25-vjetori i futjes së euros, i cili ka kaluar kryesisht nën radar, ofron një moment të përshtatshëm për të vlerësuar gjendjen aktuale të eksperimentit më të madh monetar në historinë moderne.
Nisja e euros në janar 1999 polarizoi ekonomistët. Përballë shumë skepticizmit – ekonomisti i ndjerë amerikan Martin Feldstein madje argumentoi se monedha e përbashkët mund të shkaktonte një luftë në Evropë – arkitektët e euros parashikuan një të ardhme të karakterizuar nga stabiliteti makroekonomik, i ankoruar nga një bankë qendrore e pavarur dhe një kornizë fiskale e orientuar drejt stabilitetit.
Reformat strukturore, të cilat shtetet anëtare të Bashkimit Evropian pritej të zbatonin, synonin të rrisnin kapacitetin e bashkimit monetar për t’iu përshtatur goditjeve.
Asnjë nga ata skenarë nuk u realizua. Gjatë çerekshekullit të kaluar, euro ka treguar një elasticitet të jashtëzakonshëm, duke lundruar nëpër disa sfida kritike dhe duke sfiduar parashikimet e hershme të kolapsit të saj.
Por ndërsa monedha e përbashkët ka përmbushur disa nga premtimet e saj – më së shumti, ruajtjen e stabilitetit të çmimeve për pjesën më të madhe të ekzistencës së saj – ajo nuk ka arritur të nxisë rritjen e mundshme të Evropës ose të lehtësojë integrimin e plotë ekonomik dhe politik të kontinentit.
Ky rekord i përzier mund t’i atribuohet kryesisht faktit se bashkimi ekonomik i Evropës ishte i paplotë që në fillim.
Pavarësisht progresit të rëndësishëm që është bërë që nga fillimi i saj, kornizat fiskale dhe ekonomike të eurozonës mbeten mjerisht të pazhvilluara në krahasim me infrastrukturën e saj monetare.
Për të kuptuar pasojat e arkitekturës së papërfunduar të eurozonës, është e dobishme të ndajmë 25 vitet e fundit në katër periudha të dallueshme. Faza e parë, nga viti 1999 deri në vitin 2008, mund të etiketohej “dekada 2%”: rritja ekonomike, inflacioni dhe deficitet buxhetore (si pjesë e PBB-së) të gjitha lëviznin rreth kësaj norme. Kjo fazë u karakterizua nga optimizmi i tepruar i “Moderimit të Madh”.
Por pabarazitë e brendshme që u shfaqën gjatë kësaj periudhe do të ndjekin eurozonën për vitet në vijim. Konvergjenca e normave të interesit, e dëshmuar nga diferencat minimale, rezultoi në portretizime tepër të paqarta të financave publike të shteteve anëtare.
Në të njëjtën kohë, kushtet e lira fiskale dhe monetare reduktuan stimujt e qeverive evropiane për të ndërmarrë reforma strukturore dhe për të forcuar sistemet e tyre bankare.
Konvergjenca nominale gjithashtu maskoi pabarazi më të thella strukturore, pasi kapitali rrodhi nga anëtarët më të pasur të eurozonës drejt homologëve të tyre më të varfër, ku shpesh kanalizohej në sektorë më pak produktivë, si pasuritë e paluajtshme dhe shërbimet e patregtueshme, shpesh përmes instrumenteve si kredive afatshkurtër.
Rrjedhimisht, ndërkohë që llogaritë rrjedhëse të eurozonës dukeshin të balancuara, u shfaqën disbalanca të konsiderueshme.
Pasojat nga kriza financiare globale e vitit 2008, veçanërisht zbulimi se Greqia kishte gënjyer për deficitet e saj buxhetore dhe borxhin, gërryen besimin midis shteteve anëtare. Narrativa mbizotëruese u zhvendos në atë të rrezikut moral, duke theksuar nevojën që çdo vend të rregullojë shtëpinë e vet.
Në kohën kur qeveritë e eurozonës më në fund koordinuan një përgjigje – duke krijuar Mekanizmin Evropian të Stabilitetit (ESM), duke nisur projektin e unionit bankar, duke prezantuar programin e Transaksioneve Monetare të Plota të Bankës Qendrore Evropiane dhe duke zgjeruar bilancin e BQE-së – euro dukej se ishte në prag të kolapsit.
Pika kryesore e kthesës ishte premtimi i presidentit të atëhershëm të BQE-së Mario Draghi për të bërë “çfarëdo që të duhet” për të ruajtur euron në korrik 2012. Por me politikën monetare që shihet gjithnjë e më shumë si “loja e vetme në qytet”, strukturat ekonomike dhe financiare të eurozonës mbeti i fragmentuar.
