Marrëdhëniet e Iranit me vendet fqinje, larg nga përmbledhja – siç do të linte të mendonte diskutimi gjeopolitik dominues – në një antagonizëm irano – arab apo shito – sunit, i kanë rrënjët në një periudhë të gjatë të historisë të përbërë nga kundërvënie, por edhe nga bashkëpunimi. Elementë këto që shpjegojnë karakterin kompleks dhe shpesh ambig të këtyre raporteve.
Arabët janë armiku hereditar?
Në ndryshim nga Arabia Saudite, e paraqitur si një rivale e madhe, por që praktikisht është një vend i ri, me më pak se një shekull jetë dhe me vetëm 30 milionë banorë, besnikëria e të cilëve ndaj familjes mbretërore ngre ndonjë pikëpyetje, Irani posedon një histori mijëvjeçare, të ndarë nga një popullsi prej më shumë se 80 milionë banorësh. Qytetarë, diversiteti i madh etnik i të cilëve (90% e iranianëve kupton persishten, që megjithatë përfaqëson gjuhën amë të pothuajse gjysmës së popullsisë) nuk e pengon kohezionin, ashtu siç demonstrohet nga mobilizimi kombëtar ka dezertime për luftën Iran – Irak. Ky është motivi për të cilin qëndrimi mbizotërues i iranianëve ndaj sauditëve dhe arabëve në përgjithësi tregon më shpesh indulgjencë sesa armiqësi. Rrënjët historike me të cilat mburren iranianët, që pëlqejnë të paraqiten si trashëgimtarët e “shtetit më të vjetër të botës”, praktikisht i autorizon që t’i shikojnë nga lart të ardhurit e rinj. Në këtë aspekt është simptomatike kokëfortësia e iranianëve për ta konsideruar Gjirin si “persik”, një mënyrë për të afirmuar se sot, ashtu si dje, në bregun perëndimor të këtij deti nuk ka pothuajse asgjë domethënëse. Kundërshtia arabo – persiane, larg nga të qenit një përplasje shekullore midis të “barabartësh”, është në radhë të parë një përplasje midis egosh, që vendos përballë dy sisteme qytetërimi të dehur nga një vetëstimë e madhe, por me një pamje historike krejtësisht të ndryshme. Arabët myslimanë kanë pushtuar Perandorinë Sasanide në shekullin e VII-të, por të gjitha burimet tregojnë se ata janë mirëpritur nga popullsitë vendase, të lodhura nga luftërat midis kristianëve dhe zoroastrianëve. Ky fakt shpjegon se pse iranianët e kanë adoptuar masivisht dhe në mënyrë të parakohshme fenë myslimane e sjellë nga pushtuesit arabë. Në të kundërt, të pajisur me një trashëgimi tashmë të lashtë, ata i kanë bërë një rezistencë të fortë të gjitha tentativave arabizuese. Nga ana tjetër, Irani nuk ka qenë kurrë në konflikt me një fuqi arabe deri në shekullin e XX-të, për arsyen e thjeshtë se nuk kanë ekzistuar kurrë të tilla në kufijtë e tij.
Është në fakt me turqit, mongolët, rusët e britanikët që iranianët kanë pasur probleme, domethënë me të njëjtat fuqi që u është dashur të përballen edhe popujt arabë. Gjithsesi, arabë e persianë, larg nga të kenë përfaqësuar dy kampe fuqimisht të kundërta, u është dashur që gjatë historisë të përballen me kërcënime të ngjashme, që shpesh kanë përcaktuar një solidaritet faktik. Akoma në periudhën më të egër të Luftës së Ftohtë, në shekullin e XX-të, Teherani dhe Riadi kanë përfaqësuar dy prej aleatëve më të fortë të Uashingtonit në rajon. Rivaliteti i vetëm i tyre konsistonte në përcaktimin se kush ishte “xhandari i Gjirit” më i mirë për sytë e Dajë Semit. Në tërësi, identiteti iranian nuk është mbështetur mbi kundërshtimin ndaj arabëve, që në praktikë nuk kanë përbërë asnjëherë një kërcënim të vërtetë, por më shumë në raportin me turqit dhe mongolët, patjetër më të rrezikshëm. Përfundimisht, më shumë se në antagonizmin, identiteti iranian duket se buron nga një formë solipsizmi përballë historisë dhe kujtesës së vet, i vetëdijshëm për eksepsionalitetin e tij. Nëse pikërisht duam të individualizojmë një moment të saktë në të cilin lind antagonizmi midis iranianëve dhe arabëve, kjo i takon Kalifatit të Bagdadit, kur administrimi dhe inteligjenca e Kalifatit qenë thuajse krejtësisht në duart e persianëve. Një rivalitet i tille konkretizohet me Perandorinë Safavide, kur pikërisht për t’u dalluar prej arabëve (prej tyre të quajtur përbuzshëm “hardhucangrënës”), iranianët do të zgjedhin islamin shiit për t’u diferencuar nga ai sunit i arabëve dhe i turqve.
