Europa e bashkuar që lodhet të gjejë një ideal të përbashkët, përveç euros, ka të njëjtin problem me atë të Italisë të vitit 1861: shumë ligje dhe tepër kompleksë që zgjerojnë përditë një hendek që nuk mund të mbushet midis popullit dhe elitave qeverisëse. Është kjo teza e Profesor Vito Tanzi, nga 1981 deri më 2000 Drejtor i Departamentit të Financës Publike të Fondit Monetar Ndërkombëtar, i ftuar në Moskë që të prezantojë në X Forum Gaidar librin e tij të fundit, të titulluar “Termitë të shtetit. Pse kompleksiteto çon në pabarazi”. Duke bashkuar rreptësinë e ekonomistit me kurershtjen pasionante të historianit, në veprat e tij – dhe në këtë intervistë – Tanzi ilustron me qartësi të njëjtë problemet qe frenojnë sot zhvillimin e shumë shteteve dhe gabimet e kryera gjatë bashkimit të Italisë. Faji, sa për të ndryshuar, është (thuajse gjithmonë) i politikanëve: sa të gatshëm që të shkruajnë ligje komplekse, aq edhe dorështrënguar që të sigurohen se është praktikisht e mundur të zbatohen ose të paktën t’u kuptohet përmbajtja. Gjithçka në avantazh të lobeve dhe pushteteve okulte, që insinuojnë të pashqetësuar deri në rrënjët e sistemit politik, duke e manovruar atë sipas qejfit të tyre.

Qeveri dhe tregje, si ndryshon roli i shtetit

Le të nisemi nga aktualiteti: në Itali është miratuar e ashtuquajtura “manovër e popullit” që përfshin shumë të diskutuarën të ardhur të qytetarisë. Ju qe si drejtues i FMN-së ju është dashur ta vlerësoni nga afër Italinë, çfarë mendoni për këtë manovër?
Reagimi im, duke e ndjekur Italinë prej 40 vitesh në FMN, nuk është shumë i favorshëm, pasi jam totalisht i bindur se problemi kryesor është borxhi publik, që krijon vazhdimisht pasiguri dhe taksa të larta për të mbuluar shpenzimet. Pavarësisht debatin lidhur me rreptësinë financiare, shpenzimet publike janë ende thuajse 50% e PPB-së italiane. Masat e manovrës mund të jenë pozitive në një situatë normale, por jo kur ka një deficit prej 3% dhe një borxh prej 130%. Në librin tim kam shkruar se në situate normale një masë si e ardhura e qytetarisë është edhe e justifikueshme, por në këtë situatë nuk jam dakord dhe besoj se kjo manovër do t’i krijojë vështirësi Italisë. E përsëris: jo pse masat e marra janë të gabuara në vetvete, por sepse situate makroekonomike nuk e lejon.

Ai mbi rolin e shtetit në aspektin ekonomik është një debat shekullor. Në agimet e epokës së shteteve kombëtare, tregohet se Colbert, Ministri francez i Financave nën Mbretin Diell, u kërkoi tregtarëve se cili duhej të ishte roli i shtetit dhe një farë Legendre ju përgjigj se ndihma më e mirë ishte që të qëndronte larg, duke i lënë të lirë që të bënin punët e tyre, domethënë të “nous laissez faire”. Deri në çfarë pike kishte të drejtë?
Kjo pikë është shumë e rëndësishme, nëqoftëse “laissez faire” do të thotë në lini të lirë në një treg që funksionon në mënyrë të përkryer, ku nuk ka lobe, asimetri informacioni, probleme korrupsioni, jam dakord. Por nëqoftëse “na lini të veprojmë” është një situatë në të cilën 1% posedon 25% të prodhimit total, në këtë rast shteti nuk mund të rrijë menjanë dhe duhet të ndërhyjë për të përmirësuar shpërndarjen e të ardhurave dhe funksionimin e tregut. Shteti duhet të pengojë që disa njerëz të përfitojnë nga tregu i lirë për t’u pasuruar në kurriz të të tjerëve.

Francesco Ferrara, një prej ekonomistëve më të rëndësishëm e Italisë së ‘800, shkruan se përdorimi i tarifave për importet nga ana e qeverisë së Shteteve të Bashkuara ishte një mëkat i madh si skllavëria. Sot, sërish, Trump përdor tarifa kundër Kinës dhe Europa vazhdon të rinovojë sanksionet kundër Rusisë, që i kufizojnë fuqimisht shkëmbimet. Në vend që të gjendet një kompromis, për çfarë motivi mendohet menjëherë të dëmtohet ekonomikisht rivali yt, pa marrë në konsideratë dëmet e brendshme që shkaktojnë këto zgjedhje?
Për një politikan, situata më e mirë për problemet e tij është t’ua hedhë fajin të tjerëve. Shumë ia veshin fajin Rusisë, kurse, për shembull, italianët ia veshin fajin Bashkimit Europian: është i njëjti parim. Komisioni Europian nuk ka të bëjë aspak me problemet italiane, por italiani i thjeshtë është i bindur se sikur të mos ekzistonin këto pengesa, do të mund të shpenzonim më shumë pa vështirësi, të zhvlerësonim, të krijonim më shumë eksporte. Është gjithmonë më e lehtë t’u vishet faji të tjerëve, në vend që të pranohet se nuk janë bërë gjërat që duheshin bërë.

