Në nëntor të vitit 1991, një delegacion nga ministria e Jashtme e Italisë, ishte vendosur në hotel “Dajti” në Tiranë. Ishte koha kur vendet e Perëndimit po përpiqeshin të mbështesnin Shqipërinë, në rrugën e re drejt demokracisë. Pjesë e delegacionit italian, ishte edhe një zonjë me emrin Ksandra Tani (Thani). Përveçse pjesë e  misionit diplomatik, ajo kishte një amanet për të kryer në Shqipëri. Bashkëshorti i saj, Franco Tani (Thani), i kishte dhënë një numër telefoni me prefiksin e Shkodrës dhe emrin e Terezina Pali Zorba. Ksandra, do t’i telefononte Terezinës, për të lënë një takim në hotel “Dajti”, atje ku ishte vendosur delegacioni italian.

Vizita në Shqipërinë e sapo dalë nga diktatura, por më shumë takimi me Terezinën, do ta shënjonte jetën e Ksandrës, e cila gjithsesi dinte pak më shumë se kolegët e saj diplomatë, për të kaluarën e Shqipërisë komuniste. Franko, bashkëshorti i saj ishte një shqiptar, i biri i major Pal Thanit dhe Xhuljetës së tij, sopranos së bukur nga Modena.

Në kulmin e Luftës së Dytë Botërore, kur në Romë kishin nisur bombardimet, Major Pal Thani dhe bashkëshortja e tij italiane, Xhuljeta, u nisën drejt Shqipërisë. Pal Thani, djali shkodran që kishte shkëlqyer në Akademinë Ushtarake të Modenës, me “Medalje Ari”, prej dashurisë me sopranon italiane, kishte vendosur të qëndronte në Romë, por lufta ua ndryshoi tërësisht fatin e jetës.

Xhuljeta ishte shtatzënë dhe udhëtimi nuk ishte aq i thjeshtë në kohë luftë. Pas një udhëtimi të lodhshëm, mbërrijnë në Shkodër dhe u vendosën në banesën e tyre, te nëna Katrinë. Pas pak muajsh, në vjeshtën e vitit 1942, lindi djali, Franko dhe jeta po vazhdonte qetësisht në qytetin e lindjes së Palit. Brenda pak kohësh në Shqipëri, do të vendosej diktatura komuniste dhe Pali bashkë me familjen e tij, as që e kishin menduar fatin tragjik nën regjimin komunist.

Në vitin 1945, nisi përndjekja e kundërshtarëve të regjimit komunist dhe në këtë listë, padyshim që do të ishin të gjithë intelektualët. Këtu do të përfshiheshin dy djemtë e familjes Thani, major Pal Thani dhe kolonel Mark Thani, të dy studiuar në Modena në Itali. Shumë prej intelektualëve të Shkodrës, u arratisën ose u fshehën nëpër male, me shpresë se situata do të përmirësohej. Pali qëndroi në banesën e tij, i fshehur në bodrum bashkë me bashkëshorten.

Ai qëndroi aty për shkak të bashkëshortes dhe djalit të mitur, duke marrë parasysh se ajo ishte një shtetase e huaj dhe qëndrimi e izoluar pa bashkëshortin, do të ishte mjaft i vështirë. Djali i tyre Franko, ishte vetëm 3 vjeç. Me kalimin e ditëve, përndjekja po ashpërsohej dhe Pali detyrohet të largohet nga banesa, për t’u fshehur diku në një mal’ afër Shkodrës.

Vajza e Marijes, motrës së Palit, Terezina, një gjimnaziste ekselente, që ishte angazhuar në Lëvizjen Antikomuniste, do të bëhej mbështetja kryesore për Palin dhe Xhuljetën. Lidhja e Terezinës me dajat e saj dhe veçanërisht me Palin, ishte shumë e rëndësishme, për shkak se ajo ishte rritur në banesën e dajave të saj dhe ata kishin ndikuar në edukimin e saj.

Pas largimit të Palit në Mal, Terezina do të ishte mbështetja kryesore për italianen, që po jetonte ditët më të errëta të jetës, e ngujuar në një bodrum, me frikën se do të vinin ta arrestonin e, pa ditur fatin e bashkëshortit. Por nuk do të kalonin shumë ditë dhe Sigurimi i Shtetit, do të arrestonte Terezinën, por edhe Xhuljetën, për ta çuar në burg bashkë me Frankon, 3-vjeçar.

