Nga Ermira Isufaj

I ati, një diplomat në karrierë, ndërsa e ëma, e lindur në shtetin helen, bijë nga një derë e pasur…! Për shkak të pozitës së të atit, jeta deri në moshën 16-vjeçare, i kish ofruar Makbule Frashërit, gjithçka dëshironte. Puhiza e lehtë e bregdetit grek, turra vrapi bashkë me shoqet në kopshtet e mbushura me portokaj të zonës së Lipjadhës pranë Korfuzit, ishin vetëm një pjesë e përditshmërisë së vajzës së përkëdhelur, të familjes Frashëri. Por kthesa e papritur, që do të merrte jeta e saj, menjëherë pas ditës që ata do të shkelnin në tokën shqiptare, për të vizituar fisin e të atit, të cilët jetonin të shpërndarë mes Tiranës e Korçës, do t’i shembte realitetin përpara syve…! Sistemi politik i kohës, ua mbylli kufijtë dhe ata nuk mund të ktheheshin në vendin fqinj…!

Gjithçka mbeti pas krahëve, shtëpia, pasuritë, karrigia e diplomatit për Qemalin, babain e saj. Të këqijat do të përplaseshin njëra pas tjetrës, edhe pas integrimit të familjes në shoqëri. Nevoja për të takuar të vëllain në Korçë, u etiketua nga agjenturat e kohës, si tentativë arratisjeje nga Shqipëria. U prangos, duke darkuar me të vëllain dhe përfundoi në burgun e vjetër të Tiranës. Ditët e vështira në qelitë e paraburgimit, torturat nga elektroshok, te biruca e mbushur me ujë të ftohtë, derisa i binte të fikët.

Megjithatë, të privuarit nga liria për 12 vite me radhë, i shërbyen Makbules për të lidhur miqësi të reja, me ato vajza trime, të njohura për aktivitetin e tyre antikomunist. Nga bisedat personale me shkrimtaren Musine Kokalari, te vizita e papritur që ish-kryeministri Mehmet Shehu, u bëri vajzave në burg. Si iu hakërrye Mehmeti Drita Kosturit dhe biseda e tij me vetë Makbule Frashërin, që gjatë 12 viteve burgim ,humbi të atin, i cili vdiq në kampin e internimit, në Kuç të Vlorës, dhe bashkëshortin, i cili e ndau, pas divorcit të kërkuar…!

Znj. Makbule, keni lindur në Korfuz të Greqisë, gjatë kohës që babai juaj kryente detyrën e konsullit të Shqipërisë atje. Dy fjalë për babain dhe fëmijërinë tuaj…

Unë jam e bija e Qemal Frashërit. Im atë, ishte njohës i gjashtë gjuhëve të huaja, njeri i nderuar dhe me një aktivitet të spikatur diplomatik. Pas studimeve të larta në Greqi, gjatë viteve 1925-1928, ai mbajti postin e Konsullit për Shqipërinë, në Korfuz të Greqisë. Natyrisht, për shkak të punës dhe terrenit ku ai kryente gjithë aktivitetin e tij të përditshëm, u njoh edhe me vajzën greke, që do të bëhej gruaja e tij, Lemania.

Kam lindur në Korfuz dhe isha fëmija i vogël i familjes. Për shkak edhe të origjinës së sime mëje, por edhe pozitës së babait, jetonim në kushte shumë të mira. Nuk mund të harroj ato kopshtet e mbushura me portokaj të Lipjadhës, një zonë afër shtëpisë ku banonim. Gjithçka, i ngjante një jete normale, deri në moshën 16-vjeçare, aty ku e gjithë jeta e familjes, do të merrte një kthesë të papritur.

Pse, ç’ndodhi në këtë periudhë?

Babai, për shkak të studimeve disavjeçare, si edhe të postit të punës, kishte shumë vite që nuk takohej me njerëzit e tij të afërm të fisit. Thuajse, i gjithë fisi i babait, ishte i vendosur në Tiranë e Korçë, kurse ata të mamasë, ishin në Greqi.

Në vitin 1944, im atë vendos që të nisemi e gjithë familja, për në Tiranë, për të qëndruar disa ditë me njerëzit e tij të afërm, sepse ishin ndarë prej vitesh. Por ne erdhëm në Tiranë, unë isha vetëm 16 vjeçe dhe mbaj mend që pas gati një jave që donim të ktheheshim sërish për në Greqi, na u mbyllën të gjitha rrugët, nuk na lanë të dilnim nga Shqipëria.