“Italica”, domethënë “Çfarë ka bërë vallë Garibaldi”?

Në një libër tjetër tuajin, “Italica — Bashkimi i vështirë midis idealeve dhe realitetit”, ju evidentoni gabimet e bashkimit të Italisë dhe hiqni një paralele interesante me ato që lidhen me gabimet e bashkimit të Europës. Le të provojmë t’i ripërshkojmë sëbashku: gabimi numër një, të kërkuarit për të krijuar një organizëm qendror, shumatore artificiale e entiteteve heterogjene shtetërore?
Në agimin e bashkimit, në Itali ekzistonin 7 shtete. Mbretëria e Napolit ekzistonte prej qindra vjetësh dhe mbreti i fundit, Françesku i II-të, ishte vetëm 23 vjeç, kurse nëna e tij ishte nga familja Savoia. Në një moment të caktuar ndodhi lëvizja e Mazzini, për të krijuar një Itali të bashkuar, por republikane, dhe të hiqej qafe mbreti. Papritmas ndërhyn Piemonte, që ishte një shtet realisht francez, me një familje mbretërore franceze, por duke qenë se nuk mund të zgjerohej drejt Francës, kishte idenë, pjesërisht të justifikuar, që të zgjerohej drejt Italisë Veriore, ku Lombardo – Veneto ishte praktikisht e pushtuar nga të huaj.

Çlirimi nga pushtimi i huaj është një prej pikave kryesore të narrativës rilindase. Megjithatë, në procesin që çoi në bashkimin e Italisë morën pjesë edhe fuqi të huaja. Kujt i vinte për shtat një Itali e bashkuar?
Papritmads vjen ky zotëri që quhet garibaldi dhe gjendet me tri anije të mëdha në Genova. Kush e ka financuar këtë ekspeditë? Qenë anije me mijëra njerëz në bord, që përfshinin mercenarë, për shembull hungarezë, kolonelë anglezë dhe deri të “ftuar” si turistë, midis të cilëve bashkëshortja e Crispi. Këto anije, të shoqëruara nga flota angleze, mbrrijnë në Siçili. Siçilia nuk ishte shumë e kënaqur që të ishte pjesë e Mbretërisë së Napolit, pasi deri më 1815 kishte qenë e pavarur, kështu që siçilianët nuk e kishin pranuar kurrë këtë situatë. Por Mbretëria e Napolit nuk kishte bërë asnjëherë luftë me askënd dhe kishte marrëdhënie diplomatike me të gjitha vendet e botës, përfshi Piemonte, kështu që nuk kishte as edhe një ushtri të vërtetë e armiq të vërtetë, përjashto Anglinë, e cila kërkonte të monopolizonte pushtetin e saj në Mesdhe dhe e shikonte Mbretërinë e Napolit si pengesë.

Garibaldi, heroi i dy botëve, nuk ju duket shumë “simpatik”?
Ashtu si personazhet e tjera, Garibaldi kishte një marrëdhënie ambige me Italinë: kishte lindur në Nizza, më pas kishte jetuar në Amerikën e Jugut, ishte martuar me një revolucionare braziliane. Papritmas, ky zotëri zbarkon në Siçili dhe siçilianët e ndihmojnë. Nuk ishte i vetmi: Francesco Crispi nuk ishte katolik, Cavour kishte nënën protestante, e lindur në Zvicër.

Me pak fjalë, po thoni se bashkimi i Italisë ishte më mirë të mos bëhej?
Qe gabim jo edhe aq bashkimi, sesa mënyra sesi u bë: sikur Italia të ishte bërë republikane, me rregulla më pak të ngurta dhe një sistem federal — që për më tepër edhe ishte propozuar – do të kishte qenë më mirë. Piemonte i mesit të ‘800 ka një sistem mjaft të centralizuar, ku ka marrë të gjitha zakonet e shëmtuara franceze: për shembull, për të qenë lypës ishte e nevojshme që të kishe një çertifikatë të lëshuar nga komuna, që të jepte lejen të ishe i tillë dhe që të tregonte se në cilin cep të rrugës mund të kërkoje lëmoshë. Papritmas, në të gjitha vendet italiane gjenden administratorë piemontezë, që flasin një dialect që është gjysma frëngjisht dhe gjysma italisht, me gjithë ato rregulla absurde. Në jug ka një reagim popullor që quhet banditizëm, por që praktikisht është një luftë civile, e rënduar nga problematika të tjera. Përpara bashkimit, në Italinë jugore manastiret zinin 40% të trojeve dhe Kisha i përdorte për të bërë bamirësi. Pas bashkimit, shteti i shtetëzon këto troje. Edhe kjo kontribuon në rëndimin e luftës civile dhe në shkaktimin e dhjetëramijëra të vdekurve.

Shprehja e famshme “Tani që bëmë Italinë, le të bëjmë italianët” e Massimo D’Azeglio, në ditët tona tingëllon si “Tani që bëmë Europën, le të bëjmë europianët”?
Akoma sot, italianët nuk janë bërë kurrë. Dhe i njëjti problem, ndoshta edhe me të njëjtat gabime, ekziston me Bashkimin Europian. Ideja që nga sot nesër një njeri mund të shkojë në 27 shtete ka rezultuar tejet naïve. Shumë shtete kanë hyrë në këtë “klub” me idenë “të hyjmë, të marrim financime dhe kusurin pastaj e modifikojmë”.