Kur Pali mori vesh, se bashkëshortja ishte në burg, u dorëzua. Pas dorëzimit, Sigurimi e liroi nga burgu bashkëshorten e tij dhe djalin, por nuk e liroi nga burgu, mbesën, Terezinën. Për rreth një vit e gjysëm, oficerët e Sigurimit përdorën torturat më të ashpra mbi trupin e Palit. Nën tortura do të ishte vazhdimisht edhe Terezina.

Një ndër momentet më tragjike të jetës së Terezinës, do të mbetej dita kur xhelati Hilmi Seiti, e kishte sjellë Palin para dritares së qelisë së Terezinës dhe atje e torturoi mizorisht, duke llahtarisur të gjithë të burgosurit. Terezina do të rrëfente shumë vite më vonë, se kurrë nuk do t’i harronte ulërimat e dhimbjes së dajës së saj, kur xhelati i Sigurimit të Shtetit, dhunonte pa mëshirë trupin e tij.

Sipas dëshmitarëve të kohës, Pal Thani vdiq në tortura. Sigurimi i Shtetit, lajmëroi familjen se Pal Thani, kishte vdekur nga një sulm në zemër, por refuzuan t’ia dorëzojnë trupin familjes. Tragjedia kishte pllakosur familjen e Palit dhe veçanërisht Xhuljetën, e cila me një fëmijë të mitur, tre vjeç, endej rrugëve të Shkodrës, në kërkim të trupit të bashkëshortit, a një shpjegimi për fatin e tij.

Kur kuptoi se ishte një betejë e humbur, Xhuljeta u këshillua nga familjarët e Palit, që të merrte të birin Frankon dhe të nisej drejt Italisë. Nuk ishte e thjeshtë, sepse Xhuljetës i lejohej të kthehej në atdheun e saj, por të birin, nuk do t’ia lejonin, sepse Franko ishte me shtetësi shqiptare. Familjarët e Palit, gjetën një mundësi klandestine, përmes një anije që nisej atë vjeshtë të vitit 1946, nga Durrësi, drejt Italisë.

Xhuljeta me të birin, e shoqëruar nga e ëma e Palit, Katrina dhe të tjerë të afërm, qëndrojnë pak ditë në një hotel në Durrës. Atje kishin mundur të siguronin përmes disa të afërmve, një leje-kalimi dhe Xhuljeta bashkë me të birin hynë në anije, gjithnjë me frikën se po të zbuloheshin, Sigurimi i Shtetit, do t’i merrte djalin.

Fati e deshi që të mos zbuloheshin dhe Xhuljeta bashkë me të birin Frankon, ia dolën të mbërrijnë shëndosh e mirë në Itali. Ajo u kthye tek familja e saj. Franko u rrit mes dashurisë së gjyshërve, ndërsa Xhuljeta kaloi të gjithë rininë, me kujtimin e dashurisë që pati atë fund tragjik. Në dhomën e zbrazur të Xhuljetës, gjendej vetëm fotografia e Paulos (Pal Thanit), ku ajo zgjohej çdo ditë, me përshëndetjen e përhershme: “Il mio Paulo…”!

Në dhomë ishte gjithmonë edhe një qiri, ku Xhuljeta lutej për shpirtin e tij. Brenda hapësirave që kishte lënë regjimi, Xhuljeta mbante korrespondencë me Terezinën, mbesën e Palit, e cila ishte liruar pas disa vitesh. Ato shkëmbenin letra e kartolina, në raste festash. Terezina ruajti ne arkivin e saj te shtrenjte, fotografitë që i dërgonte Xhuljeta dhe Franko. Njëra prej fotografive është e vitit 1960, kur Franko ishte 18 vjeç. Pas fotografisë, është edhe dedikimi për kushërirën, Terezinë.

Xhuljeta u nda nga jeta, para se të rrëzohej diktatura komuniste. Ndërsa i biri, Franko, mbajti lidhjet me Terezinën dhe familjen e saj. Terezina Zorba, vizitoi Frankon në Itali, në vitin 1992, ndërsa Franko, nuk erdhi asnjëherë në Shqipëri. Mesa duket ai, nuk ka dashur ta shohë kurrë me sy atë skenë, ku u luajt tragjedia e dashurisë së prindërve të tij.

Fundi tragjik i Pal Thanit, është një ndër 6 mijë historitë e shqiptarëve, që u vranë padrejtësisht nga regjimi komunist dhe u zhduken varret e tyre, me qëllim. Në murin e Akademisë Ushtarake në Modena në Itali, është ende e ekspozuar “Medalja e Artë”, e Pal Thanit, por nuk e pati kurrë një varr, ku familjarët ta qajnë e t’i vendosin një lule.