Na i mbylli Enver Hoxha të gjitha rrugët dhe ne mbetëm këtu në Tiranë. Im atë, bëri përpjekjet e tij me njerëz të njohur, që mund të na lejonin lëvizjen nga Shqipëria dhe kthimin tonë në Korfuz, por ishte gjithçka e kotë, e pamundur.

Kështu, kaluan javë, muaj, dhe filluam të besonim se realiteti ishte ai që ishte dhe nuk e shmangnim dot. Ndaj dhe ne duhet të integroheshim në shoqërinë dhe kushtet ku ndodheshim pa asnjë kompromis.

Çdo të thoshte për ju integrimi, përshtatja në ato kushte?

Do të thoshte që duhet t’ia nisnim nga e para…! Pas pasurisë që kishim lënë pas krahëve në Greqi, shtëpisë dhe gjithçka tjetër, na duhej që të gjenim një punë, për të mbijetuar. Im atë, duke qenë se përvojën diplomatike e kishte të mirënjohur, mundi të rregullohej në pozicionin e sekretarit të përgjithshëm në Ministrinë e Jashtme këtu në Tiranë, kurse unë, nisa punë në punishten e pastave.

Im vëlla, ishte në profesion oficer Policie, dhe ai shkoi të punonte në Korçë, sepse aty jetonte edhe xhaxhai ynë. Kështu, rrjedha e jetës sonë nisi të hynte në normalitet, edhe pse asgjë përreth nuk kish të krahasuar me atë çka lamë pas në Greqi.

A e kishit ndier hijen e njerëzve të Sigurimit, gjatë lëvizjeve tuaja?

Sigurisht që po! Që në momentin që nuk u lejuam më të dilnim nga Shqipëria, edhe origjina greke nga ana e sime mëje, ishin faktorë që e cenonin bashkëjetesën tone, në kushte normale. Sa herë që shkoja në punë, herët në mëngjes, vija re hije të dy burrave që më ndiqnin pas, edhe pse sipas porosisë së prindërve, nuk duhet të shprehesha dhe as të flisja shumë, sidomos në ambientin e punës. Por, më e keqja, do të vinte më pas…!

E keni fjalën për arrestimin tuaj?

Pikërisht…! Isha vetëm 24 vjeçe, isha martuar dhe kisha sjellë në jetë një foshnjë, time bijë. Ime motër, kishte shkuar disa ditë më parë në Korçë, të takonte vëllain, Fuatin, sepse kishte kaluar kohë, qëkur ai ishte larguar me punë nga shtëpia, për shkak të punës së tij si oficer.

Ndaj, edhe unë ia besova vajzën mamasë sime dhe vendosa që t’u bashkohesha të dyve, thjesht e vetëm për t’u takuar. Kishim lidhje të fortë me njëri-tjetrin. Shkuam për të ngrënë darkë në një lokal, isha vetëm unë edhe vëllai.

Gjatë darkës, erdhën dy njerëz të Sigurimit, që iu afruan tryezës sonë, dhe mua menjëherë më vunë prangat: akuza ishte: “Tentativë arratisjeje nga Shqipëria”.

Sipas tyre, duke qenë se shteti nuk na la të ktheheshim në Greqi, unë kisha gjetur një mundësi, për t’u arratisur përmes Korçës, ndaj dhe më arrestuan. Fillimisht më çuan në Drejtorinë e Sigurimit të rrethit Korçë, më pas më transferuan menjëherë, për në burgun e vjetër të Tiranës.

Dolët në gjyq?

Përpara se të dilja në gjyq, në ato birucat e vogla të burgut, kam kaluar net të tmerrshme dhe tortura nga më çnjerëzoret. Më kanë vendosur tri herë në elektroshok, një herë tjetër më futën në një birucë të mbushur me ujë të ftohtë akull, duke më lënë atje për 24 orë rresht, derisa më binte të fikët. Më torturonin, duke më kërkuar të shpjegoja se; pse doja të arratisesha, cilët ishin bashkëpunëtorët e mi…?!