Ky diskutim vlen edhe për Italinë, që megjithatë është një prej vendeve themeluese, qysh nga viti 1957, e Komunitetit Ekonomik Europian të atëhershëm?
Nëqoftëse flasim për Italinë, unë kam qenë president i komisionit që ka drejtuar hyrjen në euro në fundin e vitit 2001. Po ju them se jemi gjendur përballë një mali problemesh për t’u zgjidhur. Edhe të natyrës thellësisht praktike. Për shembull, nga nsot nesër kalohet nga lireta në euro: por si transportohen mijëra euro pa pasur probleme me mafien? Përjashto këtë, Italia ka pasur benefite të mëdha: nga sot nesër, përqindjet e interesit që Italia paguante për borxhin publik, që edhe atëhere ishte shumë i lartë, nga 13% kanë rënë në 5%. Megjithatë, në vend që të reduktoheshin shpenzimet publike, i kanë rritur duke menduar se përderisa nuk paguajmë më për borxhin, le t’i rrisim shpenzimet. Për këtë motiv dhanë dorëheqjen nga zëvendës i Tremonti. Është e vërtetë që rregullat nuk janë respektuar, por disa mund të ishin më fleksibël.

Paralelizmi i fundit midis dy “bashkimeve”: midis pasojave të proceseve të bashkimit është edhe një rritje e pabarazive ekonomike dhe, së fundi, shfaqja e një fenomeni tjetër, atij të emigracioneve.
Tek “Italica” i kushtoj një kapitull emigracioneve, pasi në kërkimet e mia kam gjetur një të dhënë tejet interesante: përpara bashkimit të Italisë emigrantët, që shkonin kryesisht në Argjentinë, Brazil Shtete të Bashkuara, ishin nga veriu. Qysh pas bashkimit, numri i emigrantëve nga jugu është rritur në mënrë të jashtëzakonshme. Kjo ka të bëjë me shumë probleme, si ato ekonomike dhe të tregut të punës, që vazhdojnë akoma sot. Ka shumë pengesa në Itali të cilat njerëzit nuk arrijnë t’i shohin më.

Ndoshta janë aq të mësuar sa nuk u bëjnë më përshtypje?
Ka një shembull që e përdor vazhdimisht për të shpjeguar sesi janë gjërat: unë jam në Shtetet e Bashkuara prej 60 vitesh dhe kam shkuar në komunë vetëm 2 herë: një herë kur jam martuar dhe herën tjetër kur më ka vdekur ime më, e cila ishte 96 vjeç. Në të vërtetë mbahej akoma mirë, por ka ndërruar jetë si pasojë e frakturave të pësuara nga një rrëzim, kështu që në komunë kam shkuar për të firmosur një dokument ku deklarohej se askush nuk e kishte shtyrë dhe se rrëzimi kishte ndodhur aksidentalisht. Në Itali kthehem çdo vit, në shtëpinë time në Mola të Puglia dhe çdo herë më duhet të shkoj 2 apo 3 herë në komunë për budallallëqe: këtë vit kam zbuluar se elektriciteti që paguajmë ishte akoma në emrin e timeti, që ka vdekur më 1982, një herë tjetër më është dashur të shkoj për të marrë kazanët e plehërave. Absurditet. Pengesa të vazhdueshme. Njerëzit që janë të aftë pas pak kohe u vjen në majë të hundës dhe ikin jashtë vendit. Që tregu i punës të punojë, nuk është vetëm problem pasurie, por edhe pengesash të krijuara nga shteti.

Parë nga Europa, edhe Shtetet e Bashkuara kanë problemet e tyre me emigracionin. Çfarë mendoni për murin e Trump?
Atë që mendoj për Trump është më mirë të mos e shkruani. Por duhet thënë se në Shtetet e Bashkuara ka një emigracion të veçantë: amerikanët nuk e lënë vendin e tyre, maksimumi spostohen drejt shteteve më të ngrohta pasi dalin në pension ose qytetarë që spostohen në një rreze prej 50 kilometrash nga shtëpia pasi ndryshojnë shtëpi ose punë. Por Shtetet e Bashkuara kanë nevojë për njerëz: në to ndodh akoma që të udhëtosh për qindra kilometra pa parë një frymë njeriu apo shtëpi. Republikanët e kuptojnë se të huajt që vijnë pas pak kohe fitojnë shtetësinë, por ama votojnë për demokratët.

Lobe dhe politikanë, parazitët e shtetit

Libri juaj i fundit titullohet “Termitet e shtetit. Pse kompleksiteti çon në pabarazi”. Kujt i referoheni?
Termiteve: insekte sociale, parazitë që dëmtojnë duke qëndruar të padukshëm. Në arkitekturën e një shteti, termitet janë ligjet e shumta dhe koha që kalohet kur miratohen dhe kur japin efektet e tyre.

