Editor i njohur në botë, Eric Frey i ‘Der standart’ për çështje të ekonomisë dhe politikës së jashtme, është reporter për Austrinë i ‘Financial Time’, shkruan për The Economist, është lector në një nga universitete më prestigjioze të Vjenës, është diplomuar në Princton ët SHBA. Një nga ngjarjet politike që ka mbuluar shumë gjerë është konflikti Rusi –Ukrainë. Ka shkruar disa libra mbi historinë botërore dhe politikën.
Adi Krasta: Disa ditë më parë, gazeta ‘Der Standard’ botoi një lajm, shkrim që mban firmën tuaj, mbi një ngjarje të paprecedentë – ju e quani atë të rrallë – mbi një sekuestro të mundshme të aseteve të shtetit shqiptar, të qeverisë shqiptare në Austri, të llojit llogari bankare apo aksione, të dy firmave koncensionare që kanë investuar në Shqipëri e janë, në mos gaboj, Verbund dhe EVN. Si mbërriti tek ju ky lajm dhe pse gjykoi ‘Der Standard’ se kishte një vlerë editoriale, botimi?
Eric Frey: Unë e zbulova, nga firma ligjore e cila përfaqëson pretendentët të cilën kishit ngritur padi kundër Shqipërisë. Një biznesmen italian, Françesko Beketi dhe firma ligjore e avokati që e përfaqëson, e konsideroi si një çështje interesante. Dhe, ishte një çështje mjaft e jashtëzakonshme sepse , në përgjithësi, kur ke një vendim të Arbitrazhit, vendet e respektojnë dhe paguajnë, në vend që të lejojnë këtë lloj pretendimi të përhapet në të gjithë botën dhe mbështeten mbi të gjitha në Konventën e ICSID-it sipas hetimeve të Arbitrazhit dhe lejon konfiskimin e pronave, çka është shumë më e lehtë, meqenëse ky vendim pranohet nga të gjitha vendet që e kanë firmosur këtë konventë.
Krasta: Ju e konsiderouat këtë çështje me të drejtë të rrallë meqë shtetet duhet të paguajnë kur kanë detyrime të kësaj natyre. E kishit pritur që të kishte kjo ngjarje një reaksion apo më saktë reaksionin që pati në publik?
Eric Frey: Në fakt u habita kur më kontaktuan nga stacioni juaj se kishte shkaktuar një pështjellim të tillë në Shqipëri. Por duket se është një çështje politike në Shqipëri. A duhet zbatuar ky vendim dhe Shqipëria është e detyruar ta pranojë këtë sipas së drejtës ndërkombëtare dhe a është e detyruar të paguajë? Dhe ka rezistuar, të paktën këtë përshtypje kam marrë unë për arsye të brendshme politike.
Krasta: Nuk e di nëse ju ka qëlluar të ndeshni një rast të ngjashëm për ndonjë vend tjetër që si anëtar i një konvente ndërkombëtare, siç është ICSID-i të ketë refuzuar të kryejë, detyrimin e humbjes së gjyqit? Keni dashur ta kontekstualizoni ngjarjen e Shqipërisë?
Frey: Në fakt është një çështje dhe vendet në përgjithësi tundohen që të veprojnë në këtë mënyrë, sepse kur e humbasin çështjen nuk duan të paguajnë për arsye simbolike, sepse do të thotë që kanë vepruar gabim, por gjithashtu edhe për arsye financiare. Ka nga ato vende që kanë edhe mundësinë të fitojnë në këto raste.
Rusia, p.sh. ka humbur çështje dhe është duke e hedhur këtë çështje në gjykata të tjera, megjithatë Rusia është një vend me shumë pushtet dhe u habita që një vend relativisht i vogël siç është Shqipëria – shumë i varur nga interesi dhe vullneti i mirë i investitorëve të tjerë – të ketë këtë qasje.
Krasta: Deri ku shkuat ju me njohjen e ngjarjes? Ju ka bërë për shembull kjo kureshtar si një gazetar i ekonomisë apo patët një lloj ballafaqimi më shumë se aq?
Frey: Unë kam shprehur interesin tim për arbitrazhin ndërkombëtar dhe sidomos për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve midis investitorëve – dhe kjo është një çështje e tillë- prej shumë vitesh, por edhe për arsye politike. Sepse këto padi, këto akuza të bëra nga investitorët kundër shteteve janë mjaft polemizuese madje dhe në Austri.
