NGA VISAR ZHITI

1.

JU SOLLËT NGA HARRIMI NJË NJERI TË MREKULLUESHËM…

Të dashur dhe të nderuar vëllezërit Lole, Edmond, Gavril, Polizoi, Dhimitër!

Jam i mallëngjyer dhe i emocionuar nga ky libër i pazakontë, që arriti larg, edhe në duart e mia, i cili nën kujdesin tuaj, idealin tuaj, dashamirësinë tuaj, shpenzimet tuaja, u bë…

Shoh që ju e keni përgatitur veprën, keni shenjuar gjurmët e një jete dhe bëtë bashkë fletoret me poezi të asaj jete, që i kishit ruajtur dhe sigurisht kanë një histori, i dërguat për botim… dhe sot përurohet libri:

“Dr. Zisi Vangjeli

Atdhedashuria ime”.

Një titull rilindas, do të thosha, por ç’lidhje keni ju me autorin apo është thjeshtë kushëriri i parë i babait tuaj, z. Qirjako Lole, që vdiq në burgjet politike të diktaturës, që lamë pas…

Jo, është më shumë se një lidhje gjaku a bamirësi, është amanet i pashkruar mbase, por shpirtëror, është kujtesë e përbashkët, mision, copëz e dhimbshme e të vërtetës historike, që na duhet, është poezia, është “e bukura që do të shpëtojë botën” siç thoshte një i burgosur tjetër i madh, Dostojevski, është porosi për të ardhmen, që të jetë sa më njerëzore.

Bëma juaj e bën të veçantë këtë libër, shembullor, prekës.

Mirënjohës, vëllezër, ju them si lexues.

Nga ana tjetër ky libër është i pazakonshëm se është i një autori të jashtëzakonshëm. Aq sa i panjohur, po aq dhe i mrekullueshëm, Ziso Vangjeli, burrë i ditur, njihte 9 gjuhë, qëndrestar në burgjet shqiptare të diktaturës, që ende kërcënon, ndërkaq dhe hero, veteran i Luftës II Botërore, por si qytetar amerikan. Krenari për të gjithë sot.

Dhe befasia për letrat tona, Ziso Vangjeli poet. Nuk dihej kjo, dhe nëse e dinte ndokush që ai shkruante fshehurazi, nuk mendohej se do të kishte mbetur gjë, ku, si, kush do të merrej me to në kohën e harresës së madhe?…

Po ja, tani kemi ndër duar 442 fletë libri, botuesi i mirënjohur “Uegen” me redaktor “Mjeshtrin e Madh”, shkrimtarin Xhevair Lleshi, na e bëri këtë shërbim.

Unë gjej lidhje të veçanta me këtë libër, sepse të veçanta i kam lidhjet me autorin, Ziso Vangjeli, por dhe me vëllezërit Lole.

Fëshfërima e fletëve të poezive të tij, ruan diçka nga e folura e tij zëulët, kur e dëgjoja në burgun e Spaçit, nga fryma e tij në ato dimra, kështu e ndjeva, kur libri më erdhi në Chicago larg, në SHBA, ku dhe Ziso Vangjeli kishte ardhur në shekullin e kaluar, mbaroi shkollën e mesme dhe universitetin dhe shkruante poezi dhe në anglisht.

Librin ma dërgonin ju, ti, Polizoi, i treti i vëllezërve, nga Franca, ku dhe Ziso Vangjeli zbarkoi si ushtar i SHBA me forcat aleate në Normandi.

Çfarë jete, si roman vërtet, një shqiptar kështu mes aventurave heroike të botës, me forcat e përparuara perëndimore!

Dhe një vit pas luftës Ziso regjistrohet në Universitetin e Sorbonës në Paris, merr gradën doktor i shkencave në letërsi, shkruante poezi dhe frëngjisht, është viti 1962 dhe ai kërkon të kthehet në atdhe, kur Shqipëria kishte vendosur diktaturën më të egër në kontinent, e lidhur me Lindjen, bënte pjesë në perandorinë komuniste, ndërkohë sapo kishte prishur çdo marrëdhënie me Moskën, me shtetin më të madh të kampit, Bashkimin Sovjetik dhe po i avitej Azisë, duke bashkëpunuar me Kinën.

