Bllokimi i Kanalit të Suezit ka frymëzuar mijëra meme dhe pasojat e tij për ekonominë botërore kanë qenë të rënda. Por nuk ka motiv për të menduar se rëndësia e tij ekonomike dhe gjeopolitike do të zvogëlohet.

Bllokimi i Kanalit të Suezit nga ana e konteinermbajtëses Ever Given ka krijuar një ngecje prek qindra anijesh që transportojnë mallra me një vlerë prej 1 miliard dollarësh. Kompania gjermane e sigurimeve Allianz ka vlerësuar se bllokimi i kanalit me një javë i ka kushtuar ekonomisë botërore midis 6 dhe 10 miliard dollarëve. Qysh nga hapja e tij në vitin 1869, Kanali ka qenë një rrugë kalimi jetike për tregëtinë botërore. Zhvillimet kryesore të kapitalizmit global, nga ngritja e Lindjes së Mesme si prodhuese e naftës tek spostimi i prodhimit në Lindjen e Largme, e kanë rritur më tej rëndësinë e tij. Kanali ka pësuar tashmë periudha mbylljeje për shkak të kundërshtive politike në rajon dhe analitsët kanë preokupuar për dobësinë potenciale të tij ndaj sulmeve terroriste. Por kësaj radhe bllokimi i detyrohet paaftësisë së pastër. Laleh Khalili, që jep Politikë Ndërkombëtare në Queen Mary University të Londrës, është autore e librit “Sinews of War and Trade: Shipping and Capitalism in the Arabian Peninsula”. Flet me Jacobin Mag për historinë e Kanalit dhe rëndësinë e tij për ekonominë botërore.

Si ka lindur Kanali i Suezit? Çfarë konteksti ekonomik dhe gjeopolitik mundësoi të realizohej ky projekt?
Ndërtimi i Kanalit të Suezit në gjysmën e dytë e shekullit të XIX ka të bëjë drejtpërsëdrejti si me rivalitete ndërueropiane – në veçanti midis Britanisë së Madhe dhe Francës – dhe akoma më shumë me intensifikimin e kolonizimit dhe të perandorisë në Azi e në Afrikë. Është domethënëse sesi Kanali, ashtu edhe vendosja e kabllove telegrafike nënujore qenë të destinuara ql të lehtësojnë komunikimin midis metorpoleve dhe kolonive. Krahu i punës ka ndërtuar Kanalin dhe mijëra njerëz kanë vdekur gjatë realizimit të ndërtimit të tij (jo ndryshe nga ndërtimi amerikan i Kanalit të Panamasë disa dekada më vonë). Teknologjikisht, një zhvillim i rëndësishëm ka qenë vendimtar për zhvillimin e Kanalit dhe ka qenë ndikues në ndërtimin e tij: me vendosjen e motorëve me avull në bordin e anijeve. Pasë që një anije me vela nuk mund të ndërtojë përgjatë Kanalit kur fryjnë erëra transversale, hapja e tij ka konsoliduar hegjemoninë e anijeve me qymyr ndaj velierave. Jo rastësisht anglezët kolonizuan Adenin, në fund të Detit të Kuq dhe në kapërcyell të Bab al-Mandab, pak dekada përpara ndërtimit të Kanalit dhe e transformuan në një stacion të rëndësishëm furnizimi me qymyr, fillimisht për anijet e Kompanisë së Indive Lindore dhe më pas për ato të Admiraliatit dhe anijeve të tjera britanike. Por Kanali nuk i interesonte vetëm lidhjes europiane me Azinë dhe Afrikën. Lufta civile e Shteteve të Bashkuara, bllokimi porteve konfederative nga ana e Veriut dhe greva e përgjithshme – siç e quante Du Bois – e skllevërve afroamerikanë, që përshpejtuan përfundimin e luftës dhe vazhduan edhe më pas, bënë të rritej rëndësia ekonomike e pambukut që vinte nga Egjipti. Siç ka shkruar Roger Owen në librin e tij të titulluar “Cotton and the Egyptian Economy”, në fundin e shekullit të XIX pambuku ishte bërë produkti kryesor i eksportit të Egjiptit. Kontrolli mbi pambukun dhe paaftësia e Khedivit egjiptian për të paguar borxhin për ndërtimin e Kanalit qenë të dy faktorë në pushtimin ushtarak britanik të Egjiptit në vitin 1882 dhe në kontrolli britanik të Kanalit.

