Nga Luiza Pinderi
Dramaturgu Armand Bora nuk preferon t’i botojë veprat e tij. Thotë se kur e boton diçka ajo ngrin, bëhet si e vdekur. Në të kundërt, duke u vendosur në skenë transformohet, lëviz dhe vjen gjithmonë me risi. Është kjo arsyeja që ka botuar vetëm një herë në jetën e tij.Triptiku “Ata që mbijetuan” duket se për autorin e ka plotësuar ciklin e rritjes përgjatë rrugëtimit me skenën dhe aktorët, duke gjykuar se ka ardhur koha që ajo të jetësohet përmes shkrimit.
Për herë të parë Bora u bë pjesë e konkursit Çmimi Letrar Kadare 2025 duke u zgjedhur nga juria e këtij edicioni si dorëshkrimi më i realizuar mes 40 të tillëve në garë. Rijetoi kështu të njëjtin sukses të 1994-ës, kur me veprën e parë të vendosur në skenë në një festival teatror, fitoi tre çmime dhe një kredo profesionale që e ka ndjekur në të gjithë karrierën si regjisor.
Juria e përbërë nga tre fituesit ndër vite të Çmimit Kadare, Vera Bekteshi, Loer Kume dhe Dionis Prifti, i vlerësuan tre dramat e Borës për vlera të qëndrueshme estetike dhe ndërtimin e personazheve autentike që përcjellin mesazhe në realitetin e sotëm përmes evokimit të se kaluarës. “Ata hyjnë pa trokitur”, “Udha e qumështit” dhe “Domino në burgator”, të cilat autori i sjell në dorëshkrimin e tij përmes titullit “Ata që mbijetuan”, trajton të jetuarit në komunizëm mes frikës, dhunës dhe torturës psikologjike, që jetonte çdo ditë një njeri normal, i rrethuar nga përndjekja, censura dhe vetëcensura, gjykimi dhe vetëgjykimi. Kjo marrëdhënie e shtetit me individin e shtyu Armand Borën ta bënte atë temë të teatrit, duke e sjellë me një qasje ndryshe, të pa hasur më parë e me personazhe të pa trajtuar.h
Totë se ne ende nuk jemi shkëputur nga komunizmi dhe kjo mund të bëhet vetëm kur një temë e tillë të trajtohet në art përmes notave të humorit apo autoironisë. Jo vetëm për këtë triptik që nisi dekadën e dytë të Çmimit Kadare, duke e rikthyer vëmendjen te drama, por edhe për rrugëtimin e tij në teatrot europianë e botërorë, për rolin e artistit, për punën me studentët, Armand Bora vjen në këtë rrëfim për Gazetën Liberale, sa zbulues aq edhe evokues e nxitës për rolin e artit dhe artistit.
Të trija dramat e triptikut “Ata që mbijetuan”, që u vlerësuan me Çmimin Kadare 2025, na rikthejnë në të shkuarën tonë komuniste. Personazhet e tyre janë njerëz të zakonshëm që jetojnë dhe përjetojnë dramat e dhimbshme të asaj kohe. Çfarë i thonë ato publikut shqiptar sot?
Për çdo krijues kthimi në të shkuarën e vendit të tij apo të një vendi tjetër bëhet për disa arsye. Një arsye mund të jetë që të revokojë atë të shkuar në mënyrë që të mos përsëritet më. Një arsye tjetër mund të jetë e karakterit historik. Arsyeja ime, për të cilën jam ulur dhe e kam shkruar pjesën e parë të triptikut “Ata hyjnë pa trokitur”, ka qenë një shqetësim qytetar që qëndronte brenda meje dhe buronte nga fakti që shoqëria shqiptare, edhe pse kishte kaluar një ndryshim cilësor në fund të viteve ’90-të në aspektin politik, ekonomik, social e kulturor, sërish mbarte në vetvete një raport të pandryshuar të individit me shtetin apo pushtetin. Kjo më duket si një reminishencë e periudhës së komunizmit. Pushteti vijonte ta trajtonte individin si pronë të tij, në mënyrë të dhunshme, duke i ndërhyrë në jetën private, personale.
Nga ana tjetër, edhe individi vijonte të vuante, ose të ishte në atë kompleksin e inferioritetit të këtij raporti që u krijua mes individit dhe shtetit për 50 vite në kohën e komunizmit. Ishin këto shqetësime që më bënë t’i flas kohës së sotme, përmes një raporti individësh me pushtetin që i takojnë një periudhe tjetër.
