*Ian Tomson
“Shqipëria jeton prej kohësh nën ‘hijen’ e Italisë”
Shqiptarët e kanë prejardhjen nga popujt më të lashtë europianë, ilirët. Vendi u krijua vetëm pas vitit 1912 me rënien e pushtetit osman në Europë. Sundimtari i saj i parë, prijësi i lavdëruar mysliman Mbreti Zog, u përzu nga Musolini kur Italia fashiste pushtoi vendin në vitin 1939. (Zog u vendos në Londër për një kohë)
Pesë vjet më vonë gjermanët nazistë u dëbuan nga rezistenca shqiptare e partizanëve të udhëhequr nga Enver Hoxha. Nga pamja e jashtme, një stalinist, Hoxha i zgjuar ishte një figurë osmane me origjinë myslimane, e cila terrorizoi vendin e tij të vogël ballkanik përmes vrasjeve hakmarrëse, spastrimeve dhe zhdukjes së armiqve të klasës. Shqipëria jeton prej kohësh nën hijen e Italisë. Javën e kaluar, kryeministrja italiane, Giorgia Meloni, thuhet se u zemërua kur plani i saj për të dërguar azilkërkues në Shqipëri u bllokua nga Gjykata Evropiane e Drejtësisë dhe emigrantët u kthyen në Itali nga një qendër paraburgimi, në det të hapur. Por ajo nuk ka gjasa të heqë dorë.
Për herë të parë vizitova vendin e trazuar të Ballkanit në vitin 1988, kur në krye ishte pasardhësi i mirosur i Hoxhës, Ramiz Alia. E veja e diktatorit, Nexhmije Hoxha (“Zonja Makbeth e Ballkanit”), ishte dora e fshehur pas policisë sekrete e të frikshme të Sigurimit. Duke qenë se turistët nuk lejoheshin të hynin të veçuar, unë shkova me një grup prej 20 miqsh të Akademisë Mbretërore Skoceze. Midis tyre ishte edhe Lady Rosebery (“Një konteshë!”). Në doganë, në kufirin me Jugosllavinë, njërit prej grupit tonë i është rruar mjekra, pasi mjekra ishte sinonim i ortodoksisë greke dhe ishte e ndaluar.
Unë u ktheva në Shqipëri së fundi me gruan time në një festë, që zhvillohej në Bjeshkët e Nemuna që kufizohen me Kosovën dhe Malin e Zi. Një natë para se të largoheshim, në Café Oto në Londër, pamë kompozitorin Dave Smith duke performuar veprën e tij dedikuar Shqipërisë, me Jan Steele në saksofon dhe gruan e tij Janet Sherbourne në piano. Muzika, hipnotikisht e mirë, ishte e ndikuar me ritmet popullore osmane që Smith kishte mbledhur nga vizitat, në malësitë shqiptare gjatë regjimit 40-vjeçar të Hoxhës. Ideja jonë ishte të ndiqnim gjurmët e etnografes Eduardiane Edith Durham, e cila në fillim të viteve 1900 kaloi nëpër malësi me një fund Burberry të papërshkueshëm nga uji dhe një kapelë golfi plaid, duke ndjekur zakonet fisnore. Shqiptarët u morën aq shumë me të dhe me librin e saj sa e kurorëzuan atë “Mbretëresha e maleve”.
Nga hoteli ynë në rrugën Edith Durham në qytetin verior shqiptar të Shkodrës, u nisëm për në Bajram Curri rreth 30 milje në perëndim të kufirit. Fshati ishte rrethuar nga një grumbull i egër pyjesh me gështenja. U ngjitëm lart përmes livadheve alpine drejt Valbonës, ku shfaqej mali i Shkëlzenit nga larg. Malësitë ishin të zëna me ekskursionistë: Shqipëria është destinacioni turistik me rritjen më të shpejtë në Evropë.
Në katundin malor të Thethit hasëm në një kullë pjesërisht të rrënuar. Vështirë se ndonjë nga këto kulla ka mbijetuar në Shqipëri. Në kohën parakomuniste ato shërbenin si strehë për shqiptarët e kapur nga gjakmarrja. Kulti hakmarrës i epokës osmane – gjak lahet me gjak – sanksionohet nga kushtetuta e lashtë fisnore e Shqipërisë e njohur si Kanuni të cilin ilirët e kodifikuan. Enver Hoxha bëri një shfaqje të nxjerrjes jashtë ligjit të Kanunit si tribalizëm i prapambetur ballkanik, por ai u rishfaq për pak kohë pasi komunizmi u shemb.
Në një vizitë në Theth 30 vjet më parë, takova një grua të moshuar që ishte fejuar nga babai i saj, në përputhje me Kanunin. Hakmarrja – ideja e vjetër e larjes së hesapeve me gjak – ishte tema e romanit Prilli i thyer i shkrimtarit të ndjerë shqiptar Ismail Kadare. Gjaku lahet shpejt në Shqipëri – dhe në lindje të Londrës gjithashtu. Bandat shqiptare që kanë kapur tregun e kokainës në Britaninë e Madhe respektojnë kodin e kanunit, domosdoshmërinë e mbajtjes së një premtimi. Gjak për gjak siguron besnikërinë e bandës.
Kryeqyteti i Shqipërisë, Tirana, është një vend i zhurmshëm sot me një sërë baresh. Përballë vilës së madhe të zbrazët të Hoxhas ndodhet një nga KFC-të. Fëmijët e Hoxhës kërcënuan me veprime ligjore kur u njoftuan planet për ta kthyer vilën në një Muze. Enveri dhe Nexhmije besohet se kishin në pronësi 25 frigoriferë, 28 televizorë me ngjyra dhe 19 linja telefonike. Enveri ishte i njohur për dashurinë e tij për filmat e Norman Wisdom, të cilët vinin në lojë pronarët e fabrikave. Asnjë nga Sigurimi i tij nuk u vu në gjyq për tortura apo mizori të tjera.
Nexhmija vdiq në vitin 2020 në moshën 99-vjeçare. E intervistova kur ishte në arrest shtëpie për akuzën e korrupsionit në vilën e Partisë nr. 6 në bulevardin e Dëshmorëve të Kombit në Tiranë. Statuja prej bronzi e Enverit sapo ishte rrëzuar. “Kjo ishte më e dhimbshme për mua sesa vdekja e tij aktuale,” tha ajo. Nexhmije dhe burri i saj ekzekutuan më shumë se 6,000 kundërshtarë politikë shqiptarë, burgosën rreth 34,000 (1,000 prej të cilëve vdiqën) dhe dërguan 59,000 në internim. Shqipëria nën regjimin e Hoxhës ishte një model i vetëdjegur i planifikimit stalinist.
Natën tonë të fundit në Tiranë darkuam në liqenin e Shkodrës, peshk krapi, gjizë qumështi dhe bukë misri. Kamerieri kishte mjekër.
Artikull i publikuar në mediat britanike Spectator