Por unë nuk kisha bërë asnjë tentativë të ngjashme, sepse isha e re, kisha një fëmijë të vogël…! Pas torturave në birucë, erdhi dita që dola në gjyq. Prokuror ishte Aranit Çela, i cili së bashku me trupin gjykues, më shpalli “armike të popullit”, me akuzën e tentativës për arratisje nga Shqipëria dhe agjitacion e propagandë. Pretenca u dha për 15 vjet, por më pas ma ulën në 12 vite heqje lirie.

Aty, në burgun e vjetër të Tiranës, patët mundësi të njiheshit me të tjera bashkëvuajtëse tuajat?

Kam ndarë ditët e burgut, me Musine Kokalarin, Drita Kosturin, të fejuarën e Qemal Stafës, Lavdije Petrelën, Neta Pacin, e shumë gra të tjera të njohura, të cilat përpara se të gjendeshin përballë hekurave të burgut, ishin bërë të famshme për aktivitetet e tyre antikomuniste…! Ndaj dhe u etiketuan si disidente të pushtetit popullor e u burgosën.

Cilat ishin bisedat që ndanit me njëra-tjetrën?

Ne takoheshim shpesh me njëra-tjetrën, sepse nuk ishte vetëm ambienti i përbashkët që na lidhte, por edhe puna. Ne të gjitha punonim në rrobaqepësinë e burgut, qepnim uniformat e ushtarakëve.

Më pas, kur burgu i Tiranës u suprimua dhe u detyruan që të na transferonin, ata na dërguan bashkërisht të gjithave, për të punuar në Fermën e Kamzës, e më pas na dërguan në Burgun e Kuçovës. Musineja ishte një femër që i kishte shoqet e rralla. Nuk ishte vetëm e ditur, e lexuar, por edhe shumë bashkëpunuese…!

Madje, sa herë ne femrat donim t’i bënim lutje drejtorisë së burgut për një kërkesë të caktuar, gjithmonë ia besonim Musinesë këtë gjë, sepse ajo përpilonte siç duhet dhe me fjalët e zgjedhura, atë mesazh që ne donim të përcillnim. Shpesh dilnim edhe në biseda edhe më personale.

Kujtoj një ditë, kur Musineja më tha se e kishte arrestuar vetë Enver Hoxha, sepse ai kishte ndjenja për të dhe i ishte shprehur se; donte të martohej me Musinenë. Ajo thoshte që nuk e pranonte diçka të tillë, sepse nuk kishte asnjë qëllim martese me Enverin. Duke qenë se ky qëllim nuk iu realizua, ai u hakmor duke sajuar gjithfarë akuzash, derisa ajo u dënua.

Po e fejuara e Qemal Stafës, Drita Kosturi, çfarë natyre kishte?

Çuditërisht ajo ishte më e heshtura nga të gjitha ne, fliste shumë pak, ishte natyrë e qetë. Por edhe ajo i ndante kujtimet e saj me ne, duke na treguar se sa herë dilnin xhiro me Qemal Stafën, si ajo e adhuronte atë për përgatitjen dhe maturinë që kishte ai djalë, etj.

Duke qenë një nga krerët kryesorë të Partisë Komuniste Shqiptare, qysh prej krijimit të saj, kjo nënkuptonte një raport të denjë, mes Qemalit dhe Enver Hoxhës, por asnjë rrethanë sipas saj, nuk e përligjte vrasjen e Qemal Stafës.

Teoritë që qarkulluan më pas, ishin nga ato të eliminimit të tij nga vetë Enveri, për shkak të rivalitetit politik, deri te vrasja nga pushtuesi italian, por këtë të fundit Drita nuk e besonte…!

Gjatë qëndrimit tuaj në burg, ju vizitoi ndonjëherë ndonjë pushtetar i kohës?

Po, një prej tyre ishte Mehmet Shehu. Vinin në mënyrë të beftë, për të inspektuar situatat, herë pas here. Ka hyrë edhe në qelinë time dhe më ka pyetur se; pse doja të arratisesha, cilët ishin bashkëpunëtorët e mi, por unë i shpjegova se isha ende një nënë e re me një foshnjë të vogël në krah, e një familje të sapondërtuar dhe nuk kisha kushte të atilla, që t’i linin shkas arratisjes sime.

Ndërsa, kur na mblodhi ne të gjitha grave, mbaj mend që iu drejtua Drita Kosturit, duke i thënë që; do e vendoste të hapte me duart e saj varrin e vet, sepse do e pushkatonin…! Drita, ashtu e qetë siç ishte, ia ktheu se edhe atë e bënte, pa asnjë mëdyshje…!