Çfarë struktura pronësore u zbatua për Kanalin?
Kompania e ndërtimit të Kanalit ishte një kompani me aksione ku francezët mbanin numrin më të madh të tyre, por anglezët kishin kontrollin praktik mbi Suez. Kompagnia Universale e Kanalit Detar të Suezit (ose La Compagnie Universelle du Canal Maritime de Suez) e menaxhoi Kanalin deri në vitin 1956, kur Gamal Abdel Nasser e shtetëzoi gjatël njërit prej momenteve më domethënëse të shkolonizimit të pasLuftës së Dytë Botërore. Pjesërisht, shtetëzimi i Kanalit nga ana qeverisë së Nasser duhej të lejonte Egjiptit që të merrte përsipër taksat e kanalit pë të financuar ndërtimin e Digës së Assuan. Por qe edhe sinjali sesa ishte bërë i rëndësishëm kontrolli mbi infrastrukturat e transportit. Vetëm pak vite më parë, kur kryeministri iranian Muhammad Musaddiq kishte guxuar të shtetëzonte pjesëmarrjet e Anglo-Iranian Oil Company – tani BP – në vendin e tij, një prej masave më efikase të përdorura për ta gjunjëzuar qe ajo e pengimit të kalimit të çdo naftëmbajtëseje që transportonte naftë iraniane. Nasser parashikonte që kontrolli i Kanalit do t’i mundësonte një kontroll të fatit të Egjiptit siç nuk do ta kishte bërë asnjë masë tjetër.

Cili që rezultati i krizës së Suezit për Kanalin dhe i sulmit anglo – franko – izraelian në vitin 1956 për Egjiptin?
Kriza e Suezit ka ndodhur në të njëjtin vit të pushtimit sovjetik të Hungarisë, të dy ngjarjet janë thellësisht të lidhura. Qe pjesërisht prej frikës së «humbjes» të Egjiptit nëm kontrollin sovjetik që presidenti Eisenhower i urdhëroi tri palët lufutuese – Francë, Britani e Madhe dhe Izrael – që të tërhiqeshin nga Egjipti. Në një farë kuptimi, restaurimi Shahut në Iran i vitit 1953 dhe lufta e vitit 1956 hodhën bazat për kalimin perandorak në Lindje të Mesme nga Britania e Madhe tek Shtetet e Bashkuara, që erdhi përfundimisht në fillimin e viteve Shtatëdhjetë.

Çfarë impakti ka pasur mbi Kanal ngritja e Lindjes së Mesme si burim kryesor nafte në botë?
Natyrisht, zbulimi i naftës në basenin e Gjirit Persik/Arabik – Iran, Irak dhe Gadishull Arabik – nënkuptonte që një prej produkteve parësore që kalonte nëpërmjet Kanalit do të ishte nafta. Faktikisht, në vitin 1970, rreth 60% – 70 % e të gjithë ngarkesës detare përbëhej nga nafta bruto dhe nga produkte petrolifere. Natyrisht, shumë nga kjo naftë transportohej drejt Europës, ku rindërtimi dhe prodhimi industrial po rriteshin në dekadat e rigjallërimit të pasLuftës së Dytë Botërore. Pyetja mund të bëhet edhe sëprapthi. Mbyllja e Kanalit në vitin 1958 ka çuar në ridrejtimin e këtyre naftëmbajtëseve rreth Kepit të Shpresës së Mirë dhe, për pasojë, ka inkurajuar kalimin në përdorimin e anijeve transportuese të naftës shumë të mëdha për të shfrytëzuar ekonomitë e shkallës.

Si kanë influencuar në përdorimin e Kanalit lufta e vitit 1967 dhe ajo që ka derivuar prej saj?
Megjithëse mbyllja e Kanalit të Suezit në vijim të luftës së vitit 1967 ka zgjatur shumë më tepër, deri në vitin 1975, nuk ka pasur të njëjtin lloj efektesh se mbyllja shumë më e shkurtër e vitit 1958. Një prej historive dytësore më interesante e mbylljes së vitit 1967 qe ajo e Flotës së Verdhë: anije të ngecura për vite me radhë në Kanal në Great Bitter Lake, të quajtura kështu pse të mbuluara nga rëra e verdhë e Saharasë. Kam shkruar tjetërkund lidhur me efektet e mëtejshme globale të kësaj periudhe mbylljeje.