Kthesa e vitit 1979
Kjo nënshtresë ka evoluar duke filluar nga vitet ’80 të shekullit të kaluar, kur Revolucioni Islamik e ka rimodeluar thellë identitetin politik ideologjiko – teologjik të Iranit. Revolucioni Khomeinist, i kryer në emër të despotizmit të Shahut, ka ngjallur frikëra të shumta në shumë vende fqinje, si laikë (Iraku i Saddam Hussein), ashtu edhe islamistë (Arabia Saudite e Saudëve). Nga ana tjetër, Ajatollah Khomeini nuk e kishte mbajtur asnjëherë sekret vullnetin e tij për ta eksportuar revolucionin në të gjithë zonën. Përfundimisht, arsyeja për të cilën Republika Islamike, duke filluar nga 1979, ka shkaktuar dhe vazhdon të shkaktojë shqetësimin e shumë fuqive arabe e perëndimore, jo edhe aq prej orientimit “islamik” të saj (ky aspekt nuk i frikëson sauditët dhe arabët e tjerë), por prej karakterit “republikan” e “revolucionar”, të perceptuar si një burim i rrezikshëm frymëzimi për kundërshtarët e brendshëm. Në këtë aspekt, duket interesante të nënvizohet sesi “harku shiit” është dhe sidomos një “hark republikan” dhe “progresist”, i përbërë nga Irani, Iraku, Siria dhe Libani, të zëna me një armiqësinë e një “sunizmi në rritje” që është në thelb një “rritje monarkiste” dhe “tradicionaliste”, duke përjashtuar Turqinë dhe Egjiptin, vende gjithsesi të prekura nga një rigjallërim autokratik që tenton t’i transformojë në “monarki republikane”.
Qysh në vitet ’80, petromonarkitë e Gjirit kishin financuar luftën e Saddam Hussein kundër Iranit jo edhe aq për të frenuar një ekspansion hipotetik shiit – për të cilin ngrihet pikëpyetja se mbi cilat masat popullore do të mund të mbështetej, në një zonë si Lindja e Mesme, ku sunitët janë ultra mazhoritarë, por për të zeruar në lindje një valë të mundur revolucionare tribotiste, kërcënimi i së cilës ishte në mënyrë të konsiderueshme shumë më konkret. Të dy blloqet që përballen akoma në Lindje të Mesme nuk janë edhe aq të karakterizuar nga divergjenca fetare (që megjithatë ekzistojnë dhe përbëjnë për sunitët një luftë kundër herezisë), sesa për mosdakordësi të natyrës politike (revolucionarë islamikë kundër konservatorëve). Ky fakt shpjegon ndalimin e fundit të Katarit nga ana e fuqive sunite, me pretekstin e ruajtjes së marrëdhënieve tejet miqësore me fqinjin e tij iranian. Kështu që ndarja është në radhë të parë politike, më shumë sesa fetare. Teherani i kushton zyrtarisht vëmendje që të mos e përçmojë sunizmin dhe arabët, por, në mënyrë gjenerike kritikon despotizmin dhe imperializmin. Nëse fuqitë sunite, në të kundërt, nuk lodhen së shënjestruari e kritikuari “ekspansionizmin shiit”, kjo është për shkak se ato, në ndryshim nga iranianët, kanë të gjithë interesin për ta spostuar debatin në terrenin fetar, për ta patjetër shumë më i favorshëm.