Pas burgosjes, çfarë ndodhi me bashkëshortin e prindërit tuaj?

Sapo më arrestuan, një nga këta persona që iu bashkua akuzave për arratisje, ishte edhe im shoq, Laze Alia, me profesion oficer. Ai më kërkoi divorcin, derisa më ndau. Ndërsa babai, duke qenë se vinte shpesh për të më takuar në burg, më sillte edhe vajzën ndonjëherë; por e arrestuan, me akuzën se ishte prindi i një të deklasuare dhe “armike të pushtetit popullor”.

Atë e internuan në Kuç të Tepelenës, derisa u sëmur rëndë dhe, pas 10 viteve në kamp internimi, ai vdiq. Lajmi i humbjes së tim ati, më erdhi në burg dhe nuk kishte dhimbje më të madhe për mua. Doja të mbytesha në pusin e burgut, isha në gjendje të rënduar psikologjike dhe punonjësit e burgut, pasi e konstatuan këtë, e gozhduan grykën e pusit me dërrasa.

Ju përfituat nga një amnisti e vitit 1964 dhe kështu dolët nga burgu… por, tanimë pa bashkëshortin në krah, dhe me babain e vdekur…?!

Nuk kishte trishtim më të madh për mua. Kalova 12 vite të mbyllura në qeli, mes torturave që më kanë lënë gjymtime trupore edhe sot. Vitet aty brenda, i ngjanin një ferri të vërtetë, por edhe kostoja që pagova ishte shumë e shtrenjtë…! Një familje e ndarë, e divorcuar nga bashkëshorti dhe babai i vdekur në kampin e internimit në Kuç të Vlorës.

M’u deshën shumë përpjekje që të nisja një jetë të re dhe gjithçka nga fillimi. Nisa të punoja si punëtore e Fabrikës së Qelqit e, më pas, me kalimin e viteve, ndjeva peshën e atyre vuajtjeve të më vinin përfund…!

Memorie.al

NGA LEONARD VEIZI

Ata nuk kanë “luftuar” me qëllimin e vetëm për të bërë emër aq sa të pranoheshin në një Enciklopedi. Kjo me siguri do të ishte fatale për ta. Sepse nuk do të kishin arritur të bënin atë që kanë bërë. Ose më saktë: Ata nuk kanë pasur asnjëherë nevojën të jenë pjesë e ndonjë enciklopedie. Por vetë Enciklopedia kishte nevojë për emrat dhe punën e tyre. Dhe ky është një bashkëpunim i ndërsjellë, por i pa sigluar me numra protokollesh apo nene kontratash e vulë noterie.

Çfarë do të thotë e gjitha kjo? Kjo do të thotë se në letrat shqipe është shtuar një vëllim voluminoz me titullin: Enciklopedia: Personalitete shqiptare të Francës.

Në historinë e gjatë të marrëdhënieve shqiptaro-franceze mund të kujtosh plot bëma dypalëshe. Sepse nëse në Konferencën e Londrës, – andej nga viti 1913, – pala franceze nuk mbajti ndonjë qëndrim admirues ndaj shqiptarëve, shqiptarë si kundërpeshë, nja 7 vite më pas, dërguan një ekzekutor për të vrarë një tjetër shqiptar, por e rëndësishme ishte që atentati të bëhej në zemër të Parisit. Dhe shqiptarët dhe Shqipëria bashkë me ta, me hallet dhe problemet e saj të shumta, zuri aperturat e mediave franceze. Kështu që francezët kthyen kokat sërish nga vendi i vogël ballkanik, buzë Adriatikut e përballë Italisë, ku ushtritë e të dy vendeve si pjesë e Antantës e kishin konsideruar Principatën që krijuan në Londër, si një një arenë luftimesh përballë Frontit Qendror, nominalisht me Austro-Hungarinë.

E si vinë kohët. Rrotullohet globi.

Pikërisht në vitet e Luftës së Madhe, francezët kishin një tjetër qasje ndaj Shqipërisë, sepse motivuan Republikën e Korçës dhe hapën të ashtuquajturin Lice Francez. Që prej asokohe qytetit të Korçës, – ku u rehatuan trupat e Divizionit 76 të Këmbësorisë franceze të kolonelit Dekoen, i cili ishte në varësi të gjeneralit Sarrail, – i mbeti emërtimi që do ta ndiqte pas gjithmonë: “Parisi i Vogël”.

