Ekonomia e Amerikës ka treguar qëndrueshmëri të habitshme. Por ka ende rreziqe, shkruan The Economist
Cilit personazhi vizatimor i përngjan më shumë ekonomia amerikane?
Siç u propozua nga një ish-sekretar i Departamentit të Thesarit, një ish-president i Rezervës Federale të Nju Jorkut dhe kryeekonomisti i një firme të madhe menaxhimi asetesh, personazhi vizatimor që simbolizon më mirë ekonominë amerikane, është Wile E. Coyote, kundërshtari i ashpër, por i pafat, i Road Runner.
Ky grabitqar fatkeq, shpesh rrëshqet nga një shkëmb i lartë, sfidon gravitetin për disa çaste, dhe më pas bie në humnerë. Në mënyrë të ngjashme, edhe rritja e fortë e ekonomisë amerikane nuk mund të vazhdonte pa një rënie të pashmangshme.
Por në fakt, që nga fundi i vitit 2022, ai që ka rënë është inflacioni, ndërsa ekonomia amerikane duket se ia ka dalë mbanë.
Që nga fundi i vitit 2019, një periudhë që përfshin pandeminë Covid-19 dhe pasojat e saj, ekonomia amerikane është rritur me rreth 8% në terma reale (shih grafikun 1).
Në të njëjtën kohë, ekonomia e Eurozonës është rritur me vetëm 3%, ajo e Japonisë me 1% dhe e Britanisë nuk është rritur fare. Amerika është e vetmja ekonomi e madhe që i është rikthyer ritmit të rritjes para pandemisë.
Alan Blinder, nga Universiteti Princeton, ka shqyrtuar 11 rastet e mëparshme gjatë gjashtë dekadave të fundit, kur Rezerva Federale ka rritur normat e interesit për të shuar inflacionin.
Shumica përfunduan në recesione. Rezerva Federale ka arritur të orientojë ekonominë për të kryer disa “ulje” më pak të dëmshme, por vetëm një herë më parë ka arritur një “ulje” pa dhimbje ekonomike, konkretisht në vitet 1994-95.
Zoti Blinder mendon se orientimi i tanishëm i ekonomisë është edhe më mbresëlënës, duke pasur parasysh pikën fillestare: ekonomia u mbërthye nga një inflacion shumë më i lartë këtë herë, duke e detyruar Rezervën Federale të rrisë me shpejtësi normat e interesit. “Ne e kemi realizuar tashmë uljen e butë”, thotë ai.
Duke e quajtur një “ulje të butë” mund të jemi duke bërë një nënvlerësim, sepse ajo që është më e habitshme për ekonominë amerikane nuk është ngadalësimi i saj, por vrulli i vazhdueshëm.
Më 26 shkurt, Shoqata Kombëtare për Ekonominë e Biznesit publikoi anketën tremujore të ekonomistëve profesionistë. Tre muaj më parë, parashikimi mesatar ishte për një rritje prej 1.3% këtë vit; tani parashikohet 2.2%, pothuajse sa rritja prej 2.5% e vitit të kaluar.
Njëkohësisht, zgjerimi i vazhdueshëm ekonomik nuk e ka ndalur rënien e inflacionit: ekonomistët parashikojnë se ai do të bjerë në një normë vjetore prej 2.1% deri në fund të vitit 2024 (duke përdorur matësin e parapëlqyer të Rezervës Federale), pothuajse duke arritur synimin e bankës qendrore prej 2%.
Nuk janë vetëm ekonomistët optimistë. Tregjet e aksioneve të Amerikës vazhdojnë të arrijnë rekorde të reja. Fitimet e korporatave pritet të rriten fuqishëm këtë vit. Edhe njerëzit e zakonshëm po bëhen më optimistë.
Një ekonomi që sfidon gjasat
Si e ka arritur Amerika këtë? Një nga arsyet është kërkesa. Çdo element i saj, konsumi, investimet, tregtia e jashtme, ka kontribuar në rritje ekonomike vitin e kaluar dhe mund të kontribuojë përsëri këtë vit. Tre faktorë e kanë mbështetur këtë forcë: rezervat, katalizatorët fiskalë dhe diversifikimi.