Së pari, dërgoi librat e tij, bibliotekën e madhe siç ndodh me udhëheqësit që shkojnë në një vend tjetër, dërgojnë të tjerë më parë, vëzhguesit, rojet e fshehta a pjesë të gardës atje, pararoja dhe garda e Ziso Vangjelit ishin librat, enciklopeditë, fjalorët, historia, romanet, ia dhuroi shtetit, ia dha ambasadës shqiptare në Paris dhe ende nuk gjendet se ku ka përfunduar ajo bibliotekë.

Ziso Vangjeli donte t’i shërbente vendit tek më e rëndësishmja për shpirtin e një populli, në arsim dhe kulturë, do të vinte me dy diploma universitare të mëdha, kur ai që sundonte Shqipërinë, Enver Hoxha, s’kishte asnjë për be, dhe ata njiheshin bashkë, që në Liceun e Korçës. Kjo s’ishte dhe aq e mirë, përkundrazi, ishin më të rrezikuar ata që e kishin njohur Enverin në rini…

Pas 6 vjetësh dyshimesh, mospërkrahjeje dhe përndjekje të fshehtë, në qytetin e tij, në Përmetin, ku kishte lindur e dënojnë me 20 vjet burg me akuzën për tradhti ndaj atdheut, kur në fakt ai nuk po kapej në kufi për t’u arratisur, por ishte kthyer i përmalluar, për të shërbyer.

Ju, vëllezër të tij dhe tanët e dini mirë, e keni njohur Zison duke e paSur në shtëpinë tuaj, që fëmijë, u rrit me ju, e keni dashur, e keni mbështetur, por edhe e keni vuajtur, duke e dashur prapë pa kushte, prapë e morët në shtëpi…

Unë e njoha Ziso Vangjelin në burgun e Spaçit, ashtu truppakët, i zbardhëllemte, me dritë në sytë si të picëruar, sikur shikonte diçka që nuk e shihnin të tjerët, me një buzëqeshje plot sinqeritet dhe ironi, të përziera bashkë, edhe pse kishte bërë nja 11 vjet burg në atë kohë dhe do të bënte vite e vite të tjera.

Kisha kërshëri, kur më thanë ç’ishte ai… Shiheshim ndër rreshta, e përshëndesja, do t;e doja t:e rrija më shumë me të, por punoja në minierë si skllav, me turne, kohë s’kishim dhe koha s’ishte jona…

Më vjen mirë që në burgologjinë time, në librin për Spaçin, “Rrugët e ferrit” kam dhe Ziso Vangjelin, arrita të them diçka për atë, ribëra një bisedë tonën, që pati jehonë dhe u përhap ndër lexues për kumtin që mbart. Dhe mbeti si një profeci për rënien e komunizmit dhe për sundimtarët e mëpastajmë, për hibridin e tranzicionit, ku doktrina e dhunës për një botë të re, do të zvetënohej në idealin e parasë dhe do të bëhej kështu karikatura e frikshme e etërve mizore te bijtë në demonkraturë, etj, etj.

Unë do të thosha se idetë e tij, vizionet, dija,, kundërshtitë, guximi janë shpalosur gjerë në monografinë “Intelektuali i madh i një qyteti të vogël”, e studiuesit dhe historianit Xhafer Sadiku, të cilin ju, vëllezër të dashur, e citoni me nderim. Ai solli nga jeta e tij.

