NGA ERL KODRA
Duke lexuar esenë e Thomas S. Eliot me titull “Tradita dhe Talenti Individual” më nxiti të mendoj se çfarë ka ndodhur me letërsinë shqiptare përgjatë shekullit të 20-të?
A ka ajo një vazhdimësi historike të natyrshme? Çfarë pasojash pati metoda e realizmit socialist në letërsinë shqiptare, posaçërisht në poezinë shqipe?
A duhet të vazhdojmë akoma me lajka letrare të pamerituara, shpesh herë përjashtuese dhe denigruese?
Çfarë raporti kanë autorët tanë me traditën, dhe çfarë premton talenti individual në pasurimin e traditës tonë letrare?
Kur po ngjizej gjuha dhe letërsia shqipe në kapërcyell të shekujve, bota po pësonte ndryshime të thella dhe komplekse; shkenca, shpikjet dhe industrializimi po ndryshonte perëndimin, ndërsa filozofia politike po ndryshonte botën.
“Civilizimi ynë është bërë i shumëllojshëm dhe kompleks” thotë Thomas S. Eliot, dhe “kjo shumëllojshmëri dhe kompleksitet … duhet të prodhojnë rezultate të ndryshme dhe komplekse.” Kjo periudhë përkon me lindjen e modernizmit, si një nevojë për të kapur ritmin e zhvillimeve sociale dhe kulturore që po ndryshonin botën.
Në këtë periudhë, për shkaqe të njohura historike, letërsia shqiptare ishte në fillimet e saj. Për një gjuhë të vjetër, por të pasprovuar në vepra letrare komplekse – ngjashëm me gjuhët e mëdha si anglishtja, frëngjishtja, gjermanishtja dhe spanjishtja – ishte një sfidë serioze lëvrimi i saj, si në poezi, ashtu edhe në prozë.
At’kohë letërsia shqipe numëronte vetëm një duzinë autorësh të mirënjohur, që endeshin mes rrjedhës së një romantizmi nacional dhe fillimeve të modernizmit.
Në mesin e viteve 40 erdhi goditja më e madhe që mund të vinte një letërsie të re si e jona. Komunistët shqiptar vendosën të ndalonin autorët më të mirë të saj (dhe jo vetëm) duke ndërprerë kështu përdhunshëm zhvillimin normal të një tradite të re.
Asnjë autor i ri nuk mund të ndërvepronte më me De Radën, Mjedën, Fishtën, Konicën, Migjenin, Poradecin, Kutelin, Koliqin; më vonë me Bilal Xhaferrin, Arshi Pipën, Kasem Trebeshinën, Martin Camaj etj.
Dhe kjo nuk ndodhte vetëm për faktin se pjesa më e madhe u ndalua rreptësisht nga censura komuniste, por vet metoda e realizmit socialist nuk lejonte që autorët e rinjë të vazhdonin natyrshëm traditën e atyre viteve.
Edhe mendimi kritik shqiptar iu përshtat më së miri të njëjtës metodë, përmes gënjeshtrave patetike dhe lajkave të pamerituara. Në të vërtetë, është e vështirë të gjendet një fjalor më adekuat për të përshkruar fallsitetin e asaj periudhe, që i kishte shpallur shkrimtarët dhe artistët si “ndihmës të Partisë në edukimin komunist të masave”.
Dëmi që iu bë letërsisë shqiptare nuk konsistonte vetëm në faktin se u ndaluan autorë të mirënjohur, por se u ndërpre rrjedha normale e zhvillimeve letrare. Askush nuk mund të shkruante ose të krahasohej me Mjedën, Fishtën, Poradecin, Konicën, Migjenin, pavarësisht se disa prej tyre nuk ishin të ndaluar. Në thelb ky është dëmi më i madh që i është bërë letërsisë shqiptare.
Në vitin 1990 letërsia jonë u zhytë në një mjegull, në njëlloj amoku të pakuptimtë. Imagjinoni pak gjendjen e letërsisë shqipe në vitet 30; pastaj imagjnoni “letërsinë dhe mendimin kritik” të realizmit socialit; dhe në fund imagjinoni letërsinë e pas viteve 90.
A nuk ngjajnë me disa flluska ajri të vetmuara, të shkëputura nga njëra tjetra, ku pjesa më e ndritur mbetet ajo e viteve 30?
Thomas S. Eliot thotë se “asnjë poet, asnjë artist i asnjë arti, nuk ka kuptim të plotë i shkëputur nga mjedisi letrar. Rëndësia e tij është vlerësimi i marrëdhënies së tij me poetët dhe artistët e vdekur. Ju nuk mund ta vlerësoni atë vetëm; ju duhet ta vendosni atë, për kontrast dhe krahasim, midis të vdekurve. E kam parasysh këtë si një parim kritike estetike, jo thjesht historike”.