Kur Rezerva Federale rriti normat e interesit në vitin 2022, dukej e pashmangshme që shtrëngimi i papritur monetar do të pengonte ekonominë. Në fund të fundit, ky ishte edhe qëllimi: ulja e inflacionit, duke ngadalësuar rritjen ekonomike.
Parashikimi më i përhapur i zyrtarëve të Rezervës Federale në fund të vitit 2022, ishte se shkalla e papunësisë do të rritej me një pikë përqindje vitin e kaluar; shumë të tjerë hamendësuan se dëmi do të ishte shumë më i keq. Por në fakt, shkalla e papunësisë pothuajse nuk lëvizi fare, duke mbetur nën nivelin 4%, pothuajse më i ulëti në 50 vjet.
Kjo për shkak se, si konsumatorët, ashtu edhe bizneset, janë mbrojtur në njëfarë mase nga efekti negativ i normave më të larta të interesit. Mbrojtja ka ardhur nga ndihma e madhe financiare që mundësoi administrata Trump dhe Biden në kulmin e pandemisë.
Kjo në atë kohë e dalloi Amerikën nga shtetet e tjera: në vitet 2020 dhe 2021, deficiti i saj qeveritar ishte mesatarisht sa 14% e PBB-së. Në Eurozonë, mesatarja ishte 6%. Kjo mbështetje financiare mbushi llogaritë bankare të amerikanëve, si drejtpërdrejt, ashtu edhe në mënyrë të tërthortë (në formën e një rimëkëmbjeje më të shpejtë ekonomike).
Këto kursime çuditërisht kanë zgjatur për një kohë të gjatë. Studiuesit në Rezervën Federale në San Francisko kanë vlerësuar se kursimet e tepërta të familjeve (krahasuar me prirjen para pandemisë), arritën kulmin në 2.1 trilionë dollarë në gusht 2021.
Në fillim të vitit të kaluar, ata menduan se kjo sasi do të konsumohej brenda disa muajsh. Por pas rishikimeve të të dhënave në fund të vitit 2023, ata arritën në përfundimin se familjet kishin një tepricë prej 400 miliardë dollarësh, të mjaftueshme për të zgjatur deri në gjysmën e parë të këtij viti.
Një e ardhme optimiste
Me kalimin e kohës, shpërndarja e kursimeve të tepërta është anuar drejt amerikanëve më të pasur. Ata zakonisht shpenzojnë një pjesë më të vogël të të ardhurave sesa të varfrit.
Por Ellen Zentner, nga Banka Morgan Stanley, llogarit se një e pesta e popullsisë me të ardhurat më të larta, ka qenë përgjegjëse për 45% të konsumit, nga 39% para pandemisë Covid-19, pjesërisht falë shpenzimeve për udhëtime dhe për mallra luksoze që nuk u kryen gjatë pandemisë.
“Konsumatorët e pasur kanë shpenzuar kursimet e tepërta në mënyrë shumë më agresive”, thotë ajo. Nga ana tjetër, kjo ka ndihmuar në nxitjen e ekonomisë.
Një mbrojtje tjetër nga normat e larta ka ardhur nga kreditimi me normë fikse. Blerësit e shtëpive, për shembull, shpesh marrin hipoteka 30-vjeçare me normë fikse. Interesi mesatar për stokun e këtyre është tani rreth 4%, më pak se para pandemisë dhe shumë më poshtë se norma 8% e hipotekave të reja vitin e kaluar (shih grafikun 2).
Kjo gjë ka të metat e veta: për të mbajtur hipotekat e lira, njerëzit nuk po ndryshojnë vendbanim. Por gjithashtu ka bërë që shumë amerikanë të mos e ndiejnë efektin e plotë negativ të normave më të larta të interesit.
Politika fiskale ka shtuar gjithashtu vrullin ekonomik të Amerikës. Qeveria ka një deficit të zbehtë. Pasi u ngushtua në rreth 4% në vitin 2022, ai u kthye në nivelin 7.5% të PBB-së vitin e kaluar, një nivel që zakonisht vihet re vetëm gjatë luftërave ose recesioneve.
Megjithatë, jo të gjitha deficitet ndikojnë njëlloj në ekonomi. Ndryshe nga rritja e shpenzimeve kur goditi Covid-19 në vitin 2020, deficiti i vitit të kaluar buroi pjesërisht nga të ardhurat e dobëta (ranë tatimet mbi fitimet kapitale) dhe faktorët teknikë (normat e larta ulën pagesat e Rezervës Federale në Departamentin e Thesarit).