Pse asnjeri nuk e kupton?
Parë nga Shtetet e Bashkuara, problem është se këto ligje, njëlloj si termitet, janë shtuar dhe janë bërë mijëra. Faqe, faqe, faqe që kush i voton nuk begenis më as t’i lexojë, ndërsa në zyrën e tij ka asistentë të ndryshëm të influencuar nga lobet: i ftojnë nëpër darka, i mbulojnë me dhurata dhe nganjëherë një ndryshim i vogël termi, 3 – 4 fjalë shtesë krijojnë situata që vlejnë miliona dollarë. Ligjet janë të shkruara me një gjuhë që shumë njerëz nuk e kuptojnë, janë shumë të gjatë dhe nuk janë lexuar nga ata që i miratojnë dhe janë nën influencën e lobeve. Besoj se e njëjta gjë ndodh në kryeqytetet europiane.

Në këtë mënyrë krijohet një asimetri gjithnjë e më e madhe midis aksesit ndaj informacionit dhe influencës së ushtruar nga elitat ndaj pjesës tjetër të shoqërisë. Si mund të “dezinfektohesh”?
Me një ide të vetme: thjeshtësi. Një aspekt për të cilin sa më shumë mendoj, aq më shumë bëhet një lloj obsesioni për mua. Kemi humbur thjeshtësinë si objektiv të politikës, ekonomike dhe jo vetëm. Kemi krijuar bindjen se është e nevojshme t’i bëjmë gjërat të komplikuara. Do të shkosh në Hënë? Mirë, por të shkosh ka shumë komplikacione. Ligjet nuk duhet të jenë të komlikuara. Do të zbatosh TVSH-në? Mjafton të thuash se TVSH-ja është në masën 10% për këtë kategori produktesh. Mjaftojnë 50 fjalë. Kurse në të vërtetë këto ligje kanë mijëra faqe, përjashtime, stërhollime që krijojnë mundësi për termitet që të futen në sistem dhe të abuzojnë me të. Shiko, në Shtetet e Bashkuara ka sot 90000 faqe me ligje dhe rregullime fiskale. Unë, që kam punuar në Fondin Monetar, kam shkruar 25 libra, kam dhënë mësim në Harvard, besoj se jam një njeri me një lloj përgatitjeje të caktuar në kë fushë. Megjithatë, i vetëm nuk arrij më ta përgatis deklaratën time e të ardhurave. Ndoshta edhe mund ta bëj, por do të më duhej një muaj.

Nuk besoni se debati mbi fake news është në realitet një tentativë nga ana e autoriteteve dominuese që të thonë: informohuni ku të doni, por lexoni atë që duam ne?
Kjo ka qenë diçka shumë e çuditshme në botë dhe për mua një zhgënjim i madh. Kur ka ardhur internet dhe shkëmbimi i lirë i informacioneve, si shumë sociologë, unë kisha menduar se kjo do të sillte më shumë demokraci dhe transparencë. Por nuk kemi kuptuar që interneti u ka hapur derën fake news: një njeri mund të hedhë në qarkullim një informacion totalisht të gabuar, që më pas qarkullon në pafundësi, me një efekt shumëfishues të shfrytëzuar me art nga grupe të caktuara që kanë interes ta bëjnë. Mendoja se më shumë akses në informacion dhe më shumë informacion do ta përmirësonin botën, por….

Në fakt bota vrapon me shpejtësi dhe ka vende që mezi arrijnë të ruajnë hapin. I kujt është faji?
Konkurrenca në nivel ndërkombëtar është si maratonë: nëqoftëse vrapon pak më ngadalë se të tjerët, për 100 metra kjo gjë nuk ka rëndësi, por më pas distanca bëhet e paarritshme. Nga 1945 deri më 1975, Italia është rritur me një ritëm prej 6% dhe ka kaluar nga një vend i varfër në një prej vendeve të G7-ës. E ardhura për frymë italiane arriti të jetë sa 80% e asaj amerikane. Pas vitit 1980, rritja ka zbritur deri në 2% deri në vitin 2000 dhe më pas nuk është rritur më. Tani e ardhura mesatare për frymë e Italisë është më e ulët se 60% e asaj amerikane dhe Italia rrezikon të humbasë pozicionin e saj në G7. Kjo ndodh në shumë vende, edhe në Rusi: po ja thoja sot Rektorit të Universitetit RANEPA. Nga pikëpamja makroekonomike, Rusia është në një situatë pozitive: shpenzon thuajse sa Amerika, ka një shpërndarje më të mirë të ardhurash, një deficit thuajse zero, por po rritet me ngadalë. Një vend kaq i madh mund të bëjë shumë më tepër: në të vërtetë ka probleme rregullimesh, në disa sektorë ka influencë të tepruar të shtetit. Kthehemi në pikën e nisjes: një shtet që ndërhyn shumë, shpesh për arsye politike dhe jo ekonomike, krijon një efekt negative ndaj rritjes.

