«Na përfshijnë me fjalët, me ecurinë e dialogut, me paradokset apo mendimet që narratori po eksploron»; të tjerët «impresionohen me imazhet e pashlyeshme, vizionet, peizazhet dhe objektet». Pavarësisht këtyre diferencave, të shkruash një roman, nënvizon ai, nënkupton t’i japësh zë një dimensioni intimisht piktoresk; të parashikosh «një botë që ekziston vetëm si pikturë përpara se eventualisht të marrë formë»; së fundi, të evokosh ikona, situata dhe vepanti të pastra në mendjen e lexuesit. «Kur i kërkonin të shpjegonte origjinën e librave të tij, Faulkner përgjigjej: “Fillimisht ka gjithmonë një imazh”. Nga këtu ka lindur Ulërima dhe tërbimi. Edhe unë e filloj romanin me një imazh, që nuk e di mirë nga ku vjen. Mendoj gjatë për këtë dalje të parë të papritur. Rrëfimi fillon nga ky burim, që pastaj fiton epërsi dhe inkorporohet. Për mua, të shkruaj romane është një mënyrë për të komunikuar një epifani nëpërmjet fjalëve tek lexuesi, i cili nga ana e tij mund ta vizualizojë këtë epifani në mendjen e tij. Është një lloj ekphrasis».
Kur ke hequr dorë, pak më shumë se 20 vjeçar, nga aspiratat tuaja prej piktori, keni qenë viktimë e një lloj frustrimi, siç keni thënë në një dialog me Anselm Kiefer, të cilit i keni elozhuar «artin e jashtëzakonshëm», penelatat enegjike, fuqinë fizike, tensionin epik, dijen në kombinimin e fjalëve dhe figurimeve thuajse abstrakte në një skenë unike. Në këtë rast, ju keni folur për në lojë të çuditshme jetësh paralele dhe të kundërta. Kiefer: një piktor që dëshironte të bëhej shkrimtar. Ju: një shkrimtar që dëshironit të bëhej piktor.
«Pyetja juaj është një rast për të folur për magjepsjen time për Anselmin, që është edhe një mik, dhe për influencën e tij tek unë. E konsideroj një peizazhist të jashtëzakonshëm. Ndajmë të njëjtat ambicie të gabuara. Ai është një piktor i madh, që fillimisht dëshironte të bëhej shkrimtar. Unë jam shkrimtar (modest), që fillimisht dëshironte të ishte një piktor (i madh). Shpesh, në veprat e tij, Kiefer ngul disa shprehje, duke na kujtuar se fjalët dhe imazhet, shekuj më parë, nuk qenë pastaj aq larg dhe të shkëputura si tani. Një kujtim i rinisë time. Në shkollën time, në Stamboll, ishte një mësues që e admironte talentin tim në pikturë, por më qortonte sepse unë kisha të njëjtën tendencë të shkruari në pikturat e mia. Jo rrallë më dukej se për një artist gëzimi më i madh mund të vinte pikërisht nga mundësia e të shkruarit në kuadrot e mia dhe anasjelltas: për mua, një prej burimeve të mëdha të lumturisë konsiston në mundësinë e futjes së ndonjë pikture në faqet letrare të mia».
Në ndryshim nga shkrimtarë – piktorë të tjerë si Pasolini, Ionesco, Barthes, Berger, Grass dhe Kundera, për ju të pikturuarit nuk është as një divertissement, as një kuriozitet. Faktikisht shpreh nevojë për të folur për veten dhe për t’u rrëfyer. Në vite, piktura ka mbetur gjithmonë një referim i nevojshëm. Siç del edhe nga tregimet e tuaja kushtuar disa prej muzeumeve më të mëdhenj të botës, të frymëzuar nga «Palomar» i Calvino (që po botohet në revistën «FMR»). Me një batutë të famshme të Apollinare, mund të thonit: «Et moi aussi je suis peintre».