Çfarë efekti ka pasur mbi kanal spostimi i pushtetit ekonomik dhe sidomos manifakturist nga Perëndimi në Lindje i dekadave të fundit?
I ka dhënë rëndësi më të madhe. Mbylljet e 1958 dhe e periudhës 1967 – 1975 çuan në kërkimin e naftës nga ana e fuqive europiane në Afrikën Perëndimore dhe Veriore, dhe nafta kazake dhe azere ka ardhur më lehtë në Europë nga mbarimi i Luftës së Ftohtë. Për pasojë, nafta e Lindjes së Mesme, megjithëse akoma e rëndësishme, nuk ishte ngarkesa më domethënëse që kalonte Suezin. Konteinermbajtëset që transportonin mallra të prodhuara në Kinë dhe në pjesën tjetër të Azisë Lindore dhe Juglindore tani janë – të paktën në termat e vlerës ekonomike – ngarkesat më të rëndësishme e më të çmuara që kalonin Kanalin.

Ndërtimi nga ana e Kinës i një rruge tokësore nga rajonet bregdetare të saj në Europë nëpërmjet Azisë Qendrore e ka vënë në diskutim të ardhmen e Kanalit?
Nuk besoj aspak. Binarët me shpejtësi të lartë përshkonin rrugën tokësore nëpërmjet masës euraziatike. Këto trena të shpejtë duan rreth 3 javë për të ardhur nga Kina në Budapest dhe më pas në Hamburg e në Roterdam. Janë të kushtueshme për t’u menaxhuar, motiv për të cilin shpesh transportojnë mallra me vlerë të lartë dhe të ndjeshme ndaj faktorit kohë, si kompjuterë dhe artikuj të tjerë elektronikë. Veç kësa, rrugët tokësore e Rrugës së Re të Mëndafshit të Kinës përshkojnë zona të ndryshme ku qeveritarët e vendit kanë shtypur me dhunë popullsitë lokale, midis të cilave popullsia ujgure e Ksiniangut. Kurse rrugët detare janë më të ngadalta, por mund të transportojnë mallra më voluminoze dhe më pak të ndjeshme ndaj faktorit kohë. Fakti që Kina dominon kështu krejtësisht Top 10-shen e porteve konteinere të botës tregon diçka lidhur me rëndësinë e transportit detar në strategjinë ekonomike të vendit.

Çfarë efekti do të ketë fiaskoja e Kanalit e ditëve të kaluara ndaj ekonomisë botërore?
Dimë se aktualisht rreth 12% e të gjitha mallrave të shkëmbyera në nivel global kalon nëpërmjet Kanalit dhe se ky përfaqëson një prej rrugëve tregëtare më domethënëse të planetit, bashkë me ato transatlantike dhe transpaqësore. Por mbyllja e tij tregon edhe sesa mund të jetë e brishtë kjo tregëti: prodhuesit e makinave just-in-time në Europë kanë qenë midis atyre më të goditura nga bllokimi i Kanalit prej pothuajse 1 javë. Dimë tashmë se efikasiteti – që është Graali i Shenjtë i akumulimit të kapitalit – është edhe antiteza e soliditetit, bllokimi e ka bërë edhe më të qartë.

Përgatiti
ARMIN TIRANA

“Fundi” i pandemisë ndoshta nuk do të vijë ndonjëherë, por vaksinat përfaqësojnë mundësinë tonë për të bashkëjetuar me virusin në këtë fazë tranzicioni. Më pas gjurmimi do të mundësojë të shmangen valë të reja infektimesh.

Gjatë këtyre ditëve dëgjojmë të përsëritet se brenda gushtit apo shtatorit do të mund të arrihet imuniteti i tufës. Ritmi i fushatës së vaksinimit, na thonë, do të rritet javët e ardhshme deri në pikën sa të mund të shpresohet të vaksinohet 80% e italianëve brenda fundit të verës. Megjithatë, javën e kaluar revista shkencore “Nature”, një ndër më prestigjizet në botë, titullon: «Pesë arësye për të cilat imuniteti i tufës ka mundësi të jetë i pamundur për t’u arritur». Imuniteti i tufës arrihet kur numri i njerëzve të infektuar mesatarisht nga një i infektuar është më i ulët ose i barabartë me një. Në këtë rast, virusi vazhdon të qarkullojë, por numri i njerëzve të mundshëm për t’u infektuar nuk është i mjaftueshëm sa ta rrisë sërish epideminë.