Rritje apo reçision: çfarë e prej Italinë më 2019?
Nëqoftëse Italia vazhdon të ecë në rrugën aktuale, nuk ka asnjë shpresë që ta marrë veten. Duhet një revolucion kulturor për të zgjedhur me saktësi atë që duhet të bëjë shteti: nuk mund të keshë njerës që për arsye populiste thonë “kemi premtuar këtë gjë, duhet ta bëjmë me çdo kusht”. Është bukur t’i ftosh njerëzit për darkë e t’u ofrosh kaviar, por nëse nuk ke para dhe të nesërmen ke më shumë borxhe se më parë, nuk mbetet shumë për të bërë.
(Vito Tanzi, vitlindja 1935, më 1967 ka marrë Ph.D në Ekonomi nga Harvard University dhe ka qenë Profesor i Ekonomisë në American University nga 1964 deri më 1974. Më pas, nga 1974 deri më 2000, ka punuar në Fondin Monetar Ndërkombëtar, duke mbuluar fillimisht postin e Shefit të Degës së Politikave Fiskale dhe më pas, nga 1981 deri më 2000, atë të Drejtorit të Departamentit të Financave Publike. Nga viti 2001 deri më 2003 ka qenë Nënsekretar i Ekonomisë dhe Financave në qeverinë e dytë Berlusconi.)

Përgatiti
ARMIN TIRANA

Financimet okulte që mbështetën bolshevikët para dhe pas Revolucionit të Tetorit. Lumenj parashë të ardhura nga donacione kapitaliste, ruse dhe jo, por edhe frut rrëmbimesh dhe shantazhesh. Më pas, kur shpërtheu Lufta e Madhe, arritën edhe ndihmat gjermane për të favorizuar përmbysjen e monarkisë cariste. Boll që të arrinin të bënin revolucionin, Lenini dhe njerëzit e tij nuk hezituan që të tradhëtojnë vendin e tyre në luftë. Për shembull, ja sesi Berlini vendosi kontaktet e para me komunistët rusë falë dy aventurierëve që të rrezikshëm që vetëm komunistë nuk qenë: Aleksandr Helphand (alias «Parvus») dhe Aleksandr Kesküla
“Më 1918, domethënë pas Revolucionit të Tetorit – shkruan Trotsky – Zyra e Shtypit e qeverisë amerikanë botoi me solemnitet një përmbledhje dokumentash lidhur me marrëdhëniet midis bolshevikëve dhe gjermanët. Ky falsifikim trashanik që nuk i duron një kritike të përgjithshme, u pranua nga jo pak njerëz të kulturuar e këmbëngulës qysh nga momenti kur u zbulua se origjinalet e dokumentave, që pretendohej se vinte nga vende të ndryshme, qenë shtypur me një makinë shkrimi të vetme. Falsifikuesit nuk bënin shumë komplimenta me konsumatorët: dukshëm, qenë të bindur se nevoja politike për të denoncuar bolshevikët do të mbizotëronte ndaj shpirtit kritik. Dhe nuk qenë gabuar, pasi dokumentat u paguan me çmim të kripur. Megjithatë qeveria amerikane, e ndarë prej teatrit të luftës nga oqeani, nuk ishte prekur nga gjithë ndodhia përveçse në mënyrë indirekte». Kur Trotzky shkruante këtë pjesë, rreth vitit 1930, sogurisht që nuk e imagjinonte se pak kohë më pas do të botoheshin dokumenta mbi marrëdhëniet midis gjermanëve dhe bolshevikëve të një besueshmërie krejtësisht tjetër. (…)
Në fund të Luftës së Dytë Botërore, anglezët arritën që të vinin në zotërim pjesën më të madhe e arkivave të Ministrisë së Jashtme gjermane; i çuan në Angli dhe ua vunë në dispozicion studiuesve, të riprodhuara në mikrofilma, dokumentat përpara 1933, viti i marrjes së pushtetit nga ana e nazistëve. Pjesë e këtij materiali kishte të bënte me raportet e zhvilluara në periudhën e Luftës së Parë Botërore midis gjermanëve dhe bolshevikëve. (…)
Afera e ndihmave gjermane për bolshevikët futet në kapitullin më të gjerë të tentativave të ndërmarra nga qeveria austro – hungareze, por sidomos nga ajo gjermane, për të shkaktuar dorëzimin e Rusisë ose, të paktën një paqe të veçantë me të. Në fillim të luftës (1914) perandoritë e Boshtit nuk kishin asnjë plan në këtë kuptim, pasi vetëm nga viti 1909 kishin nisur të shikonin nga Rusia si një armik potencial, ndërsa nga ana tjetër ishte e gjallë tek drejtuesit e tyre, duke filluar nga perandorët, shpresa për ta kufizuar konfliktin duke e përjashtuar Rusinë, por edhe Britaninë e Madhe. Kështu, në rast se konflagracioni bëhej i përgjithshëm, çështja duhej përballuar nga origjina.