«Kur bëhesh i famshëm si shkrimtar, të vjen turp të rrëfesh se je edhe piktor apo të paktën se ke dashur të ishe. Për një kohë të gjatë kam pikturuar fshehurazi: kur të tjerët të shikojnë të përdorësh ngjyrat, tentojnë të thonë menjëherë se je një romancier dhe se pashmangshmërisht pikturat e tua nuk mund të jenë cilësore. Kështu e kam fshehur, fshehur, fshehur pasionin tim! Ndoshta, edhe pse shumë e shohin pikturën si një karrierë. Padiskutim, zanati im është ai i rrëfimtarit, ama kam një instinkt që nuk arrij ta kontrolloj. Ka momente në jetën time në të cilat gjithçka dua të bëj është të nënvizoj diçka në ditarin tim. Ama ka të tjera për të cilat nuk kam nevojë të pikturoj. Hap një faqe dhe hyn në veprim dora ime. Nganjëherë ndjehem pak depresiv, përdor ngjyrën e pikturimi më gëzon. Më duhet të rrëfej se brenda meje janë si dëshira për të shkruar, ashtu edhe ajo për të pikturuar, ama ka një diferencë. Kur shkruaj, nuk mund të dëgjoj muzikë: jam i përqëndruar, jam analitik, paksa i trazuar. Kurse kur pikturoj jam i gëzuar. Për më tepër, jam më pak cerebral: përkoj me trupin tim. Është për këtë që më pëlqejnë shumë puntinizmi dhe ekspresionizmi. Për mua, arti konceptual nuk është art: është i përmbajtur dhe mendjemadh. Piktura që më intereson ka një lidhje me dimensionin korporal».
Piktura hyn edhe në Muzeumin e Pafajësisë, një vepër totale që përmbledh gjuhë të ndryshme në një kronikë të vetme dhe të gjerë. Realiteti dhe fiksioni takohen, duke e sfumuar njëra tjetrën. Në udhëkryq midis traditës së romanit të ‘800 europian (Dickens) dhe «contes philosophiques» (Borges), ju bëni një botë imagjinare, që megjithatë e ndjejmë si të vërtetë: emocionon, të shtyn në vetëidentifikim. Përplaset kështu në objekte reale të mbijetuara të një ndodhie letrare.
«Muzeumi i Pafajësisë nuk kufizohet në ekspozimin e kuadrove apo objekteve brenda rafteve. Është një instalim që zbulon ndjeshmërinë vizuale time dhe talentin tim prej artisti konceptual. Vitrinat janë më të rëndësishme me atë që ruajnë. Me Muzeumin e Pafajësisë kam realizuar projektin e Borges: diçka imagjinare është në duart tona. Mijëra trëndafila, copëza cigaresh, objekte. Vizitori e di se gjithçka është fiksion, por pastaj nëse gjendesh përpara gjithë asaj që besonte se ishte fiksion dhe është destabilizues. Kam konceptuar këtë vepër, por nuk e dimë kurrë saktësisht sepse bëjmë një gjë të caktuar».
Muzeumi i Pafajësisë është i destinuar të mbetet i paplotë, si Sagrada Familia?
«Sagrada Familia më ka influencuar shumë! E kam vizituar shumë herë. Më bren mendjen ajo madhështi e paplotësuar, e përbërë nga aspekte të vogla, të imta. Çdo herë që shkoj në Barcelonë, shkoj aty. Gaudí ka mishëruar edhe dilemën e artistit që dëshiron t’i japë zë diçkaje më të gjerë, pa qenë përfaqësues».
Tani le të vijmë tek blloqet e shënimit.
«Falë Kujtimeve të maleve të largëta ndjehem komod me idenë se duhej të isha një piktor. Tani kam dalë nga klandestiniteti».
Bëhet fjalë për një libër indiferent ndaj zhanreve. Një ditar, një rrëfim. Një arkiv i Un-it, ku duket se vjen më pak një ftesë që i është drejtuar shpesh («Mos botoni gjëra tepër personale»). Sa vlen autobiografia në punën tuaj?