Kurse ju me librin e poezive sollët nga shpirti e tij, natyrisht dhe ide e vizone, se edhe ato copëza jete janë. Dhe po e përuroni librin në Beratin e bukur, ku edhe vetë Ziso Vangjeli jetoi ca kohë. Por sot ai s’është me ju, s’vjen dot…

Pranoni përshëndetjet e mia për këtë veprimtari nga larg, por dhe nga afër, nga zemra, nga Çikago, në SHBA, ku pas rënies së perandorisë komuniste erdhi sërish Ziso Vangjeli si veteran i Luftës II Botërore i këtij vendi të madh, si dhe Zoti deshi t’i mbyllur sytë atje përgjithnjë.

Dhimbje, që vendi që e lindi, e nëpërkëmbi jetën e tij dhe nuk pati as vdekjen e tij.

Por ju, vëllezër të dashur, nëpërmjet poezisë ringjallët shpirtin e tij. Janë vargje të ngrohta, me vlagën e dheut amë, me atë thjeshtësi si këngët e popullit, me frymë naimjane, i këndohet vendlindjes, Përmetit:

Edhe gurët s’harroj,

Ala Garibaldi mbi sy të kish rënë

Poezi për Naimin, Ismail Qemalin, Dora D’Istrias, Skënderbeun patjetër, etj, poezi për mallin, trishtimet, dashurinë, zhgënjimet, vuajtja janë gurra të poezisë së tij dhe shfaqen hija e policit, ”që ndjek atdhetarin/ E ç’përbindësh e ka fryer?” – dhe pyetja është si akuzë. Ka vargje për hetuesin, “një si bishë e egërsuar” – e quan, por i thotë vetes dhe të gjithëve ne:

Në stihu qëndro si burrë

Dhe stuhishëm bëji ballë.

Ka poezi për demokracinë, Republikën, Kosovën e shkon në Francë, poezi për Viktor Hygoin, Shekspirin në Angli, Gëtes e Shilerit e Bethovenit në Germani, shkencëtarëve, mbërrin thellë në Rilindjen europiane, Dante, i afrohet antikitetit grek, etj, dhe kthehet në SHBA, poezi e presidentëve emblematikë, Franklin:

Qiejve u rrëmbeve rrufenë

Edhe tiranëve skeptrin…

apo Linkolnit: “Plumbi s’të vret Linkoln, mjer’ ai që vrau”, etj, etj.

Një udhëtim marramendës, aq sa jashtë vetes, edhe brenda vetes dhe m’u ndërmend, kur donim të dënim me bashkëvuajtësit në ferr se çdo të thoshte emri Zisi, po ja në greqishten e vjetër do të thotë “jetë”, ndërsa mbiemri Vangjeli do të thotë “lajmëtar i së mirës”.

Dhe ai vërtet i mbart këto të dyja emblematikisht, një jetë plot jetë, me të gjitha.

Dhe ju, vëllezërit Lole, u bërë si mbiemri i njeriut tuaj, i Zisi Vangjelit tonë, lajmëtarë të së mirës.

Faleminderit! Chicago, 9 dhjetor, 2024

2.

ZBARKUESI NË TË ARDHMEN

Nxjerrë nga “Rrugët e ferrit”

Duke mos bërë dot të marrin, zgjodhëm injorantin. Pa qenë të mençur, ushtrojmë dinakun. Ne nuk e kemi të shkruar strategjinë tonë kombëtare. Rilindësit tanë ishin më me vizion dhe bënin programe, manifeste, Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhet. Tani s’dimë ç’duam e ç’bëjmë. Ndërtojnë komunizmin duke shkatërruar atdheun. Po bëjmë Shqipërinë e re, thonë, por nuk shpiket Shqipëria, ajo është. Bëj një herë veten tënde! Ju sollëm (atë që s’e kanë as vetë), lirinë, u thonë shqiptarëve robër, të burgosur. Ku ka të ardhme, kur vritet e tashmja?