Në pritje që të mund të hartohej një plan i denjë për këtë emër, u zgjodh rruga më e lehtë, ajo që të mbështetej mbi progjermanizmin apo mbi frikën e një humbjeje të Rusisë, nga ana e disa qarqeve të caktuara të Petrogradit. Dihej se i plotfuqishmi Rasputin ishte në favor të paqes dhe kjo nënkuptonte që herët a vonë ky pozicion do të merrej edhe nga qeveria dhe nga vetë Caresha, krejtësisht në mëshirën e murgut; ashtu siç dihej se kundër luftës kishte qenë Konti Serghey Witte, ish Kryeministër. Shpresat e gjermanëve rrezikuan që të shkonin dëm kur në fillimin e 1916 Rasputini arriti të emërojë kryetar qeveria Boris Stürmer dhe Ministër të Brendshëm Aleksandr Protopopov, i cili, sigurisht jo me iniciativën e tij ekskluzive, mori kontakte në Stokholm me emisarë gjermanë. Situate arriti në një pikë të tillë, sa që në nëntorin e 1916 udhëheqësi liberal Miliukov nuk pati skrupull që të sulmojë në mes të Dumës Careshën, Stürmer dhe Rasputin, duke folur pa doreza për paratë gjermane. Pengesa e vetme për planet gjermane përfaqësohej nga Nikolla i II-të, fuqimisht kundër një paqeje të veçuar; «jo»-ja e tij ju shprej qartë dhe prerë në verën e 1916 Mbretit Kristian të Danimarkës që i kishte bërë një apel në këtë aspekt.
Megjithatë, gjermanët nuk u dekurajuan dhe në fakt arkivat sekrete e Wilhelmstrasse zbuluan se një tentativë tjeër u bë në muajin tetor. Ditën e 3-të të muajit, Kancelari Bethmann-Hollweg i shkroi Kajzerit një letër ku e informonte se e kishte pranuar propozimin e ndërmjetësimit të avancuar nga Wallenberg, Ministri i Jashtëm suedez, që kishte tentuar t’i ftonte rusët në traktativë nëpërmjet ambasadorit të tij në Petrograd. Është e qartë se kundërshtimi i gjermanëve, në gjirin e të cilëve ekzistonin disa qarqe që vendosnin në këto tentative shumë më tepër besim se në aksione të një lloji tjetër, i detyrohej progjermanizmit të Stürmer dhe shokëve të tij; progjermanizëm i cili shpjegon sesi ato qarqe kanë filluar të kultivojnë shpresat e tyre dhe t’i përkthejnë në akte konkrete. Por ndërkohë po merrte formë plani që tentonte ta shpërbënte Perandorinë Ruse për ta eliminuar nga lufta. Qysh nga shpërthimi i konfliktit, ishte bindje absolute e vetë Kancelarit Theobald von Bethmann-Hollweg se ajo nuk mund të përfundonte në favor të perandorive të Boshtit sikur të mos arritej të prishej aleanca midis anglo – francezëve dhe rusëve. Një gjykim i tillë u influencua ndoshta nga ai i Gjeneralit Von Falkenhayn, një prej strategëve më të mëdhenj gjermanë, që dukshëm e konsideronte vetëvrasëse për Gjermaninë një luftë në dy fronte dhe nuk ka dyshim se fakti që qëllimi është arritur shumë vonë pati një peshë vendimtare mbi vendet e Boshtit Qendror.

Fillimisht, në vjeshtën e 1914, plani konsistonte kryesisht në të ashtuquajturin «çlirim të popujve të shtypur», një eufemizëm për të fshehur aksionin që tentonte të nxiste lëvisjet indipendentiste në kombësitë e ndryshme të perandorisë polikromatike ruse. Shuma të mëdha u ckatuan për të provokuar revolucionin në Ukrainë; u themelua një «Bund për çlirimin e Ukrainës» nën drejtimin e një socialdemokrati, Marian Melenevsky, i manovruar nga ambasadori gjerman në Konstandinopojë, von Wangenheim. Prej afërsisë me zonën e interesuar në planin gjerma dhe prej orientimit progjerman të saj, Turqia konsiderohej një trampolinë e shkëlqyer për lançimin e revolucionit në Ukrainë. Por Melenevsky nuk ishte njeri me aq staturë sa të mund ta kuptonte një plan të një shkalle të tillë. Njeriu i situatës u shfaq në skenë në fillimin e 1915: ishte Aleksandr Helphand që ju paraqit von Wangenheim për t’i thënë gjëra me një interes të tillë sa ta shtynnin ambasadorin që t’ia sinjalizonte rastin Berlinit (…)
Për çfarë foli revolucionaro – afaristi me ambasadorin e Kajzerit? Thjesht i ekspozoi një plan për subversion në Rusi. Në bërjen e kësaj, ai nuk largohej as edhe një milimetër nga teoria e «revolucionit të përhershëm»: shpërbërja e perandorisë së carëve do të shkaktonte ngjitjen në pushtet të socialdemokratëve, që nga ana e saj do t’i jepte kurajo proletariatit në vendet perëndimore duke i shtyrë që të imitonin shokët rusë. Von Wangenheim, siç është thënë, raportoi për gjënë Ministrin e Jashtëm dhe Helphand u ftua që të shkonte në Berlin; (…)
Arriti në Berlin më 6 mars dhe në Wilhelmstrasse u takua me Doktor Kurt Riezler, Këshilltar Privat i Kancelarit. Në vijim të kësaj bisede, gjatë se cilës Helphand ekspozoi planin e tij, ai i dorëzoi Riezler një memorandum prej 18 faqesh, që në kopertinë mban këtë titull: «Përgatitje për një grevë të përgjithshme politike në Rusi». Plani parashikonte në thelb shpërthimin e një serie grevash lokale me sfond ekonomik që gradualisht do të merrnin karakter politik, për të shpërthyer në fund në një grevë të madhe të përgjithshme; kjo do të shkaktonte rënien e Carit dhe krijimin e një qeverie të përkohshme e gatshme që të firmoste paqen. Natyrisht, qendra e lëvizjes do të duhej të ishte Petrogradi, qyteti më i madh industrial i Rusisë dhe sidomos 3 fabrikat e mëdha: Obukov, Putilov dhe Baltic, ku sidomos në të dytën ishte e fortë Partia Socialdemokrate. Plani parashikonte edhe revoltën e flotës ruse të Detit të Zi, djegien e puseve të naftës në Baku, greva në minierat e ndodhura në basenin e Donjecit dhe në në kantieret detare të Nikolaev në rrjedhën e lumit Dniepr, ku ishin në ndërtim 2 korracata për flotën e Detit të Zi, dërgimin e një ekspedite për çliruar Siberinë ku ishte dëbuar i gjithë ose thuajse i gjithë shtabi i prirur që të rriste zemërimin kundër Rusisë, që ndiqte bashkëfetarët e tyre, hebrenjtë amerikane. Helphand – që kishte marrë përfundimisht pseudonimin tejet modest Parvus (nga latinishtja: vogëlush) – nuk u kufizua që të japë këtë kontribut teorik, por siç edhe pritej u ofrua që ta zbatojë vetë ai planin e tij. Gjermanët qenë entuziastë nuk dyshuan as edhe për një çast në qëllimin e mirë të Parvus, duke qenë në dijeni të idealeve të tij, që të paktën në fazën e parë përkonin përsosshmërisht me qëllimet e tyre. (…)
Nga ana e tij, Lenini mendonte për mundësinë e shërbimit indirekt Parvus, që posedonte ato që atij i mungonin, paratë, pa të cilat nuk bëhen revolucionet. Nga ana tjetër ai, sit ë gjithë socialdemokratët rusë, nuk kishte ende ide shumë të qarta mbi perspektivat e lëvizjes revolucionare dhe kështu është logjike që t’i linte të hapura të gjitha portat, por gjithsesi pa u kompromentuar. Ajo e Helphand nuk kishte qenë tentativa e parë nga ana gjermane për t’u vënë në kontakt indirekt me Leninin: përpara Helfand, një tjetër agjent gjerman e kishte spostuar vëmendjen mbi të: Aleksandr Kesküla. Ky ishte një refugjat estonez i vënë në shërbim të Gjermanisë për qëllime patriotike, duke e ditur shumë mirë se vetëm një humbje ruse do të mund t’i jepte pavarësinë atdheut të tij, siç edhe praktikisht ndodhi.