Shënim: Historia bazohet në dëshminë e Elena Zorbës, vajza e Terezina Zorbës, e cila e rrëfeu gjithë kalvarin e vuajtjeve në diktaturë, vajzave të saj. Terezina Zorba, është bashkëshortja e poetit të njohur shkodran, Zef Zorba. Kujto.al, është duke bashkëpunuar me vajzat e Terezina Zorbës, për të sjellë rrëfime e dëshmi autentike të kalvarit të dy familjeve, të Zef Zorbës e Terezina Pali Zorbës, pushkatimet e burgosjet, gjatë diktaturës komuniste. Memorie.al

Vijoi shkollimin në një nga medresetë më të njohura të Stambollit. U caktua rektori i parë i Universitetit të porsahapur të Stambolli (1870). Veprimtaria e Hasan Tahsinit për përhapjen e diturive shkencore, që ishin në kundërshtim me qëndrimin e autoriteteve shtetërore e fetare të kohës, ra në sy; ai u shkarkua nga detyra e rektorit dhe u përzu nga Universiteti. Hasan Tahsini qe një ndër veprimtarët më aktiv të Rilindjes Kombëtare. Qysh në vitin ’60, në bashkëpunim dhe me atdhetarë të tjerë, si Kostandin Kristoforidhi, filloi të mendojë dhe të veprojë për krijimin e shoqërive që do të punonin për përhapjen e diturisë midis Shqiptarëve dhe për hartimin e një alfabeti të ri të gjuhës shqipe.

Hasan Tahsini u përndoq e u burgos për veprimtarinë e tij atdhetare nga fanatikët e njerëzit mendjembyllur, por ai nuk u largua nga bindjet shkencore dhe nga rruga e tij për zhvillimin e kulturës dhe për afirmimin e kërkesave kombëtare të shqiptarëve. Hoxhë Hasan Tahsini u lind më 7 prill të vitit 1811 në Ninat afër Sarandës, në Shqipëri dhe vdiq më 3 korrik të vitit 1881. Ishte rilindës, filozof, matematikan, shqiptar. Dijetar i shkallës botërore e atdhetar pararojë i Rilindjes Kombëtare, përveç gjuhës amtare, zotëronte edhe disa gjuhë të huaja. Ishte njohës i thellë dhe shtjellues i shkencave të natyrës dhe i atyre shoqërore; vëzhgues dhe shkoqitës i dukurive mbi gjithësinë e rruzullimin, themeluesi dhe drejtuesi i të parit universitet shtetëror në sulltanatin osman si dhe i “Xhemijet-i Ilmijje-i Arnavudijjê” Shoqëria e Dijetarëve Shqiptarë apo Kuvendi Shkencor Shqiptar), institucion që u përdor edhe si “Dâr-ul Funùn” (universitet). Kështu, i ndjeri hoxhë Hasan Tahsin efendiu u bë dhe mbeti i pari dhe i vetmi shqiptar që organizoi dhe drejtoi një universitet ndërkombëtar; – atë osman, – si dhe ishte ngritësi dhe drejtuesi i dy nyjave eprore për diturinë shqiptare: Akademinë e Shkencave dhe universitetin e parë shqiptar në kryeqytetin e atëhershëm të sulltanatit osman, Stamboll.

Ai ishte i pari që mbolli dhe përhapi në sulltanatin osman shkencat e natyrës dhe ligjet e gjithësisë e rruzullimit, psikologjinë etj. Por, ishte edhe i pari që mbolli dhe përhapi në masë mendimin e krijimit të shtetit të pavarur shqiptar. Në historinë e kulturës shqiptare të Rilindjes Kombëtare, Hasan Tahsini ka hyrë si një nga figurat më të shquara të shekullit të XIX, kurse në historinë e shkencës turke, si më i larti ndër të lartët dhe, në historinë e arsimit të lartë të Turqisë, si Rektori i parë i Universitetit të Stambollit, si ligjëruesi i parë në shkencat sociale e ato natyrore.

Tahsini punoi për alfabetin shqip dhe donte ta kishte të ndryshëm nga alfabetet e gjuhëve të tjera për të treguar personalitetin e popullit të tij. Tahsini qe mësues i Abdylit, Naimit e Samiut, Vaso Pashës, Jani Vretos, Ismail Qemalit e Daniel Oparakut.