Kur arrihet tufa
Pragu i imunitetit të tufës varet në radhë të parë nga numri i riprodhimit të virusit, R0. Për SARS-CoV-2, vlerësimet e para të R0 qenë rreth 3 dhe pragu i imunitetit rreth 60% – 70%. Por R0 më pas është riparë në ngjitje dhe bashkë me të edhe pragu i imunitetit, që sipas disa ekspertëve mund të tejkalojë 80%. Kjo është përqindja e popullsisë që duhet të jetë e imunizuar ndaj virusit, o sepse është infektuar më parë, o sepse është vaksinuar. Duke anashkaluar për momentin pjesën e imunitetit natyror, për të arritur imunitetin e tufës duhet të vaksinojmë midis 60% dhe 80% të popullsisë të popullsisë me një vaksinë efikase në masën 100% për të frenuar transmetimin e virusit. Këtu është problemi i parë, vaksinat që kemi në dispozicion janë tejet efikase në shmangien e infektimeve simptomatike, por studimet klinike nuk e kanë vlerësuar efektin e tyre ndaj infektimeve simptomatike dhe mbi infektueshmërinë. Ndonjë indikacion vjen nga studimet e parë lidhur me çështjen. I fundit është kryer nga CDC amerikane mbi rreth 4000 punonjës shëndetësie dhe ka treguar se vaksinat me mRNA Pfizer e Moderna kanë një efikasitet prej 90% në parandalimin e infektimit, si simptomatik, ashtu edhe asimptomatik, pas 14 ditësh nga doza e dytë. Një njeri që nuk infektohet nuk mund ta transmetojë virusin. Veç kësaj, duket se në rastet e rralla të infektimeve midis njerëzve që kanë marrë vaksinën Pfizer, ngarkesa virale është nga 3 deri 5 herë më e ulët se ajo e jo të vaksinuarve.
Ky është konkluzioni i një studimi të kryer në Izrael dhe i botuar pak tidë më parë në “Nature Medicine”. Ngarkesa virale është një përafrim i mirë i infektueshmërisë: ngarkesë më e vogël virale do të thotë aftësi infektimi më e vogël. Edhe sikur këto rezultate të shkëlqyera të konfirmoheshin dhe konkluzione të ngjashme të vlenin për vaksinat me vektor viral, si AstraZeneca apo Johnson&Johnson, gjithësesi do të duhej ta rrisnim me rreth 10% pragun e imunitetit, që në vlerësimin më optimist do të binte midis 70% dhe 80%.