Ju keni vendosur që rrëfimin, mesazhet, historitë të mos i ndërprisni me dramën e parë “Ata hyjnë pa trokitur”, por i keni plotësuar me dy dramat e tjera, “Udha e qumështit” dhe “Domino në burgator”. Pse ky vendim për të sjellë një triptik, çfarë nuk ishte thënë ende?
Të trija veprat, përpos faktit që i flasin një periudhe të historisë, nuk i lidh ndonjë gjë tjetër. Nuk janë personazhe të njëjtë që zhvillohen nga vepra e parë në veprën e dytë apo të tretën. Janë personazhe të ndryshëm që përveçse, le të themi kohës, i bashkon edhe një element tjetër shumë i rëndësishëm. Kur përmendet tema e komunizmit, ti ke parasysh që do të shkruash patjetër për një të persekutuar, për një njeri që ka vuajtur nëpër burgje. Në Shqipëri u bënë trend këto lloj personazhesh direkt pas ndryshimit të sistemit. Pati disa vepra që i drejtoheshin këtij target grupi, pra njerëzve që vuajtën realisht kampet e përqendrimit, u dënuan, u ekzekutuan, sakrifikuan jetën e tyre dhe shumë gjëra të tjera.
Unë bëra një zgjedhje tjetër sepse e kam konsideruar Shqipërinë si një burg të madh. Edhe ajo pjesë, e cila mund të dukej sikur ishte e “lirë”, vuante në një mënyrë tjetër. Personazhet e të trija dramave të mia, nuk janë personazhe kundër pushtetit, që flasin apo ndërmarrin veprimtari kundër tij. Janë njerëz që duan të jetojnë në mënyrë normale, të bëjnë jetë të qetë, të zhvillojnë familjen e tyre në paqe me pushtetin. Por ky pushtet është kaq i dhunshëm, kaq i keq sa edhe këtë nuk ta lejon. Ti nuk mund të jesh në rregull, korrekt me këtë pushtet edhe kur ti nuk vepron. Pikërisht këta janë njerëz, që në njëfarë mënyre, e thonë hapur që nuk kanë asnjë lloj problemi. Por edhe për ta është e pamundur të jenë jo fajtor. Në sisteme të tilla, të gjithë janë fajtorë, të gjithë duhet të gjejnë faj brenda vetes.
Në veprën e parë “Ata hyjnë pa trokitur” janë dy personazhe që mendojnë se nuk është normale të mos kenë bërë faj dhe përpiqen ta gjejnë atë. Aq shumë i fortë është kërkimi i fajit sa ata transformohen në hetues për njëri-tjetrin. Në këtë hetuesi që zhvillojnë dhe e përjetojnë në mënyrë reale, tregojnë dobësinë e tyre. Burri e tradhton gruan dhe gruaja e tradhton burrin gjatë këtij procesi hetues. Në fund, ata kthehen në realitet dhe e kuptojnë se sa të dobët dhe sa të pafuqishëm janë karshi dhunës së shtetit që përfaqësohet përmes hetuesisë.
Sa i përket pyetjes se çfarë ka akoma për të thënë, e vërteta është se shumë gjëra ka për t’u thënë për atë periudhë. Shumë gjëra ende nuk janë thënë. Leximet e ndryshme që i bëhen në kohë asaj periudhe do të sjellin vepra interesante. Mendoj se do të ndryshojë qasja ndaj kësaj teme. Jam i sigurt që ne do të arrijmë të shkëputemi nga komunizmi kur të distancohemi emocionalisht dhe të fillojmë të bëjmë autoironi apo ta shohim përmes ngjyrave të humorit. Mendoj se atëherë shoqëria shqiptare do të jetë shkëputur plotësisht. Për aq kohë sa ne e trajtojmë apo e sjellim përmes veprave të ndryshme të artit atë temë, në mënyrë dramatike të drejtpërdrejtë, tregon se ajo është akoma brenda nesh dhe shoqëria ka nevojë që ta nxjerrë këtë ëndërr të keqe që ka jetuar për shumë vite.
Jeni autor dhe regjisor i shumë dramave të cilat ndër vite kanë ardhur në skenë për publikun, që do të thotë se i keni kaluar të dyja proceset dhe provuar të dyja ndjesitë. Cila është pjesa më e vështirë, ta shkruash apo ta vendosësh në skenë një dramë?
Edhe pse autorin me regjisorin i bashkon shfaqja, janë dy procese të ndryshme. Unë e kam filluar si regjisor, shkollimi im është i tillë. Dëshira për të shkruar nuk ka qenë një nxitje artistike, por ka qenë mungesë dhe nevojë. Prej shumë vitesh drama shqipe vuan nga mungesa e veprave dhe ndonjëherë regjisorët detyrohen ose të bëjnë një dramatizim, të përshtatin një vepër letrare për skenën, ose dikush merr guximin dhe e shkruan. Për mua kjo ka qenë arsyeja e fillimeve të mia me sprovën e shkrimit të dramaturgjisë.