Por Franca ka qenë një vend pritës për shumë shqiptarë të njohur që kanë kontribuar në fusha të ndryshme qoftë në art e në shkencë, po aq dhe në politikë e biznes Shqipëria gjithashtu i ka pritur me dashamirësi francezët. Dhe kjo ka ndodhur edhe në Janinë, kur detashmentët e Napoleon Bonapartit atashoheshin pranë oborrit të Ali Pashë Tepelenës. Kjo ka ndodhur edhe më parë se kaq, kur pinjolli i derës së madhe të Topiajve, për shkak të gjakut nga nëna e tij franceze Helena, vajzë e Robertit të Anzhuinëve, kishte marrë emrin e gjyshit të tij, Karl. Dhe historia do të vazhdonte edhe më pas se kaq, me dashuri, mblesëria të tjera e përzierje gjaku.

Por nuk mbaron me kaq.

Çudi e madhe me Francën. Nuk ka udhëheqës e politikanë të rëndësishëm shqiptar, që të mos e ketë bërë një kalim nga Franca, e më konkretisht nga Paris. Ka nga ata që kanë bërë nga një fakultet e nga një master, ka të tjerë që janë specializuar në pak muaj, por ka raste kur nuk kanë kaluar dot as vitin e parë e janë kthyer pas. Por hajër kanë bërë në Shqipëri, sepse në fund të fundit kanë qenë frankofonë e frëngjishtfolës.

Edhe kjo është një status, sigurisht.

Për të ndërtuar urën madhështore që do të lidhte Tiranën me Parisin, kanë punuar me thonj e dhëmbë, apo me mish e shpirt, disa qindra personalitete shqiptare, por dhe franceze gjithashtu. Edhe ura është e ngritur tashmë. E fortë që në themele. E fortë dhe në lartësi.

Kontributet e shqiptarëve të njohur në Francë janë të shumta dhe të ndryshme. Ata kanë sjellë një pasuri kulturore dhe intelektuale në shoqërinë franceze, duke forcuar lidhjet midis dy vendeve tona. Historitë e tyre janë një dëshmi e forcës, talentit dhe përkushtimit të shqiptarëve kudo që ndodhen në botë.

Por deri dje, i gjithë ky kontribut dukej si i shpërndarë e krejt pa kontroll.

Sot, ne kemi në duar një Enciklopedi, ku të gjithë zërat shqiptarë që kanë dhënë kontribut në Francë, janë të mobilizuar në të njëjtin formacion tek: Enciklopedia “Personalitete shqiptare të Francës”.

Mentor Hoxha, koleg i hershëm dhe po aq mik i vjetër, me këmbëngulje e skrupulozitet, ka arritur të bëjë bashkë disa qindra emra, që deri dje kanë qenë të shpërndarë gjithkund, në Gjendje Civile, në numra amzash, në raporte ndërkombëtare gjithfarësh, por dhe në sistemin TIMS.

Sot sipas një rendi alfabetik, i gjen të gatshëm, me “kurrikulumin” e tyre jetësor dhe atë akademik. Dhe kjo nuk është pak, por të kemi parasysh se për Enciklopedi punohet me grupe pune. Ndërsa Mentor Hoxha ia ka dalë krejt i vetëm duke punuar ditë e natë mbi këtë projekt për të paktën 7-të vite me radhë.

Dhe siç shprehet vetë autori: Franca ka pasur një rol kryesor në disa nga ngjarjet më madhore të historisë shqiptare dhe në formimin e elitës politike, diplomatike, akademike, shkencore, letrare, artistike, kulturore dhe sportive të Shqipërisë dhe Kosovës.

Por autori Hoxha, është treguar fort i kujdesshëm, për të vendosur në fundin e çdo faqeje të enciklopedisë referencat të cilat i kanë mundësuar atij punën e ekipit.

Në 520 faqet e enciklopedisë voluminoze janë dy kapituj. Ndërsa në pjesën e parë të librit autori ka bërë një përmbledhje nga 100 dosierë që i ka botuar në shtypin shqiptar të ditës, në kapitullin e dytë autori është përqendruar në listimin e 489 emrave, të cilët kanë dhënë një kontribut të çmuar herë për Shqipërinë, herë për Francën dhe herëherë fama e tyre i ka kaluar kufijtë e dy shteteve për t’u bërë të përbotshëm.