Nga Visar Zhiti
Ka vende në botë që historia i ka vulosur si paralajmërime të përjetshme. Aushvici është një prej tyre. Spaçi, në Shqipëri, duhet të jetë një tjetër.
Spaçi nuk ishte thjesht një burg — ishte një ferr i ndërtuar nga shteti, për të shkatërruar trupin dhe shpirtin e atyre që guxonin të mendonin, të flisnin apo të ëndërronin lirinë. Mijëra shqiptarë — intelektualë, studentë, punëtorë, besimtarë, poetë — u burgosën, u torturuan dhe u lanë të kalben në errësirën e minierave të tij të nëndheshme, pas telave me gjemba dhe mureve të ftohta prej guri.
Unë isha njëri prej tyre.
E kam jetuar atë errësirë. Kam parë çmendurinë e rojeve, urinë, punën e detyruar në kushte vdekjeprurëse, dimrat e acartë në baraka me dritare të thyer dhe dyshekë kashte të grumbulluar tre radhë. Dushët rridhnin akull. Ushqimi mezi hahej. Ilaçet mungonin, infermieria ishte një farsë ku policët pinin alkoolin. Takimet me familjen ndodhnin në një kthinë të ngushtë të ndarë me hekura.
Pagesa për burgosjen e padrejtë, shtohen paditë! Kërkohet që të ndryshohet vlera e kompensimit
Megjithatë, Spaçi ishte edhe vendi i një prej kryengritjeve më heroike në botën komuniste: rebelimi i të burgosurve politikë që ngritën flamurin kombëtar pa yllin e kuq, duke sfiduar diktaturën staliniste të Enver Hoxhës. Disa u pushkatuan. Të tjerë u ridënuan dhe u kthyen në miniera — në errësirë më të thellë.
Sot, dekada më vonë, flitet për kthimin e Spaçit në muze. Është e drejtë. Por ajo që nuk është e drejtë — ajo që është e rrezikshme — është ta “zbukurosh” atë, ta restaurosh në një mënyrë që zbut tmerrin, që i heq autenticitetin.
Lëreni Spaçin ashtu siç ishte. Lëreni të mbetet një plagë.
Lëreni të dëshmojë për botën se çfarë ndodh kur ideologjia zëvendëson njerëzoren, kur shteti bëhet xhelati i qytetarëve të vet. Lëreni të jetë Aushvici i Shqipërisë — jo i lyer, jo i rizbuluar, jo i pastruar politikisht. Vetëm e vërteta.
Kohët e fundit, një projekt filmi me titullin “Kryengritje në Ferr” është vënë në lëvizje — një skenar që e kam shkruar vetë, bazuar në ngjarjet reale dhe dhimbjen e jetuar të atyre viteve. Regjisori, Namik Ajazi, është gjithashtu një ish-i burgosur politik. Ne nuk flasim për trillime. Ne jemi dëshmitarë.
I kemi kërkuar shtetit shqiptar — cilado qeveri që të jetë në pushtet — të mbështesë këtë projekt. Nuk është thjesht art; është dëshmi historike. Një komb demokratik ka për detyrë të nderojë viktimat e së kaluarës, jo të riciklojë persekutorët e tyre apo të lyejë burgjet e tyre.
Ne kërkojmë: Mos e shtrembëroni këtë kujtesë. Mos i tradhtoni të vdekurit. Mos zbukuroni ferrin.
Shteti shqiptar është ndërtuar, pjesërisht, nga puna e detyruar e të burgosurve politikë. Ata ndërtuan rrugë, tharën kënetat, hapën kanale, ngritën stadiume, dhe madje hodhën themelet për aeroportin kryesor të vendit — të gjitha pa pagesë, të gjitha nën pranga.
Kjo e vërtetë nuk duhet mbuluar me bojë dhe postera. Duhet treguar me gur, me ndryshk, me heshtjen e mureve të ftohta.
Kjo nuk është thjesht një histori shqiptare — është një histori europiane, një histori njerëzore. Ua kemi borxh atyre që vuajtën dhe atyre që do të vijnë pas nesh. Të kujtosh është të rezistosh.