Nga përtej po zbriste shkallët burri truppaktë, sikur ta kishte rrëgjuar një kumt i përtejmë. Me një shqetësim të tillë të gjithmontë, që askush nuk e meritonte t’ia dorëzonte, endej i qetë. Jo dhe aq plak, i përëndërrt. Dhe veshët si dy gjethe të mëdha, patjetër që duhej t’i kishte rrasur trojeve të lashta, herë njërin dhe herë tjetrin për të dëgjuar zërat. Ka dhe gumëzhima nga poshtë. Pastaj shkojnë lart. Ziso Vangjeli, historian dhe ushtarak, gjatë luftës kishte zbarkuar në Normandi si oficer amerikan. Punoi në Paris, pastaj në një klub kulturor dhe iu shkrep të kthehej. Sëmundja e dashurisë për atdhe? – e pyeta. Mbase, por je më i sëmurë pa të. Do të punonte si pedagog. Ia fali shtetit gjithë bibliotekën e vet dhe pastaj përfundoi në burg. “Kur të bjerë ‘komunizma’, – thoshte, – se do të bjerë ‘patjatër’, ne do të vuajmë më pas prej hibridit me ‘decenjë’… Komunistët janë të sofistikuar në politikën e kuadrit…” Bijtë e të kuqve do të vijojnë baballarët.

Ajo përzierje adhurimi, zelli dhe inati, herë e fshehtë e herë e hapur për baballarët e kuq që s’patën fuqi dhe mend të ishin të përjetshëm, do t’i bëjë më dinakë e më të ligj, pa besuar në përjetësi, pra në asgjë. Satanas do të thotë kundërshtar. Edhe pse i urrenin për vdekje, nga kundërshtarët e tyre do të vjedhin “idealizmën”, “pllanet”, “të thënat” e do t’i propagandojnë si barbarë për t’i vënë ata në jetë, kinse si amanete. Dhe do t’u duhet të zhdukin të zotërit e këtyre ideve. Do të lakmojnë pushtet të pamerituar si trashëgimtarë, si zanatçinj, që dora-dorës do t’u bjerë ngjyra e kuqe, për së jashtmi, dhe kundërshtarët do të bëjnë sikur do t’i durojnë

. Do të kërkojnë të bëhen ata pronarë dhe, që t’ia arrijnë, me zulm do të bëjnë atë politikë që etërit e tyre e “lëftuan” gjithë jetën si bolshevikë të trashë. Kundërshtarët e të kuqve në Shqipëri, ç’kanë mbetur pas kasaphanave dhe të rinjtë që do të dalin, ç’papërvojë do të kenë? Dhe kështu do të sundojë te ne hibridi. Janë si monstrat. E për të luftuar ata duhet qenë si ata. Do të jetë më keq ca kohë. Liria e detyruar është burg, por i hapur. Kaos dhe pasiguri. Unë nuk do të jem atëherë. Ju do të jeni, ti, shefi i policisë, jeni të rinj. Kujtomë, ti, ti, mbamë mend. Po nuk kujtove, ke për të qenë satana si ai. Si satanai, si shefi i policisë? Të të kundërshtosh pa u kuptuar si i tillë.

* * *

…nuk jam unë njeri kundër komunistëve, janë komunistët kundër njeriut… – thashë me vete dhe u çudita me zbulimin tim dëshpërues…

Ndikimi i intelektualit të madh francez për çështjen shqiptare në vitet 1915-1956 është një
pasuri e madhe në marrëdhëniet franko-shqiptare. Zhysten Fransua-Pierre Godar lindi në Lion në vitin 1871. Kryetar i Fodacionit Kyri, deputet i zgjedhur qysh në vitin 1906 e deri kur u mbyll parlamenti në vitin 1940 në Francë, më pas Ministër i Punës dhe i Higjenës në vitin 1924.

Në vitin 1947 u zgjodh Kryetar i Kongresit “Në luftë kundër kancerit”.

Përfaqësues i senatit francez dhe anëtar i Misionit të Lidhjes së Kombeve në vitin 1912 për Ballkanin së bashku me Konstain.