«Blloqet e mia të shënimit janë parasëgjithash fletore letrare me dizajne. Për vite me radhë, kam përcjell shënime dhe skica me calepins të vegjël. Pastaj, më është propozuar t’i bëj një vëllim. Fletët janë grupuar sipas temave dhe figurave, subjekteve dhe sentimenteve: një motiv piktoresk kinez, një subjekt indian, peizazhi i Stambollit, obsesioni për një roman. Veç kësaj, paksa kudo, shfaqen disa ëndërra të jetës time. Besoj se në këto letra ekziston një vijueshmëri. Kudo, jam unë».
Në libër impianti kronologjik disartikulohet. Një mënyrë për të çmontuar dhe rimontuar rendin e kohës.
«Kam një përgjigje të mirë për këtë pyetje! Kam organizuar materialet duke ndjekur një kriter jo kronologjik, por tematik. Veç kësaj, jo rrallë më pëlqen të ndërhyj në faqe tashmë të nënvizuara. Sot do të mund të hapja një bllok shënimesh të 10 viteve më parë dhe t’u dizajnoja brenda fantashkencë tjetër. E kam mësuar këtë teknikë nga Henry David Thoreau, një ditarist amerikan, i dijshëm në shtimin e teksteve të reja në ditarë tashmë të mbushur. Zakonisht, përcjellim shënime në ditët tona, mbyllim ditarin tonë dhe me këtë faqe nuk kthehemi më. Kurse unë kthehem në faqet e mia, me dizajne, me ikona, me tekste».
Në sfond, jeta juaj private, ritualitetet e tua prej romancieri, takimet e tua, shkrimet tuaja, udhëtimet tuaja, Stambolli. Në çfarë mënyre këto zëra hyjnë në punën tuaj?
«Ky libër tregon një përzgjedhje të asaj që më intereson. Piktura e peizazhit, kujtimi, ditët e përditshme, dikush që është impenjuar të shkruajë romanin e tij dhe pastaj: politika, mësimi, udhëtimet për të promovuar librat e mi. Më tej akoma: vizitat e mia nëpër muzeume, kënaqësia ime në dizajnimin e diçkaje pa e pasur zgjidhur misterin e asaj që dora ime dëshiron të bëjë. Përmbledhjet e gjendjeve shpirtërore të mia».
Referimi juaj është William Blake, poet i sofistikuar, piktor i fuqishëm dhe gdhendës i mirë, i shkujdesut ndaj çdo hierarkie dhe dallimi midis artit dhe letërsisë, teoricien i artit si aktivitet i pastër i shpirtit dhe si dije intuitive. Ju frymëzoheni nga aftësia e tij për të parë dhe konceptuar sëbashku, në të njëjtën faqe, tekste dhe imazhe.
«Blake është shembulli klasik i një artisti që, me sukses, ka arritur të jetë piktor dhe poet. Ka shumë romancierë që duan të pikturojnë dhe shumë piktorë që duan të shkruajnë, por Blake është i vetmi që ka arritur t’i bëjë të dyja gjërat në mënyrë të përkryer, njëherazi. Duket se i kompozonte faqet, kuadrot dhe i qepte bashkë, në faqe të dyfishta. Ishte aq i talentuar! Nuk shkruante më parë, për të përpunuar më pas një ilustrim. Mendja e tij kapej pas imazheve dhe teksteve».
Pse e preferoni akuarelin, midis zhanreve piktoreske më i shpejti, por edhe më i brishti?
«Piktura në vaj kërkon shumë përgatitje: ka aroma të ndryshme dhe të bën pis. Kurse unë mendoj se akuareli është ideal për kë dëshiron të punojë në një shkallë të vogël dhe është i vëmendshëm ndaj koinçidencave. Veç kësaj, është komode t’i realizosh: shërbejnë shumë pastelë – penela, lapsa që treten në ujë. Kur më ftojnë në ndonjë vend, edhe vetëm për një darkë, unë mbaj me vete një qese plastike ku vendos një bllok shënimesh, lapsat, penelat e akuarelit, atje mund t’i nxjerr dhe mund të pikturoj. Më duhet t’ju them të vërtetën. Pjesa më e madhe e këtyre skicave është kryer pasi kam pirë një gotë verë».