Ato supozohet që të jenë pjesë e marrëveshjeve të mëdha tregtare midis Shteteve të Bashkuara dhe Bashkimit Evropian. Megjithatë opozita dhe kundërshtimi për të lejuar këto padi apo këtë drejtësi private të bëhet prej qeverive, ka qenë pikërisht një çështje që ka shkaktuar plot polemika në negocim. Austria ka nënshkruar shumë prej këtyre marrëveshjeve në traktatet e investimeve dypalëshe sidomos pas rënies së komunizimit, me shumë fqinj lindorë, po lufton edhe me BE, sepse BE nuk i pranon këto klauzola arbitrare të hyjnë në fuqi brenda BE.
Megjithatë për investitorët duket se është një kusht shumë i rëndësishëm. Duan të investitojnë në çdo shtet sepse thonë nëse mua më keqtrajton qeveria nuk kam asnjë shans nëse paraqitem në gjykatat vendase, nuk do të më respektohen të drejtat, sepse ato do të mbështesin qeverinë. Prandaj e vetmja mundësi është që të shkohet përpara një gjykate arbitrazhi neutrale dhe të paanshme dhe pikërisht për këtë është krijuar konventa e ICSID dhe çelësi është që nëse investitorët fitojnë dhe në fakt nuk ndodh aq shpesh – shpesh fitojnë qeveritë, shtetet – por nëse fitojnë investitorët ata duhet të sigurohen që shtetet do t’i zbatojnë vendimet dhe personalisht mendoj, po kam dhe dyshimin tim se pikërisht ky do të jetë rasti që Shqipëria nuk do të mund të bëjë qëndresë kaq të gjatë përgjithmonë.
Krasta: Në momentin që ju vendosët të shkruanit këtë ngjarje, ta shkruanit e ta publikonit, është krijuar, është kuptuar tanimë që ju folët, kërkuat një burim dhe gjetët pa dyshim, firmën ligjore përmbaruese Dorda, që është një firmë austriake; ju komunkuat me zotin Florian Kremslehner. Keni kontaktuar ju me bankat apo me kompanitë apo kompanitë që e kanë marrë këtë letër, që të bllokojnë, të ngrijnë asetet e shtetit shqiptar deri në momentin që të plotësohet një shumë e caktuar? Dhe në qoftë se keni pasur një eksperiencë, keni kuptuar diçka, çfarë ndodh zakonisht në raste të kësaj natyre?
Frey: Në fakt nuk kam komunikuar me kompanitë apo me bankat. Dhe në fakt ato nuk ishte e nevojshme që të komentonin . Në fakt nuk kanë kthyer përgjigje deri para pak ditësh, nuk i kanë kthyer përgjigje as letrave të dërguara nga firma ligjore, kështu që duket se janë në pritje.
Por unë pata dokumente, pata vendimin prej gjykatës austriake që jepte të drejtën e konfiskimitt apo ekzekutimit të vendimit të ICSID-it, i cili kishte kaluar nga gjykata e distriktit të Vjenës në 10 nëntor. Gjithashtu pashë edhe vendimin e gjykatës së ICSID-it i cili kishte disa komente të ashpra për mënyrën sesi Qeveria shqiptare e kishte trajtuar këtë çështje dhe e kishte trajtuar kompaninë e prekur.
Krasta: A ka pasur ndonjë tentativë, a ka pasur ndonjë kërkesë për ta kontaktuar ‘Der Standart’ nga qeveria shqiptare?
Frey: Me sa di unë jo. Jo, nuk kam dëgjuar nga Ambasada shqiptare apo ndonjë palë tjetër dhe nuk mendoj se ka ndonjë gjë për t’u ankuar për këtë artikull, sepse unë prezantova faktet. Është një vendim gjykate që nuk është aspak polemizues apo kundërshtues, sepse ai tregon zbatimin në praktikë të procedurave që vijnë pas marrjes ë vendimit. Kjo, pasi trupi gjykues i gjykatës vendosi në favor të investitorëve, gjithçka pastaj ndjek një rrjedhë logjike. Askush nuk mund të marrë një vendim aktiv. Kjo është një procedurë qe cila ndodh normalisht në qoftë se citon çështjen në arbitrazh.
Krasta: Nuk e di nëse jeni njohur me mënyrën si ka filluar kjo ngjarje në kryeqytetin e Shqipërisë në Tiranë. Investitori Françesko Beketi kishte natyrisht aktivitete të tjera ekonomike, investime, hapi dhe një televizion që u mbyll nga shteti shqiptar në më shumë se një rast, kryeministri i vendit, Edi Rama ka deklaruar hapur se Françesko Beketi ka bërë evazion fiskal. Për këtë shkak ai do të duhet të merrte të gjithë ndëshkimin e institucioneve, të agjensive ligjzbatuese të shtetit shqiptar.