Unë i përkas një kategorie regjisorësh, të cilët e konceptojnë teatrin si vepër të regjisorit, jo të autorit. Po ta shikojmë në kohë, autori njihet që prej fillimit të teatrit. Ne nuk e njohim sot kush ka qenë regjisori i veprave të Eskilit apo Euripidit në antikitet. Por edhe më vonë. Ne nuk i njohim regjisorët e veprave të Shekspirit. Kohët e fundit kanë filluar të njihen. Opera italiane ruan kompozitorin, dirigjentin e më pas regjisorin. Gjermania ka qenë ajo që ka bërë revolucionin dhe i ka dhënë prioritet regjisë. Unë i takoj këtij lloj mendimi që autori është një pretekst për regjisorin. Është një mjet. Nuk është qëllim që unë të vë Shekspirin, por mua më duhet vepra e tij për të materializuar shqetësimin tim. Kjo është vlera e Shekspirit apo e çdo autori tjetër.
Unë i jap përparësi idesë sime si regjisor. Në këtë kuptim, duke qenë se edhe vetë i kam punuar tekstet e mia, kam qenë në dilemën se kush do të prevalojë, regjisori apo autori. Ka pasur raste kur më ka mrekulluar fakti që e kam tejkaluar vetveten. Armandi dramaturg e ka trajtuar si pretekst nga Armndin autor.
Nuk më ka ndodhur me të gjitha veprat e mia, por ka pasur raste kam qenë i ftohtë, racional, kam hequr elementë, duke e konsideruar si veprën e tjetrit. Bëhesh si një kirurg që heq atë pjesë që nuk i vlen më trupit të njeriut. Është një proces shumë i bukur. Regjia për mua është art kolektiv. Ti e ndan punën me aktorët, spektatorët. Shkrimi është individual, ti je vetëm para kompjuterit apo letrës së bardhë dhe nuk arrin ta ndash kënaqësinë e punës me të tjerët. Prandaj regjia ka qenë dhe mbetet më e rëndësishme.
Veprimtaria juaj e gjatë në fushën e artit regjistron një repertor të gjerë aktivitetesh, nga veprat operistike te ato teatrale, audiovizive etj. Cila është një ngjarje, një dramë, një bashkëpunim që ka shënjuar karrierën tuaj?
Unë jam përjashtim i atij evolucionit të artistit ,i cili piqet me eksperiencën dhe sa më shumë kalon koha aq më i talentuar bëhet. Unë kam pasur sukses që në shfaqjen time të parë. Ajo ka qenë një surprizë në festivalin mbarëkombëtar të teatrove shqiptare në 1994-ën. Ka qenë një shfaqje me teatrin e Vlorës. Ka një koincidencë të bukur sepse është i njëjti tekst që unë sot po e punoj me studentët e Universitetit Europian të Tiranës në kuadër të Klubit të Teatrit. “Tre mendje në ankand” është një nga tekstet e para të teatrit absurd në Shqipëri. Një komedi që i fliste kohës në mënyrë perfekte, e cila solli edhe disa elementë modernë të teatrit: hoqi dekoret, muzika ishte live, luante me ndjenjat e spektatorëve që qeshnin gjatë gjithë kohës e në fund përballeshin me një thyerje dramatike.
Ajo vepër më promovoi, më dha mundësinë të futesha në tavolinën kryesore artit teatror shqiptar, ku ishte Piro Mani e figura të tjera që kanë bërë historinë e teatrit tonë. Falë asaj pune dhe atyre tre çmimeve që u morën, unë pata një ofertë nga Teatri i Kombësive në Shkup.
Vepra ime e dytë është vendosur në Shkup, ku rashë në kontakt me teatrin e Grotowski-t, me teatrin antropologjik, ku në një farë mënyre m’u rrëzuan të gjitha konceptet që unë kisha krijuar në shkollë për teatrin klasik, tradicional, rus. Ishte herët dhe akoma s’kishim pasur mundësi për të parë vepra moderne dhe nuk ishim ndeshur me konceptet moderne të teatrit. Në këtë kuptim, kjo vepër ka qenë shumë e rëndësishme për mua. Për shumë vite unë kam “abuzuar” me emrin e saj. Më dilte në mbrojtje kur më sulmonin apo hapja shtigje të reja kur doja ta përdorja.