Rasti italian
Por duhet kujtuar se për momentin vaksinat nuk janë të autorizuara për më të vegjëlit se 18 vjeç, që në Itali përfaqësojnë rreth 16% të popullsisë. Kështu, për të vaksinuar 70% – 80% të italianëve, do të duhet të vaksinojmë 80% – 90% të të rriturve. Një përqindje jo e lehtë për t’u arritur, edhe për shkak të vështirësive të furnizimit dhe të shpërndarjes. Faktikisht, një sondazh i Ipsos Mori ka treguar se, anipse në rritje, përqindja e të rriturve midis 18 dhe 74 vjeçarëve në Itali që dë ta pranonin menjëherë një vaksinë është në masën 85%. Mund të ulet pragu i imunitetit të tufës duke ruajtur disa rregulla të distancimit social: do të ulej kështu numri i riprodhimit të infektimit, por edhe pragu i imunitetit. Kjë është një prej mundësive më konkrete: shfrytëzimi i vaksinave jo për ta zhdukur epideminë, por për ta ngadalsëuar shumë në mënyrë që, nëpërmjet gjurmimit dhe izolimit, të mund t’i menaxhohen vatrat.
Pastaj nuk duhet harruar se pragu i imunitetit të tufës ka edhe një dimension gjeografik, si lokal, ashtu edhe global. Pranimi dhe hezitimi vaksinor përqëndrohen në grupe dhe komunitete. Në vitin 2019 komuniteti hebre ortodoks i Williamsburg në Brooklyn u godit nga një epidemi fruthi për shkak të rezistencës së prindërve për të vaksinuar fëmijët e tyre. I njëjti fenomen është verifikuar në Europë. Pastaj, në nivel global ka pabarazi të mëdha. Izraeli, që ka vaksinuar rreth 50% të popullsisë së tij, rrethohet nga vende si Siria, Jordania dhe Libani që janë shumë më prapa në këtë drejtim. Disa vende afrikane po i fillojnë vetëm tani fushatat e tyre të vaksinimit.
Këtyre pengesave i shtohet edhe fakti se i ashtuquajturi imunitet sterilizues, ai që pengon të transmetohet virusi dhe që duket se vaksinat e sigurojnë, tenton të zhduket me kalimin e kohës. Biologia Jennie Lavine e Emory University të shtetit Atlanta në Shtetet e Bashkuara e ka krahasuar situatën me tentativën për të shmangur përhapjen e një zjarri me lagien e trungjeve të pemëve të një pylli. Përpara se të laget një numër i mjaftueshëm, të parët tashmë do të ishin tharë. Në fakt, duket se antitrupar specifikë ndaj SARS-CoV-2 zvogëlohen mjaft shpejt duke u larguar nga infektimi, siç nënvizohet në një studim të botuar në muajin tetor nga Imperial College i Londrës. Megjithatë, kjo nuk do të thotë se do të bëheshin të prekshëm si më parë. Në fakt, antitrupat janë vetëm një pjesë e përgjigjes imunitare. Pas infektimit prodhohen edhe qeliza, limfocite B dhe T, në gjendje që t’i kujtojnë sistemit tonë imunitar të prodhojë antitrupat nëse do të duhej ta merrnim sërish virusin dhe të eliminonim qelizat që eventualisht virusi do të arrinte të infektonte.
Kjo pjesë tjetër e përgjigjes imunitare mund të zgjasë më shumë dhe të bënte në mënyrë të tillë që riinfektimet të zgjidheshin me masa më të lehta. Është kjo që sugjeron një kërkim i realizuar në muajin nëntor nga La Jolla Institute of Immunology në shtetin California, që ka teguar se në kompleks përgjigjia imunitare ndaj SARS-CoV-2 nuk ka gjasa të ulet në 6 muajt e parë pas infektimit. Duke ekstrapoluar këtë të dhënë, ekspertët parashikojnë se mund të zgjasë disa vite. Kështu që do të mund të riinfektoheshim përpara 2 apo 3 viteve nga hera e parë, por sëmundja nuk do të ishte e rëndë. Kjo tërësi vëzhgimesh, megjithëse duke qenë ende shumë të paqarta, do të bënin të kuptohej se SARS-CoV-2 ngjan me 4 koronavirusët endemikë e gripit të thjeshtë. Sikur të ishte kështu, do të duhej të hiqnim dorë nga ideja e një “fundi” të pandemisë. Më shumë, do ta shikonin SARS-CoV-2 të transformohej nga një pandemik në virus endemik, domethënë që ruan një prani konstante në popullsi. Në periudhë afatmesme, cilësitë e jetëve tona do të vareshin nga natyra e këtij tranzicioni.
Në revistën “Science”, grupi i koordinuar nga Lavine ka provuar të bëjë skenarë të mundshëm. Sipas shpejtësisë së zbutjes së imunitetit dhe të pranisë ose jo të rregullave të distancimit, do të mund të na duhej nga 2 deri në 20 vjet për ta arritur fazën endemike ku vdekshmëria do të zbriste nën atë të gripit sezonal. Koeficenti i vdekshmërisë do të ulej sepse qarkullimi virusit do të spostohej gradualisht drejt grupmoshave më të ulëta ndaj të cilave është më pak agresiv, duke pranuar se nuk e humb këtë karakteristikë me evoluimin gjenetik. Imuniteti i zhvilluar nga të vegjël të vaksinuar do të mbronte nga format e rënda gjatë moshës së rritur. Në ndërkohë, të rriturit do të mbroheshin me vaksina, eventualisht me apele të përsëritura periodikisht, për t’ju nënshtruar faktit që nuk i ekspozohen SARS-CoV-2 nga fëmijë.

Armët tona
Disponueshmëria e vaksinave jashtëzakonisht efikase në shmangien e formave të rënda të sëmundjes premton të ndryshohet fytyra e krizës në periudhë afatshkurtër. Në Mbretërinë e Bashkuara, zgjedhja për të vaksinuar në mënyrë prioritare të moshuarit dhe dhënë dozën e parë sa më shumë njerëzve që është e mundur, edhe me koston e vonimit të thirrjeve, ka shkaktuar rënien e numrit të viktimave dhe të shtrimeve spitalore në javët e fundit. Evolucioni i genomës mund të shfaqë të panjohura shtesë. SARS-CoV-2 duket se evoluon shumë më ngadalë se virusët e tjerë me RNA, si ai i gripit sezonal. Por kohët e fundit janë shfaqur një seri variantesh më infektuese dhe, duket, më vdekjeprurës, por nuk është ende e qartë nëse janë në gjendje t’i shmangen përgjigjes imunitare natyrale apo vaksinës. Në një koment tek “Nature Reviews Immunology”, epidemiologët Sarah Cobey dhe Marc Lipsitch, kanë nënvizuar sesi vaksinat, edhe pse vetëm pjesërisht efikase, gjithësesi mund të ndihmojnë të ngadalësohet shfaqja e varianteve të reja dhe përshtatshmëria e tyre. “Fundi” ndoshta nuk do të ndodhë, por vaksinat patjetër që përfaqësojnë munëdsinë tonë për të bashkëjetuar sa më mirë të jetë e mundur me virusit në këtë fazë tranzicioni.
(Chiara Sabelli për Domani)

Përgatiti
ARMIN TIRANA