Sindroma e “shkretëtirës së tartarëve” apo si “çitadelë e rrethuar”
Nëqoftëse Irani i shikon me përçmim petromonarkitë e Gjirit për jokonsistencën e tyre historike, këto të fundit e shikojnë kundërshtarin e tyre me përçmim për faktin që ndjek një konceptim të islamit të konsideruar si i devijuar dhe heretik. Nga këtu, ndjenja e rrethimit që karakterizon psikologjinë iraniane. Dyfish minoritarë prej gjuhës dhe fesë në një Lindje të Mesme në shumicë dërrmuese arabe dhe sunite, iranianët kanë zhvilluar një mosbesim instiktiv ndaj fqinjëve të tyre, që nganjëherë shkon në paranojë. Për t’u mbrojtur nga agresione të ardhura nga ky mjedis rajonal i perceptuar si armiqësor, Republika Islamike ka zhvilluar një strategji që konsiston në projektimin e influencës së saj jashtë kufijve. Një strategji e tillë ka kaluar fillimisht, në respektim të logjikës së eksportimit të revolucionit e dashur për Khomeinin, nëpërmjet një pune tërheqëse mbi masat arabe “rrënjëshkulura” ose më pak me fat, me qëllim që t’i privojnë drejtuesit arabë nga baza e tyre. Në këtë kontekst, Khomeini ka pritur me salltanet të madh në Teheran në vitin 1979 liderin palestinez Yasser Arafat, me rastin e transformimit të ambasadës amerikane në atë palestineze. Tri vite më vonë, Irani rend në themelimin e Hezballahut libanez që shpejt do të bëhen maja e rezistencës arabe ndaj Izraelit, duke bërë që krerët e tij të fitojnë një popullaritet të pashoq në botën arabe, pavarësisht bindjes së tyre shiite. Në këto vitet e fundit rivaliteti midis shiitëve dhe sunitëve është rigjallëruar nga kriza irakene dhe siriane. Teheranit i është dashur që të heqë dorë nga ambiciet e tij hegjemoniste mbi popullsinë arabe dhe ka adoptuar një strategji tërheqjeje që konsiston në federimin rreth Iranit të gjithë asaj që është pakicë në rajon dhe që rezulton nën kërcënimin, real apo hipotetik, të hegjemonisë sunitë. Shiitë të Libanit të Jugut, hazaras afganas, zaydiw të Jemenit, ibaditë të Omanit, alawitë e druzë të Sirisë përbëjnë sot këtë konstelacion heterogjen. Ajo që realisht i bashkon këto entitete është një përbashkësi fatesh më shumë se një përbashkësi feshë. Irani adopton në këtë mënyrë, në shkallë rajonale, të njëjtën strategji të zbatuar tashmë në shkallë kombëtare në Siri nga i mbrojturi i tij Bashar el Assad: të bashkojë të gjitha grupet minoritare, duke u paraqitur si garant i sigurisë dhe i mbijetesës së tyre.
Antisionizmi obsesiv
Në këtë kontekst, armiqësia e Iranit ndaj Izraelit, të cilës i ofron periodikisht dëshmi, mund të duket i habitshëm. Kjo sepse shteti sionist nuk përbën në asnjë mënyrë kërcënim për Iranin, me të cilin ndan shumë tipare të përbashkëta që duhet ta shtyjnë për një afrim. Ashtu si Irani, Izraeli i përket një qytetërimi të vjetër dhe e konsideron botën arabe me një lloj vetëmjaftueshmërie. Ashtu si Irani, Izraeli ka të gjithë interesin që të kërkojë aleatë midis popullsive jo arabe të rajonit. Kjo gjendje e gjërave nuk arrin që të shpjegojë ftohtësinë e marrëdhënieve që ekziston sot midis dy vendeve. Deri në Revolucionin Islamik, Tel Avivi dhe Teherani kanë pasur marrëdhënie të mira, mbi bazën e një strategjie të përbashkët konsistente në lidhjen e marrëdhënieve midis fuqive të mëdha joarabe në rajon (Izrael, Iran, Turqi) për t’ju kundërvënë nacionalizmit arab. Marrëdhënia Iran – Izrael paguan akoma sot çmimin e revolucionit të vitit 1979. Pasi Shahu i urryer kishte qenë mik i Shteteve të Bashkuara dhe i Izraelit, revolucionarët, për t’i shënuar më mirë diferencat e tyre, janë distancuar nga Uashingtoni dhe nga Tel Avivi. Më në përgjithësi, antisionizmi iranian ka përfaqësuar një instrument të dobishëm në strategjinë e subversionit të popullsive arabe të ndërmarrë nga Teherani. Ai përbën edhe një instrument mobilizimi me përdorim të brendshëm, një lloj surrogatoje e luftës antikoloniale e përdorur për të galvanizuar, çimentuar dhe siguruar konsensusin e popullsisë. Së fundi dhe më konkretisht, kundërshtimi obsesiv dhe “a priori” kundrejt Izraelit evidenton edhe vështirësinë e Iranit për të vendosur marrëdhënie bashkëpunimi dhe aleance për shkak të frikës së brendshme ndaj një dominimi të huaj. Nga këndvështrimi i Teheranit, më mirë të jesh i vetëm sesa të marrësh përsipër rrezikun e rënies nën drejtimin e një aleati të bezdisur.
Përgatiti
ARMIN TIRANA