Gjyqi nga ana tjetër në këtë konventën e famshme të ICSID-it i dha të drejtë Beketit dhe shteti shqiptar u ndëshkua me një shumë, të paktën siç e njohim ne, të paktën 110 milionë euro. Ndërkohë në Shqipëri nuk është i njohur formulimi i vendimit të ICSID-it, askush nuk e gjen. Ndërkohë për Beketin, në Shqipëri vazhdon akoma një proces gjyqësor i cili është vendor dhe prej shumë kohësh e nuk merr fund.
Ju si analist i njohur i politikave ekonomike, të historisë politike të vendeve që njihni, duke pasur parasysh që kryeministri i Shqipërisë dhe qeveria shqiptare asnjëherë nuk i ka dhënë kësaj ngjarjeje, dimensionin që ka.
Për një vend si Shqipëria ose si Austria, në qoftë se me praninë e kryeministrit austriak një investitori të huaj i mbyllin një televizion dhe do të ndëshkohet shteti austriak me 110 milionë, kjo është një ngjarje që për ju është seriozisht për t’u marrë në konsideratë apo është një ngjarje e e vogël?
Frei: Në një vend si ne, si Austria, në Bashkimit Europian, çfarëdolloj lëvizjeje kundër kompanive mediatike, kundër televizionit që ka kritikuar punën e qeverisë, konsiderohet si një përpjekje e mundshme për të shkelur lirinë e medieve. Përveç dimensionit financiar të shkatërrimit apo të shpronësimit të pronës private duket se shfaqet dhe një lëvizje kundër të drejtave themelore dhe kundër standarteve demokratike europiane.
Të paktën kjo është mënyra se si gjykata e ICSID-it e ka konsideruar këtë çështje dhe ata e kanë konsideruar jo vetëm shpronësimin si një mënyrë për të shtypur një zë të lirë, por edhe lëvizje të tjera gjyqësore kundër zotit Beketit si një akt hakmarrjeje kundër dikujt që nuk është në linjën e qeverisë.
Unë nuk mund të gjykoj nëse ky opinion është i saktë apo jo, sepse nuk mund t’i kontrolloj dot faktet në terren, por këto lloj gjykatash nuk kanë ndonjë program, ndonjë axhendë, prandaj ruajnë pozicionin e tyre objektiv dhe neutral përballë çështjes dhe e kanë konsideruar tërësisht të padrejtë dhe të paligjshëm, jo vetëm shpronësimin e pronësisë por edhe mbylljen e një zëri kritik, çka ka shkaktuar edhe një vendim më të ashpër.
Përvoja ime me këto çështje dhe me këto vendime – shpesh kam vërejtur se gjykatat e ICSID-it arrijnë në përfundimin se investitori ka bërë gabim, por sasia e dëmit që duhet të paguajnë është e ulët në mënyrë që të mos armiqësohen, të mos sulmojnë shumë dikë. Por në këtë rast gjykata ka marrë pozicion ekstrem. Në fakt ka marrë një pozicion sulmues, të paktën unë kam këtë dyshim vetjak. Kanë dashur t’i dërgojnë një mesazh Shqipërisë që ju nuk mund të trajtoni çdo investitor të huaj në këtë mënyrë dhe sidomos ata që kanë investuar në median e lirë.
Krasta: Është një gjë e veçantë për mua që po ju flas me ju në këtë moment në transmetim të drejtpërdrejtë në televizion dhe duke shpresuar se ju do të tregoheni dashamirës me mua, dua t’ju bëj dhe dy pyetje të tjera që nuk kanë lidhje me këtë ngjarje, duke ditur se ju e njihni shumë mirë BE, vende të caktuara, marrëdhëniet e kështu me radhë.
Sot Shqipëria ka marrë një JO, ne do ta quanim JO-në e radhës për hapjen e negociatave me BE, duke e vënë fort në pikëpyetje integrimin europian dhe natyrisht për moszbatimin e disa kushteve, ndër të cilat dy janë shumë të rëndësishëm që i kanë vënë BE: problemet e sistemit të drejtësisë për mungesë të Gjykatës Kushtetuese dhe një ligj për mediat që kryeministri i Shqipërisë, Rama, insistonte, këmbëngulte fort ta kalonte pavarësisht kritikave dhe kushteve të vëna nga institucione të rëndësishme. Praktikisht, ne vijmë te dy ngjarje kryesore, tek sistemi i drejtësisë që është pothuajse në kufijtë e një reforme të dështuar dhe marrëdhënia me median e cila natyrisht në mënyrë të konfirmuar ka qenë jashtëzakonisht problematike me këtë qeverisje në këto shtatë vjet.
Ju duket e rastësishme kjo JO, përvec 12 kushteve, 15 kushteve, shumë kushteve të tera që BE ka vënë? Po këto dy kushtet, a ju duken si jashtëzakonisht të forta që mund të kushtëzojnë një JO?