Pastaj është padyshim “Ata hyjnë pa trokitur” vepra e dytë që më ka dhënë kontaktet me spektatorë jashtë territorit shqipfolës. Është një nga veprat që ka pasur pesë produksione me pesë çifte të ndryshme aktorësh.
Keni pasur mundësinë që me vendosjen e dramave tuaja në skenat ndërkombëtare, të duartrokiteni nga publiku i huaj. Çfarë gjeni në ato skena dhe te ai publik që nuk e gjeni në Shqipëri?
“Ata hyjnë pa trokitur” ka pasur një tur të gjatë në vendet e rajonit, në Greqi, në Serbi, por edhe në Europë. Kemi qenë në Paris. Për herë të parë teatri shqiptar ka vajtur me këtë vepër në Holandë, në Delft, një qytet i mrekullueshëm. Në Zagreb, Kroaci, është vendosur me dy aktorë kroatë. Australia ka qenë një nga vendet më ekzotike e më të largëta. Është vendosur në Melburn në La Mama Theatre. Në fund të vitit që shkoi ka qenë në New York, off-Broadway, në një teatër të vogël, ku u luajt në anglisht. Plani i radhës është që të kthehem sërish në New York në maj, për të parë mundësinë e vendosjes në skenë në vende të tjera.
Ju më pyetët për diferencën, se çfarë gjej te spektatori i huaj që nuk e gjej te spektatori shqiptar. Por unë kam kërkuar atë të ngjashmen, se çfarë na bashkon ne me grekun, kroatin, me francezin apo me australianin. Jam kënaqur kur kam gjetur gjëra të përbashkëta. Nuk harroj një moment shumë të bukur me një gazetare në Kroaci, e cila erdhi pas shfaqjes dhe më tha: “Kjo nuk është historia juaj, është historia jonë”. Donte të thoshte se ajo lloj historie ishte jetuar edhe në Zagreb.
Ka pasur plot raste të tjera të veçanta. Në Australi unë kam pasur kuriozitetin për të ndjekur se si e përjetoi shfaqjen një 70 e ca vjeçar, i cili vinte për herë të parë në teatër. Ishte një shqiptar, emigruar prej shumë vitesh në Australi, jeta e të cilit ishte biznes dhe punë. Nuk i kishte ndodhur të hynte në një sallë teatri. Spektakli atij njeriu i filloi që në momentin që hyri, duke parë tavanin, dritat njerëzit.
Në Australi kam pasur fatin të njihem me një profesor shqiptar, Avni Sali, i cili më çuditi me mënyrën si e ndoqi shfaqjen. Sapo ishte kthyer nga një kongres në Stamboll dhe udhëtimi dihet që është i gjatë e i lodhshëm. Te kjo shfaqje jam edhe unë me aktorët në skenë dhe kam mundësi të shikoj reagimet e tyre. E pashë që mbylli sytë dhe uli kokën. Mendova se është lodhur, e zuri gjumi. Jam befasuar kur pas shfaqjes filloi të më pyesë për detajet. E kuptoi çudinë time dhe më tha: “Unë teatrin e ndjek me sy mbyllur. Dua të dëgjoj, jo të shikoj.”
Kanë qenë të gjitha histori të bukura. Në Holandë e kemi dhënë shfaqen në orë 11:00. Në Francë kuptuam që nuk kishte orar për shfaqje. Sa mbaruam ne hyri shfaqja tjetër, sepse ishin tre-katër shfaqje të tjera deri në agimin e ditës. Çdo vend ka pasur eksperienca të bukura.
Cila është ajo vepër letrare, teatrale, autor, personazh që ka formësuar dhe që i flet gjithmonë Armand Borës?
Drama “Ata hyjnë pa trokitur” është si ai fëmija i parë ku ti shkarkon shumë ëndrra, shumë dashuri, shumë pritshmëri. Mendon se nuk do të shkruash dramë tjetër apo nuk do të bësh fëmijë tjetër dhe përpiqesh t’i dedikohesh plotësisht. Aty e gjej veten më mirë, pasi jam edhe pjesë e spektaklit. Kam pasur kënaqësinë të shoqërohem në këtë rrugëtim me dy miqtë e mi, Alfred Trebicka dhe Rozi Kostani, me të cilët është shfaqur më gjatë kjo dramë. Me këtë vepër ndjehem më i realizuar.
Bota e artit u godit nga pandemia dhe izolimi duke nxjerë shumë artistë në “pension të parakohshëm”. A është ende teatri shqiptar në krizë dhe nëse po, nga se shkaktohet ajo?