Studiuesit në Institutin Brookings zbuluan se politika fiskale e qeverisë federale ndikoi vetëm paksa në nxitjen e rritjes ekonomike vitin e kaluar.
Megjithatë, në një mënyrë tjetër, politika fiskale ka qenë një motor ekonomik. Tri paketa të mëdha shpenzimesh të miratuara nga Kongresi (për infrastrukturën, teknologjinë e pastër dhe gjysmëpërçuesit), po i nxisin firmat private dhe qeveritë shtetërore që të shpenzojnë në mënyrë të bollshme.
Ndërtimi i fabrikave po lulëzon ndërsa prodhuesit e automjeteve elektrike dhe gjysmëpërçuesve po zgjerojnë operacionet në Amerikë: në tërësi, investimet në prodhim shtuan rreth 0.4 pikë përqindje në rritjen e PBB-së vitin e kaluar.
Investimet në infrastrukturë kanë qenë më të ngadalta, por duket se po rriten ndërsa qeveritë shtetërore po përfitojnë nga fondet federale për autostradat, rrjetet e energjisë elektrike, aeroportet, etj.
“Këto politika kanë filluar të japin efektet në të dhënat zyrtare. Ato vonojnë kohën e një ngadalësimi ciklik ekonomik”, thotë Satyam Panday, nga agjencia S&P Global.
Së fundmi, Amerika, si një prodhues i madh i naftës dhe gazit, po përfiton nga çmimet e larta gjetiu, pa vuajtur shumë prej tyre. Për shembull, gazi natyror kushton sa rreth një e katërta e çmimit në Europë (shih grafikun 3). Vitin e kaluar, Amerika u bë eksportuesi më i madh në botë i gazit natyror të lëngshëm (GNL).
Prandaj, nuk është çudi që tregtia e jashtme shtoi rreth 0.6 pikë përqindje në normën e rritjes ekonomike të Amerikës vitin e kaluar.
Megjithatë, kërkesa e fortë është vetëm gjysma e historisë. Po të mos ishte zgjeruar edhe oferta në mënyrë të ngjashme, të gjitha shpenzimet thjesht do të shkaktonin një trysni më të madhe mbi çmimet. Fakti që inflacioni është zbutur dukshëm, është një shenjë e rritjes së kapacitetit prodhues të Amerikës.
Aftësia e një ekonomie për të ofruar mallra dhe shërbime varet nga numri i njerëzve që punojnë dhe sa produktivë janë ata. Të dy këta faktorë janë rritur fuqishëm në Amerikë kohët e fundit.
Fillojmë me fuqinë punëtore. Amerika tani ka rreth 158 milionë punëtorë, gati 4% më shumë se në fund të vitit 2019. Një arsye është se janë punësuar më shumë të rritur në moshë pune. Megjithatë, deri tani, shtytësi më i madh i zgjerimit të fuqisë punëtore, ka qenë imigrimi.
Forca punëtore e lindur në Amerikë është pak më e vogël se sa ishte në prag të pandemisë. Në të kundërt, fuqia punëtore e lindur jashtë vendit, është rritur me më shumë se 4 milionë, ose 16%, që nga fundi i vitit 2019.
Edhe pse shumica e njerëzve që vijnë në Amerikë nga kufiri jugor, përfundojnë duke kryer punë fizike, ka pasur gjithashtu një rritje të emigrantëve që punojnë në zyra. Vizat studentore janë rimëkëmbur fuqishëm që nga koha e pandemisë, dhe vitin e kaluar u dhanë katër herë më shumë viza se në vitin 2020.
Kjo ka krijuar një rezervë të madhe punëtorësh të rinj e të arsimuar, që janë gati të punësohen nga kompanitë. Firma e investimeve Tiffany Wilding vlerëson se vitin e kaluar, në Amerikë mbërritën rreth 3 milionë emigrantë, nga 1 milion në vitet para pandemisë.
Sidoqoftë, zgjerimi i fuqisë punëtore nuk është drejtpërdrejt përgjegjës për rritjen e përgjithshme të ekonomisë. Marrim parasysh tremujorin e fundit të vitit të kaluar: PBB-ja u rrit me 3.2% me një normë vjetore, por orët totale të punës u rritën me vetëm 0.6%.