Kesküla vepronte në Stokholm dhe qe nga aty që më 30 nëntor të 1914 i shkroi Baronit Gisbert von Romberg, ambasadori gjerman në Bernë, me të cilin ishte mik, për t’i komunikuar se deputetët bolshevikë të Dumës qenë arrestuar dhe qenë dërguar në Siberi (arrestimi kishte ndodhur praktikisht më datë 4), si edhe «qenë ndjekës të zotit Lenin», kështu që do të rezultonte tejet e dobishme që ky «zotëri» t’i bashkohej kauzës gjermane, ndoshta edhe kundër vullnetit të tij. Romberg informoi eprorët e tij në Berlin, që gjithmonë të ndjeshëm ndaj gjërave të tilla, e urdhëruan Kesküla të kthehej në Gjermani për të dhënë informacione më të detajuara. Në kryeqytetin gjerman, agjenti estonez pati takime personalisht me Ministrin e Jashtëm Von Jagow dhe me Baronin Rudolf von Nadolny, funksionar i lartë i ministrisë, që më pas do të bëhej ambasador pranë republikës sovjetike. Drejtuesit e Ëilhelmstrasse u bindën për nevojën që ta studionin Leninin dhe vetë Kesküla u ngarkua me një detyrë të tillë. Biseda u zhvillua në fund të marsit dhe Moorehead pohon se qe i pari i një serie të gjatë, por një gjë e tillë nuk është e saktë; në fakt është e saktë ajo që shkruan Katkov, domethënë që midis të dyve pati një takim të vetëm dhe se kontaktet u mbajtën nëpërmjet një të besuari të Kesküla, një farë Siefeldt. Gjermanët e kuptonin fort mirë se Lenini nuk ishte një njeri i çfarëdoshëm dhe se nuk mund të trajtohej si një agjent i tyre potencial; me fjalë të tjera, ai duhej të vendosej në kushte që në çdo moment mund të hidhte poshtë çdo akuzë se ishte në shërbim të Gjermanisë e jo vetëm, por në rast se arrinin ta bindnin që të pranonte kontribute, një gjë e tillë duhej bërë në mënyrë që vetë ai të mund të shtirej se nuk ua dinte prejardhjen. Nga kjo deduktohej se nuk duhej të vihej në kontakt me njerëz me origjinë të dyshimtë dhe padyshim Kesküla ishte njëri prej tyre, të paktën prej rivendikimeve të tij politike. aq më pak gjermanët do të mendonin për kontakte të drejtpërdrejta me Leninin, për të cilat në fakt, në arkivat gjermane, nuk ekziston asnjë gjurmë.
Në bisedën e tij me Leninin, Kesküla nuk arriti të konkludojë shumë në planin politik për faktin se në atë kohë, siç edhe deri në vigjilje të rikthimit të tij në Rusi, kreu bolshevik nuk kishte ide shumë të qarta mbi atë që duhej bërë dhe sidomos dukej ngurrues në marrjen e çdo inciative; gjëja e vetme që ai donte ishte humbja e Rusisë dhe kjo për Kesküla mjaftonte. Nëpërmjet Siefeldt dhe në një formë që harantonte padyshueshmërinë më absolute mbi prejardhjen e fondeve, Lenini mundi të përfitonte financime për botimet e tij (…)
Dy muaj më vonë, në muajin maj, Kesküla, që kishte marrë nga Romberg një shumë prej 50 – 60000 dollarësh [të barabarta me 951000 – 1137000 euro të sotme] (atë shumë që me sa duket shërbeu për të financuar shtypin bolshevik), dërgoi një raport për Wilhelmstrasse në të cilin ekspozoi pikëpamjen e tij lidhur me perspektivat e asaj që arkivat gjermane e quajnë Revolutionierungspolitik; domethënë politikë për të provokuar revolucionin. Raporti i agjentit estonez mund të përmblidhet në pikat e mëposhtme:

