjermaninë (AfD), por në mënyrë të qartë është asaj që i referohemi në sfond.
Ju keni thënë se disa demokraci perëndimore janë 5 minuta nga mesnata?
Kam thënë se kur do të jemi 5 minuta nga mesnata, do të ishte shumë vonë. Për këtë duhet reaguar tani dhe për këtë jam dakord në linjë parimore me apelin e Shoqatës së Historianëve. Të kuptohemi, unë nuk besoj se në Gjermani afrohet 30 janari 1933. Jemi një demokraci e qëndrueshmë. Nuk dua as të bëj paralelizma, pasi historia nuk përsëritet. Por ama ekzistojnë tentativa për t’u kapur me periudhën finale të Vejmarit, me polarizimin në kuadër të një sistemi të bazuar mbi shumë parti.
Nuk besoj se 12,6% i votave të AfD-së në zgjedhjet e shtatorit 2017 është ndonjë kërcënim direkt për demokracinë, ama besoj se efektet e kësaj praninë, e këtij mobilizimi të kryer me parulla të vrazhda antidemokratike, të amplifikuara nga bombardimi mediatik, mund të influencojë ndaj axhendës politike të vendit tonë. Mund të theksohet se prania e AfD-së në Bundestag është një faktor demokracie.
Ama është legjitime që të kihet frikë se mos diskutimet e urrejtjes që mbajnë disa prej këtyre deputetëve mund ta helmojnë debatin publik. Barbarizimi i gjuhës dhe i zakoneve influencon rrezikshëm mbi cilësinë e sistemit tonë politik. Në thelb, në Republikën e Vejmarit gjithçka ka filluar kështu dhe nuk jam edhe aq i sigurtë se një periudhë e ngjashme, anipse në një kontekst të ndryshëm, të mund të mos riprodhohet nesër.
(nga Limes)
Përgatiti
ARMIN TIRANA