Kjo është e mundur vetëm falë rritjes së produktivitetit. Punëtorët në sektorët jobujqësorë, ishin rreth 2.6% më produktivë se një vit më parë, sipas vlerësimeve zyrtare. Për të qenë të qartë, asnjë ekonomist serioz nuk mendon se një rritje e tillë e produktivitetit është e qëndrueshme.
Që nga fundi i vitit 2019, produktiviteti i punës është rritur me 1.6% në vit, rreth një e dhjeta më shpejt se ritmi i rritjes nga viti 2007 në vitin 2019.
Megjithatë, rritja e produktivitetit vitin e kaluar është e dukshme. Shpjegimi më i thjeshtë është se ngërçet e periudhës pandemike janë zhdukur, pasi zinxhirët e furnizimit janë rikthyer në normalitet, dhe kjo është reflektuar në rritjen e produktivitetit.
Megjithatë, disa ekonomistë mendojnë se mund të ndryshojnë disa faktorë me ndikim themelor. Për shembull, rritja e konkurrencës në tregun e punës po shkakton rishpërndarjen e punëtorëve në firmat që ofrojnë paga të larta, të cilat janë edhe më produktive, sipas hulumtimit nga David Autor në Universitetin MIT dhe Arindrajit Dube dhe Annie McGrew në Universitetin Massachusetts Amherst.
Julia Coronado, nga firma kërkimore MacroPolicy Perspectives, ka vënë në dukje se mungesa relative e punëtorëve i ka shtyrë firmat që të investojnë në teknologjinë e kursimit të fuqisë punëtore, në një kohë kur softueri kompjuterik i bizneseve është përmirësuar.
“Është e mundur që, ashtu si në vitet 1990, ne të ndodhemi në mes të një cikli produktiviteti më të fortë, por këtë herë, ka një vëmendje më të madhe te teknologjia për bizneset, sesa te konsumatorët”, thotë ajo.
A mund të vazhdojnë kohët e mira? Faktorët që kanë çuar në ecurinë e mirë ekonomike të Amerikës gjatë dy viteve të fundit, mbeten në fuqi në shkallë të ndryshme.
Kursimet e bizneseve dhe familjeve janë më të pakta se dy vite më parë, përpara se Rezerva Federale të rriste normat. Por kreditë e lira që morën konsumatorët dhe bizneset përpara se të godiste inflacioni, do të vazhdojnë t’i mbrojnë ata nga normat e larta të interesit edhe për disa kohë.
Ekonomistët e Bankës Goldman Sachs kanë llogaritur se norma mesatare e borxhit të korporatave do të rritet nga 4.2% në vitin 2023, në vetëm 4.5% në vitin 2025. “Do të vijë koha kur normat më të larta të interesit do të fillojnë të bien. Por mendoj se mund të kemi ende hapësirë”, thotë zoti Panday.
Ndërkohë, qeveria ka vazhduar të rrisë investimet në prodhim dhe infrastrukturë. Ndërsa përcaktohen më qartë rregullat për shpërndarjen e parave, stimuli fiskal mund të përshpejtohet. Departamenti i Tregtisë sapo ka filluar miratimin e granteve të mëdha për prodhuesit e çipave, si ndihma prej 1.5 miliardë dollarësh për firmën GlobalFoundries në shkurt.
Ndërkohë, po shtohen terminalet e eksportit të gazit natyror të lëngshëm, gjë që duhet të rrisë edhe më tepër eksportet e energjisë amerikane.
Për sa i përket ofertës, emigracioni mund të ngadalësohet ndërsa klima politike bëhet më e ashpër, por ka ende një numër të madh njerëzish që po u bashkohen tregut të punës.
Zyra e Buxhetit të Kongresit vlerësoi në shkurt se vala e tanishme e emigracionit, edhe pse po ngadalësohet, do t’i shtonte rreth 0.2 pikë përqindje rritjes vjetore të PBB-së nga viti 2024 në vitin 2034.
Për sa i përket produktivitetit, është jashtëzakonisht e vështirë që përparimi i tij të ndiqet vazhdimisht, por optimistët mendojnë se së shpejti do të ketë përmirësime të dukshme. “Kjo mund të na japë një shtysë të fortë për rritje”, thotë zonja Coronado.