STUDIMET

Kur qeveria osmane e pa të domosdoshme çeljen e universiteteve në sulltanatin osman, një nga të dy të zgjedhurit e dërguar prej saj në Paris, për t’u pajisur me dituritë e nevojshme shkencore, ishte hoxha Tahsini. Njoftimi qeveritar u shpall në fletoren zyrtare “Xheride-i Havadis”, datë 14. Xhemadi-ul-àhër 1273 H.(10.X.1857): “…Ka dalë dekret mbretëror që urdhëron të dërgohen në Paris Lartësitë e Tyre, Tahsin Efendiu dhe Selim Efendiu, dy prej myderrizëve të nderuar, për të mësuar studentët e dërguar në Paris nga zyrat e shkollat mbretërore si edhe për t’ua mësuar gjuhën e bukur turqisht nënshtetasve të krishterë të mbretërisë osmane që ndodhen në Paris.

Së fundi, për të studiuar edhe ata të dy disa shkenca që do të mësohen në universitetin që është gati për t’ u hapur”. Meqë dituritë e tyre nuk mjaftonin për fillimin e studimeve atje, Selim Efendiu u kthye në detyrën e lënë të zëvendës ministrit të parë të arsimit, kurse Tahsini qëndroi në Paris dhe filloi gërmimet nëpër bibliotekat e atjeshme.. Brenda një viti ai arriti të fitonte tërë dituritë e nevojshme dhe u regjistrua në fakultetin e shkencave të natyrës. Madje, duke vazhduar studimet në të, ndoqi si i jashtëm studimet edhe në fakultete të tjerë. Bashkëkohës të tij, në veprat e tyre, theksojnë se ai përsosi frëngjishten dhe u thellua në fizikë, matematikë, kimì, biologji, filozofì, fiziologji, botanìkë, gjeologjì, shkencat shoqërore, e sidomos në filozofì, gjithësi e yjësì e psikologjì. M. K. I.

Në faqen 1834 thotë se në mbarim të universitetit, e emëruan imam të ambasadës. Vlen të përmendet se ai Parisin e vlerësoi, jo vetëm për dituritë që lëvroheshin atje, por edhe për bukuritë e pashoqe të tij, gjë të cilën ai e endi dhe e pasqyroi në këta dy vargje: Në qoftë se ke mënd dhe je i zgjuar, ore zotërì, shko në Parìs! Ata që nuk shkojnë në Paris, s’quhen se kanë ardhur në botë. Në mesin e shkurtit 1868 Tahsini u kthye në Stamboll, në përbërjen e grupit qeveritar që shoqëroi kufomën e ishKryetarit të Këshillit të Lartë të sulltanatit osman, Mehmed-Fuad Pashait; ai më 11 të atij muaji vdiq në spitalin e Nisës (Francë), ku qe dërguar për shërim.

Oborri dhe Porta e Lartë, Tahsinin e ngarkuan me ngritjen dhe drejtimin e universitetit, për çeljen e të cilit kishin vendosur që në vitin 1866, (Maarif Nezaret-i Teshkilat-i) dhe (Tyrk Tarih Ezxhymém Mexhmuasì, Nr. 17(94), 1927), po deri atëherë s’ishte gjetur ende njeriu i duhur. Doemos që në atë sulltanat gjendeshin plot dijetarë, mjaft të zotë, po jo “Tahsìn”. Dijetari i ndritur arriti që të gjente mësimdhënësit e aftë prej kombesh të ndryshëm, asokohe brenda sulltanatit osman:

Ai, gjithashtu, ndërmjet një deti talebêsh të diplomuar nëpër medresetë osmane, zgjodhi studentët e përshtatshëm; dhe – siç dëshmon Shemsuddin-Sami Frashëri, – “ditën e caktuar, në pallatin “Nana Mbretëreshë” çeli me aq madhështi universitetin e parë në sulltanatin osman”. Në fjalimin e rastit, me zërin e tij kumbues para studentëve dhe të pranishmëve të tjerë, ai shpalli programin mësimorshkencor që kishte parashikuar të zbatohej në atë qendër dijesh. M. K. INALI në faqen 1834 të “Son Âsër Tyrk Shairlerì” thotë se Tahsin Efendiu, veç drejtimit të universitetit, jepte edhe mësime mbi filozofinë, yjësinë, gjithësinë e pambarim të “Botës së Madhe” dhe të “Botës së Vogël” e kiminë.