Nuk mendoj se ka qenë pandemia e keqja më e madhe e teatrit shqiptar. Pandemia në Shqipëri kaloi siç e kaloi në shumë vende të tjera bota teatrore. Ne punuam online. Bëmë ato formatet që i bëri Europa. Por teatri shqiptar ka probleme që vijnë së pari prej dramaturgjisë, dhe mungesës së teksteve shqiptare. Në këtë kuptim, unë e vlerësoj Çmimin Kadare. Patjetër që është kënaqësi e madhe dhe gjej rastin për ta falënderuar jurinë e këtij çmimi që më vlerësuan, por më shumë dua t’i falënderoj për faktin që vlerësuan dramën.
Në edicionin e njëmbëdhjetë të këtij çmimi, fakti që vëmendja u kthye te drama, është tregues edhe i shqetësimit të anëtarëve të jurisë për faktin që ka nevojë të flasim për dramën, për teatrin, për të kuptuar se ku duhet të shkojmë e çfarë profili duhet të ketë teatri shqiptar. Çdo teatër në botë ka krijuar profilin e tij.
Teatri shqiptar deri në vitet ’90-të, duke shmangur anën dhe ngarkesën ideologjike, prapë kishte një profil, falë faktit që çdo teatër kishte regjisorin apo kryeregjisorin, i cili duke punuar çdo ditë më atë trup, krijonte profilin e teatrit. Të tillë kishim Piro Manin në Tiranë, Serafin Fankon në Shkodër, Orgockën në Korçë, apo në qytetet e tjera, Elabsan, Vlorë etj. Sot ka një çoroditje, një sallatë estetike, një përzierje.
Është shumë e vështirë të thuash se kjo është fytyra e teatrit shqiptar. Padyshim që kjo të vë në vështirësi dhe ti paragjykon spektatorin. Ka momente që në një vepër serioze publiku kthehet, e pëlqen dhe ti mendon se ka spektatorë që duan teatrin, duan vepra të mira. Po mund të them se ka një çoroditje që po zgjat shumë, por besoj se do të vijë momenti dhe do të tejkalohet edhe kjo situatë.
Krahas punës suaj me shkrimin dhe teatrin, vijoni punën si pedagog. Nëse në një moment ndaleni dhe kujtoni veten në moshën e studentëve tuaj, cila është diferenca më e madhe që vëreni? Dhe së dyti, cila është ajo gjë që sot ua përcillni auditorëve, por do të donit ta dinit në nisje të karrierës suaj?
Diferenca është e madhe sepse ne kemi pasur fatin të kemi pedagogë Piro Manin, Kadri Roshin, Violeta Manushin, Agim Qirjaqin, pra emra të mëdhenj të teatrit. Ky brez ka fatin të më ketë mua pedagog. (Qesh) Mua më vjen keq që këta studentë s’kanë pasur fatin të njihen me emrat e mëdhenj të teatrit shqiptar, që po të ishin kushte të tjera, patjetër do të ishin emra të mëdhenj të teatrit europian e botëror.
Studentëve përpiqem t’iu them se teatri nuk është argëtim. Teatri është përgjegjësi. Ata duhet ta konsiderojnë profesionin e tyre si një profesion shumë të përgjegjshëm. Është një profesion, në të cilin nëse nuk je i shqetësuar, nëse nuk mendon, nuk ke konceptet e tua, nuk ke qasjet e tua kritike ndaj realitetit, nëse nuk do të sjellësh ndryshimin, atëherë unë e vë në pikëpyetje godinën që je duke ngritur në fushën e artit.
Përpiqem gjithmonë t’iu them studentëve, që ky lloj serioziteti, ky lloj vlerësimi, kjo lloj përgjegjësie për teatrin, t’i ndjekë në çdo hap të karrierës së tyre, në çdo përzgjedhje të titujve e veprave. Sa më pak kompromise të bëjnë me atë që është tundimi i sotëm, fama apo paraja, dhe sa më shumë të përqendrohen te problemi që i shqetëson dhe duan të ndajnë me shoqërinë përmes gjuhës së teatrit. Nëse do të dalin qytetar të përgjegjshëm nga kjo shkollë, do të arrijnë të bëhen edhe artistë të mirë. Nëse nuk do ta kenë këtë lloj formimi, këtë lloj tharmi, që do t’iu rrisë nesër përgjegjësinë si qytetarë, do të mbeten thjesht aktorë që vërtet mund të mbushin faqet e gazetave apo mund të kenë të ardhura të mëdha, të duartrokiten, por për mua nuk janë të realizuar. Të realizuar janë kur bëhen qytetarë të përgjegjshëm për fatet e këtij vendi dhe për brezat e ardhshëm./liberale.al