Kriza e Covid-19 e ndryshoi atë. Natyra ekzogjene e shokut pandemik, së bashku me mungesën e zgjedhjeve të afërta, u mundësoi liderëve të BE-së – të udhëhequr nga presidenti francez Emmanuel Macron, kancelarja gjermane e atëhershme Angela Merkel dhe presidentja e Komisionit Evropian Ursula von der Leyen – të paraqesin një front të unifikuar, të papenguar nga presioni për të shmangur rrezikun moral.
BE pezulloi Paktin e Stabilitetit dhe Rritjes, i cili më parë kishte kufizuar deficitet buxhetore të shteteve anëtare në 3% të PBB-së, dhe përshkroi Mbështetjen për të zbutur rreziqet e papunësisë në raste urgjente dhe programet e rimëkëmbjes së Gjeneratës së ardhshme të BE-së, duke i financuar të dyja nëpërmjet huamarrjes së përbashkët. Ndërkohë, BQE prezantoi Programin e saj të Blerjes Emergjente Pandemike prej 1.85 trilionë eurosh (2 trilion dollarë).
Edhe pse ky demonstrim i udhëheqjes kolektive siguroi tregjet, duke nxitur një rikthim ekonomik, optimizmi u tregua jetëshkurtër.
Një rritje globale e inflacionit, e nxitur nga stimuli i fuqishëm makroekonomik dhe ndërprerjet e zinxhirit të furnizimit të lidhura me pandeminë, u përkeqësua nga tronditja e çmimit të energjisë që pasoi pushtimin në shkallë të plotë të Ukrainës nga Rusia.
Megjithëse politikëbërësit evropianë punuan së bashku për të reduktuar varësinë e BE-së nga gazi rus, ata nuk arritën të bënin një përgjigje kolektive të ngjashme me nismën Next GenerationEU.
Të ballafaquar me rritjen e deficiteve dhe borxhit, për të mos përmendur ciklin më agresiv të shtrëngimit monetar që nga vitet 1980, vendet e BE-së i kanë vënë sërish në pritje reformat e eurozonës.
Dy mësime të rëndësishme pasojnë nga 25 vitet e para të euros. Së pari, kuadri institucional jo i plotë i bashkimit monetar është dëshmuar të jetë i kushtueshëm dhe i rrezikshëm.
Finalizimi i bashkimit bankar, veçanërisht krijimi i një fondi të përbashkët zgjidhjeje me mbështetjen e ESM-së dhe sigurimin e depozitave, është thelbësor për të garantuar stabilitetin dhe për të forcuar rolin ndërkombëtar të euros.
Kështu, dështimi i fundit i Italisë për të ratifikuar traktatin ESM është një pengesë serioze. Shtyrja përpara e bashkimit të tregut të kapitalit është thelbësore nëse Evropa dëshiron të përballojë sfidat financiare të paraqitura nga tranzicioni dixhital dhe i gjelbër.
Për të arritur të gjitha këto, udhëheqësit e BE-së duhet të vendosin një ekuilibër midis ndarjes së rrezikut dhe reduktimit të rrezikut.
Së dyti, kompletimi i euros është thelbësor për ruajtjen dhe zhvillimin e arritjes më të madhe të BE-së: tregun e vetëm. Ndjekja aktuale e politikave industriale kombëtare të vendeve evropiane, e financuar nga ndihma shtetërore, minon vlerat thelbësore të projektit të një tregu të vetëm.
Për të adresuar këtë sfidë, BE-ja duhet të formulojë një politikë industriale evropiane kohezive. Kjo duhet të përfshijë një rritje të investimeve ndërkufitare, duke u fokusuar në të mirat publike evropiane si zhvillimi i kapitalit njerëzor, disponueshmëria e materialeve kritike dhe tranzicioni i gjelbër dhe dixhital.
Pas rënies së Murit të Berlinit, kancelari gjerman Helmut Kohl, presidenti francez François Mitterrand dhe presidenti i Komisionit Evropian Jacques Delors e kthyen në realitet ëndrrën e një monedhe të vetme.
Gjatë krizës së Covid-19, Macron, Merkel dhe von der Leyen arritën të kapërcejnë pengesa në dukje të pakapërcyeshme dhe të arrijnë një përparim historik. Tani, një çerek shekulli pas prezantimit të saj, euro kërkon që liderët vizionarë të ruajnë sovranitetin evropian në fazën e saj të ardhshme.