Frey: Në qoftë se i keni parasysh shqetësimet e shprehura nga Komisioneri Europian dhe nga vendet e tjera të BE, shtete anëtare sikurse është Hungaria dhe Polonia kanë dy çështje kryesore mbi të cilat përqendrohen, që është pavarësia e Gjyqësorit, shteti i së drejtës dhe e dyta liria e medias.
Kështu që unë nuk jam i habitur se pikërisht kjo qëndron në pararojë të kushte të BE për Shqipërinë dhe është gjithashtu diçka që vendet me demokraci të re të brishtë e kanë të vështirë për ta përballuar.
Edhe në qoftë se keni një kryeministër që po përpiqet të bëjë më të mirën për vendin e tij, shpesh mund të ndodhë që dy gjëra që ai mund të mos i dëshirojë do të jenë: kritika, sepse e mërzit dhe pavarësia e gjykatave, sepse do të bllokonte disa lëvizje të caktuara dhe do t’i bënte vendimet e tij politike më të vështira.
Kështu që unë mendoj se kjo është një çështje që Shqipëria duhet ta trajtojë dhe që duhet ta presë që t’i ndodhë në të ardhmen – jo vetëm si shtet kandidat – por duke shpresuar që një ditë kur të bëhet anëtare e BE, këto dy lloj çështjesh që gjykata e ICSID-it i ka trajtuar, në qoftë se shfaqen shpesh në sistemin gjyqësor dhe në marrëdhëniet me median në Shqipëri, mendoj se Shqipëria do të ketë më tepër problem në vitet në vazhdim, më tepër problem në ecurinë e vet drejt negociatave.
Krasta: Dhe vijmë natyrshëm në pyetjen e fundit. Ju keni shkruar në mënyrë të gjerë për marrëdhëniet midis Rusisë dhe Ukrainës. Natyrisht që ne jemi bindur se ka një përballje të madhe gjeostrategjike midis fuqive të vjetra tradicionale të fuqishme, fuqi të reja që pa dyshim në përhapjen e tyre e shohin edhe Ballkanin….Po ta shikosh me vëmendje, Kina ka investuar jashtëzakonisht shumë në Ballkan; Turqia është shumë prezente… është folur jashtëzakonisht shpesh për një ndërhyrje të vazhdueshme interesash të Rusisë me miqësinë e vjetër e të rëndësishme për të dyja palët me Serbinë.
Po ndërkohë, në këtë…nuk e di sa më vëmendje, me sa kuriozitet e lexoni Ballkanin, natyrisht në qendër të këtyre gjashtë vrndeve, në të paktën 4 prej tyre, ka shqiptarë që janë në Shqipëri, Mal të Zi, Kosovë, Maqedoni e Greqi… gjithë Çamëria e kështu me radhë – përvec diasporës që ka një konstante ‘hebraike’ dhe është e shpërndarë sot atje ku nuk na e pret mendja, në të gjithë botën.
Pyetja është: në këto përballje të Shqipërisë, Maqedonisë, Kosovës dhe Bosnjes e Serbisë pa dyshim, për t’u futur në Europë, ka një pretendim që Europa ka një lloj racizmi ndaj vendeve tona.
Ju nuk e dini, po në të folurën e përditshme të shqiptarëve, Europa ka marrë që para 100 apo 200 vjetësh një emër relativisht të keq për qasjen ndaj shqiptarëve. Mendoni që kjo marrëdhënie…?
Ose do ta riformuloj: si do të mund të bëhej kjo marrëdhënie efektive dhe të realizohej edhe dëshira e njërës palë për të qenë pjesë e Europës dhe dëshira e pjesës tjetër për t’i pasur këto vende sa më të ngjashme me veten?
Frey: Jam i sigurt se ekziston racizmi edhe kundër shqiptarëve, edhe kundër kombësive të tjera. Ndoshta është për shkak të fesë, për shkak të fesë së Islamit apo për shkak të disa stereotipeve të përkatësisë etnike, por nuk besoj se kjo është dominuese në BE.
BE nuk është e fokusuar tek shqiptarët në krahasim me vendet e tjera të Ballkanit. Unë nuk besoj. Problem kryesor është se pjesa më e madhe e BE nuk shqetësohet për Ballkanit. Për sa kohë që ka qetësi, për sa kohë që Ballkani nuk shkakton probleme, Evropa e injoron, e shpërfill dhe përqendrohet kur shfaqet ndonjë konflikt. Unë besoj se Shqipëria do të bëjë më tepër se Serbia që konsiderohet më e rëndësishme dhe me fuqishme. Nëse Shqipëria do të ketë shansin që një ditë të pranohet si anëtare e plotë e familjes europiane dhe e BE, ajo duhet të përpiqet edhe më tepër sesa të tjerët.