Këtu banon diferenca kryesore midis pikturës dhe letërsisë, që kërkon kohë të gjata dhe rimodelime të vazhdueshme?
«Kur shkruaj, kthehem vazhdimisht tek tekstet. Kur pikturoj, shtoj, rikalkuloj. Është një proces ndryshe».
«Kujtime malesh të largëta» është edhe një homazh ndaj zhanrit të pikturës së peizazhit. Ju i drejtoheni gjithmonë të njëjtit ritualitet. Vendoseni përpara fragmenteve të botës dhe i ndaloni në letër.
«Përpara shpikjes së pikturës së peizazhit, i gjithë arti ishte ilustrues. Kishte dekorime të vogla të teksteve biblike, që zinin anët e faqeve. Në shekuj, kjo hapësirë është rritur, derisa ka mbuluar të gjithë faqen. Rezultat i këtij ekspansioni është ardhja e pikturës së peizazhit, që mund edhe të mos ketë një histori për të përfaqësuar».
Si ndryshon qasja juaj kur paraqitni qytetin tuaj, Stambollin, respektivisht kur paraqisni vende që i frekuentoni si vizitor, si Venezia apo New York?
«Është një pyetje e shkëlqyer! Nganjëehrë, pikturoj i kërrusur mbi tavolinë. Herë të tjera e bëj teksa jam në këmbë dhe lëviz, por mbete tek unë një ndrojtje e caktuar për të thënë: “Jam piktor!”».
Të tuat janë peizazhe – gjendje shpirtërore në linjë me një traditë të avangardëve të ‘900.
«Edhe pse është një prirja ime natyrale, mërzitem kur pikturoj peizazhe realiste. Mund ta bëj vetëm kur kam histori dhe drama të ravijëzuara qartazi në mendjen time. Preferoj të kryej peizazhe imagjinare, që megjithatë nuk mund të mos jenë kurrë krejtësisht të lirë. Çdo piktor do të donte të shpikte hapësira pastërtisht të nxjerra nga nëndheu i fantazisë së tij. Nëse ia arrin, po e mund verizmin dhe është si të kompozosh muzikë. Tek Emri im është i kuq i referohem shpesh pikturës kineze. Në këto aspekte lexohen shumë gjeste ekspresive, lëvizje të bëra me duar. Për mua, ky është arti në formën e tij më të pastër. Në këtë tip lëvizjeje trupore, ekziston nevoja për ta mos imituar botën, por të shprehurit e vetëvetes: kërkohet diçka e thellë brenda vetë vetes tonë. Një aventurë qi afrohet me surrealizmin».
Në libër, kujtoni se sfida juaj më e vështirë konsiston në bërjen e një vendi të vërtetë enigmatik, duke lënë të nuhatet se ekziston një botë tjetër, e fshehur brenda asaj që banojmë. Çfarë raporti ekziston midis së dukshmes dhe tjetërkundit?
«“Malet e largëta” është një shprehje që në kinezisht përkufizon një tipologji të pikturës së peizazhit, por përcjell edhe në një ide romantike. Evokon vendin e ëndërrave tuaja, ku dëshiron të shkosh, por në të cilin nuk ke qenë kurrë. Aludon për idenë se ekziston një vend ku mund të drejtohesh. Pelegrinët shkojnë drejt malit të largët, për të zbuluar se çfarë ka nga ana tjetër. Nga njëra anë, libri sugjeron se ekziston një parajsë ku imazhet dhe fjalët janë një gjë e vetme. Kjo është ëndërra që libri im përkëdhel, por nuk dua ta shpjegoj shumë».
Pikturimi i peizazheve, shkruani, është «një ftesë për të jetuar dhe ëndërruar». Jemi përpara ushtrimit të kënaqësisë thuajse fizike, lumturie: dora ecën lirshëm, pa e kuptuar atë që bën.