Problemet e borxhit
Nuk është çdo gjë fushë me lule. Tregu i punës po shfaq disa të meta. Punësimi ka rënë që nga fillimi i vitit 2022. Më pak punëtorë po ndryshojnë punë (shih grafikun 4). Arsyeja kryesore pse papunësia ka mbetur kaq e ulët është se nuk ka pasur shumë shkarkime nga puna.
Megjithatë, kjo mund të jetë një shenjë shqetësimi. Kompanitë mund të grumbullojnë punëtorë të tepërt, sepse kanë frikë t’i shkarkojnë ata, pasi kanë luftuar aq shumë për t’i tërhequr. Për më tepër, konsumatorët e shfrenuar të Amerikës mund të humbasin vrullin.
Delikuencat për kartat e kreditit dhe kreditë e makinave u rritën vitin e kaluar, duke kaluar nivelet para pandemisë, sipas Rezervës Federale të Nju Jorkut. “Është shqetësuese të vësh re këtë, edhe para se të rritet shkalla e papunësisë”, thotë zonja Wilding.
Edhe industria e financave ka disa dobësi të dukshme. Prona komerciale mund të krijojë probleme me huatë, një problem që do të jetë veçanërisht i mprehtë për huadhënësit më të vegjël. Dhe shumë banka, si të mëdha dhe të vogla, kanë pësuar humbje në zotërimet e bonove, për shkak të rritjes së normave të interesit.
Edhe nëse këto probleme do të jenë të përballueshme, suksesi i Amerikës ka sjellë një vështirësi tjetër: si mund të zbutet rritja e normave të interesit të dy viteve të fundit. Askush nuk e di me siguri se cila është norma e përsosur e interesit për ekonominë, pra niveli asnjanës, i cili nuk është as një nxitje për veprimtarinë ekonomike dhe as një pengesë.
Por është e qartë se diapazoni i tanishëm i bankës qendrore për normat afatshkurtra prej 5.25-5.5%, më i larti në më shumë se 20 vjet, do të rëndojë mbi rritjen ekonomike. Pyetja për Rezervën Federale është se kur do të fillojë t’i shkurtojë normat e interesit dhe sa shpejt.
Prandaj, pretendimet se Amerika ka arritur një “ulje të butë” ekonomike duken të parakohshme. Është e vërtetë se rritja ka qenë jashtëzakonisht elastike dhe se inflacioni është zbutur.
Por përpjekjet për uljen e inflacionit mund të jenë të vështira, duke pasur parasysh se çmimet janë ende duke u rritur me një ritëm vjetor prej rreth 3%, mbi synimin prej 2% të Rezervës Federale. Në të njëjtën kohë, banka qendrore duhet të fillojë të veprojë së shpejti për të rikthyer normat e interesit në një nivel më normal.
Derisa të jenë arritur këto synime, gjërat mund të shkojnë edhe për keq. Për shembull, ka shqetësime se mund të rriten sërish çmimet. Rreziku më i madh është se Rezerva Federale mund ta teprojë me masat e saj. Në këtë kontekst, rritja e borxheve të konsumatorëve dhe ngadalësimi i tregjeve të punës, duken shqetësuese.
Kryetari i Rezervës Federale Jerome Powell, ka thënë se për të mundësuar rrugën e përsosur për ekonominë, banka qendrore duhet të fillojë të ulë normat e interesit, përpara se inflacioni të arrijë nivelin 2%.
Po të mbështetemi në “Rregullin Taylor”, një formulë për matjen e nivelit të duhur të normave të interesit, atëherë dalim në përfundimin se Rezerva Federale ka vendosur të presë shumë gjatë.
Dhe duke pasur parasysh se Rezerva Federale u tregua shumë e ngadaltë në rritjen e normave të interesit në vitin 2022 kur po rritej inflacioni, tani zoti Powell duhet të tregohet më i kujdesshëm.
“Normat më të larta të interesit janë si termitet në ekonomi”, thotë Mark Zandi, nga firma kërkimore Moody’s Analytics.
“Çdo ditë, ata gërmojnë thellë e më thellë në themele, derisa vjen një pikë kur ndërtesën e shemb era”. Ekonomia e Amerikës pas pandemisë ka qenë një mrekulli, veçanërisht në krahasim me vendet e tjera. Por ajo nuk mund të mbrohet përgjithmonë nga normat e larta të interesit./MONITOR