1) Pakicat e Perandorisë Ruse mund të rreshtoheshin hapur me Gjermaninë, ndërsa lëvizjet revolucionare mund të bënin vetëm fshehurazi, nga frika se mos damkoseshin si tradhtarë;
2) Pakicat qenë në favor të shpërbërjes së Rusisë, ndërsa lëvizjet revolucionare qenë kundër një gjëje të tillë;
3) Bolshevikët kishin ndjekje vetëm nëpër qytete; ajo e menshevikëve ishte më e gjerë, por ata, përjashto disa grupe, qenë armiq të vendosur të Gjermanisë;
4) Të dy këto grupe qenë të orientuar drejt shtyrjes së revolucionit me mbarimin e luftës.
Duke pasur parasysh të gjithë këtë, Kesküla këshillonte:
1) Intensifikim të mbështetjes ndaj pakicave kombëtare;
2) Krijim të një lëvizjeje revolucionare të pavarur nga ato ekzistuese;
3) Një propagandë aktive, por diskrete, pranë të mërguarve rusë për t’i bindur për drejtësinë e pikëpamjes gjermane.
Nuk ka dyshim se, pavarësisht saktësisë së pjesës më të madhe të kësaj analize, ajo është influencuar nga pasioni politik i Kesküla, që duke qenë estonez dhe duke luftuar për pavarësinë e vendit të tij, individualizonte tek situate një factor të vetëm pozitiv për t’u zhvilluar, atë lidhur me pakicat kombëtare. Megjithatë, nuk qëndroi inaktiv dhe vazhdoi në kontaktet e tij indirekte me Leninin, aq san ë fund të shtatorit qe në gjendje që t’i paraqesë Romberg një dokument që përmbante 7 kushte në bazë të cilave Lenini, në rast se do të fitonte pushteti, do ta firmoste paqen me Gjermaninë, të cilin ia transmetoi menjëherë Kancelarisë. 7 kushtet qenë:
1) Shpallja e republikës ruse;
2) Shpronësim i bizneseve private me përmasa të mëdha;
3) Ditë pune me 8 orë;
4) Autonomi pakicave kombëtare;
5) Asnjë reparacion lufte dhe asnjë dhënie territori;
6) Tërheqje të trupave ruse nga Turqia;
7) Sulm të Rusisë ndaj Indisë.
Në thelb, Lenini u propozonte gjermanëve një përmbysje fronti, edhe pse jo një aleancë antiperëndimore në kuptimin e vërtetë të fjalës, dhe është e vështirë të mos vëresh në dokument qëllimin për t’i lehtësuar dhe për t’i shtyrë që ndihmojnë bolshevikët në mënyrë më konkrete. Nuk arrijmë të shikojmë tjetër në shpalljen e pikave 6 e 7 për të cilat për më tepër nuk ka gjurmë midis propozimeve që do të bëjnë bolshevikët në Brest Litovsk. (…)
Kontaktet me Leninin dhe rezultati i bujshëm i siguruar me 7 kushtet e paqes të cilat, përjashto besueshmërinë e tyre ose jo, përbënin provën që udhëheqësi bolshevik kishte qëllime serioze të bashkëpunonte me gjermanët, qenë aspekti më i dukshëm i aktivitetit të Aleksandr Kesküla, por nuk duhet harruar ai i zhvilluar më parë prej tij në ndihmë të bolshevikëve dhe, në mënyrë indirekte, të miqve të tij gjermanë. (…)
Kështu që mund të konkludojmë se në këtë periudhë, nëpërmjet Kesküla, gjermanët ndërhynë për t’i financuar bolshevikët dhe është e paimagjinueshme që ata, përfshi Leninin, ta injoronin origjinën e këtyre fondeve. Përjashto privatët, të zhdukur tashmë nga qarkullimi, siç e demonstrojnë kufizimet në të cilat jetonte organizata bolshevike nga shpërthimi i luftës në kontaktin e parë të Kesküla me Leninin, nuk kishte përveçse një bllok fuqishë që ta kishte mundësinë për t’i ndihmuar bolshevikët dhe interesin për ta bërë atë, domethënë perandoritë e Boshtit. Veç të tjerash, është demonstruar se midis Leninit dhe gjermanëve pati edhe kontakte, gjithmonë indirekte, të karakterit politik.
(nga Il Cerchio)

Përgatiti
ARMIN TIRANA