«Admirimi i kuadrove të piktorëve të mëdhenj dhe vizitimi i muzeumeve rrit dëshirën për të pikturuar. Është një dëshirë që ka shumë pika kontakti me kënaqësinë seksuale, pa paralajmërim, pa kontroll».
Vënia në skenë e një peizazhi është edhe një hipotezë për ta braktisur kujtesën dhe për ta jetuar të tashmen sikur të ishte e kaluar? «Fillohet të pikturohet kur shikoj atë që është harruar», vëreni ju.
«Kur shkruani romane, gjëja më e mirë është të lëvizni nga kujtimet tuaja, sikur të ishin kujtimet e të tjerëve. Tregoj atë që po jeton tani në një mënyrë që i mundëson atij që po lexon ta jetojë sikur të kishte ndodhur shumë vite më parë. Për shembull, tek Emri im është i kuq kam folur për fëmijërinë time më nënën dhe vëllain tim, kur im atë ishte mungues. Por e kam transformuar këtë ndodhi në një roman të ambientuar në Tuqinë e fundit të ‘500. Bukuria e veprave të artit është këtu: shpesh, kapen pas diçkaje thellësisht të vërtetë, por e transhendojnë realitetin, deri sa të arrijnë atë që Coleridge e quante “imagjinatë parësore”».
Imazhi mund të ketë të bëjë me atë që fjalët nuk arrijnë ta ndalojnë?
«Ndoshta, por nuk besoj se imazhet arrijnë kur fjalët nuk e arrijnë detyrën e tyre apo që fjalët fijnë kur imazhet duken të papërshtatshme. Për shembull, Muzeumi i Pafajësisë nuk është ilustrimi i një romani dhe romani nuk është shpjegimi i muzeumit. Sipas meje, shkrimet dhe ikonat ndeshen me të njëjtën histori dhe të njëjtat ndjenja, por duke përshkuar shtigje të ndryshme. Nuk ka një diferencë negative. Pra bëhet fjalë për forma që stimulojnë mënyra komunikimi të ndryshme».
Ekziston edhe një përmasë lirike në këtë libër. Në shumë faqe, nënvizoni përshtypje, duke i besuar haikuve të vërtetë. Është hera e parë që duket se silleni edhe si një poet.
«Jam i lumtur që ju e konsideroni poetik librin tim. E ndaj edhe referimin e haikuve. Kur pikturoj nganjëherë ka forma boshe, që unë i mbush me ngjyra, figura, tekste dhe domethënia finale ruan një ambiguitet që më pëlqen».
Çdo faqe e «Kujtimeve të maleve të largëta» karakterizohet nga një lloj horror vacui: Asnjë cep nuk është i lirë. Si e shpjegoni këtë urgjencë për ta mbushur me të bardhë?
«Mua më pëlqen të kthehem në faqe pjesërisht të kompletuara. Një piktor i madh e di se nuk ka nevojë të ripikturojë, kurse unë fatkeqësisht nuk jam i tillë. Vazhdoj të modifikoj, të kthehem prapa. Për mua, mosfshirja është një dhunti. Një pikturë nuk përfundon kurrë, do të duhej dikush që t’ju thotë: “Mjaft tani”. Në ndonjë ditë, e hap një bllok shënimesh dhe dua të kthehem në një fletë. Dua të ndërhyj akoma dhe akoma. Preferoj të shtresëzoj shenja pas shenjash deri kur të ndeshem me një faqe të bardhë. Kur shkruaj romane, nuk kam probleme të ngjashme: kthehem, ndryshoj, pa e vrarë mendjen».
Në një pasazh, njoftoni një roman të mundur: historia e një burri që ëndërron kuadro dhe i përshkruan me fjalë. Ju tërheq ideja e një romani në të cilin të fusni edhe pikturat e tua?
«E mendoj prej vitesh, nuk e di kur do ta shkruaj. Në këtë periudhë punoj në dy romane. Tek njëri tregoj historinë e një piktori që nuk resht së dështuari. Në vdekjen e tij, një mik do t’ia mbledhë këto dështime në një libër».
(nga La Lettura)
Përgatiti
ARMIN TIRANA