Ai u shtri i qetë mbrëmjen e së mërkurës të 12 Dhjetorit të vitit 1956 dhe nuk u zgjua më të nesërmen në mëngjes duke patur parasysh urimin suprem të të urtëve: “Dil nga jeta siç ke hyrë pa patur asnjë frikë”.

Zhysten Godar ishte mik me Mit’that Frashërin alias (Lumo Skëndon) që nga periudha e përpjekjeve të tyre për ta bërë Shqipërinë anëtare të Lidhjes së Kombeve.

Me rastin e 25 vjetorit të Pavarsisë të Shqipërisë në vitin 1937 mbreti Zog I e dekoroi me Kordonin e Madh të Urdhërit të Skënderbeut. Ai është i vetmi francez i dekoruar me këtë urdhër. Ai ishte një radikal socialist që iu kundërvu pushtimit nazist në Francë. Qeveria e Shqipërisë e dalë pas Luftës së Dytë Botërore e respektoi Godarin si Presidenti i Nderit i Shoqatës Shqipëri-Francë dhe pse i kërkoj atij tashmë një libër për historinë e arritjeve të komunistëve shqiptarë, imponim që edukata e tij franceze nuk mund ta pranonte.

Fakt interesant mbetet vizita e tij në disa qytete të Shqipërisë, për të cilët ai ka dhënë përshtypjet e veta. Në Gjirokastër lulet e mirëseardhjes ia ka dhuruar Musine Kokolari. Një rrugë në Tiranë mban emrin Zhysten Godar.

Në festimet e 100- vjetorit të Pavarësisë, ky emër, thuajse nuk njihej apo u anashkalua. Godar kishte luftuar që Shqipërinë ta lidhte me Evropën Perëndimore pazgjidhshmërisht. “Për Shqipërinë, të braktiste njëherë e mirë botën lindore dhe të përfshihej në atë perëndimore kishte qenë heroizëm i vërtet” – shkruan ai.

Kombi shqiptar u është mirënjohës atyre njerëzve të shquar të Francës së Madhe, të cilët me një kurajo civile e kanë mbrojtur çështjen shqiptare si rrallë kush në botë duke e paraqitur si një çështje të drejtë dhe parimore mohimin që bëri Konferencës e Londrës, e cila i ndau padrejtësisht tokat shqiptare.

Ish koha kur duhej të kaloje mbi një propagandë paragjykuese e dashakeqe të shumë rrymave politike lindore e perëndimore.

Zhysten Godari me veprën e tij “Shqipëria më 1921” kishte për qëllim, që në Francë, lexuesi, në rradhë të parë personalitetet e politikës franceze dhe intelektualët më në zë të njiheshin me historinë e Shqipërisë dhe të shqiptarëve, e t’i përkrahnin ata në zhvillimin e gjithanshëm.

Në këtë vepër të autorit shohim optimizmin dhe besimin e tij, se Shqipëria në kundërshtim me thëniet dashakeqe, e ka frymën e zhvillimit drejt qytetërimit perëndimor. Ajo është e aftë të dalë nga prapambetja disa shekullore ku e kishin zhytur pushtuesit e njëpasnjëshëm,të prapambetur, të egër dhe të pagdhendur.

Ajo ka një shpirt patriotik të papërkulur, të rrënjosur gjatë historisë së saj mijëravjeçare. Pra, çështja e krijimit të shtetit shqiptar ka një karakter shpirtëror. Godari kundërshton me fakte librin e Vladan Gjergjeviçit “Shqiptarët dhe Fuqit e mëdha”, sipas të cilit kombësia shqiptare nuk mund të krijonte shtet më vete, sepse ishte e paaftë të përparonte.

Godari citon pjesë nga vepra e historianit të shquar francez Gobino i cili në veprën “Skicë mbi pabarazinë e rracave njerëzore” shqiptarët i paraqiste si kombësi e veçantë, ata i përkisnin rracës së bardhë ariane e trashëguar nga të parët e tyre Ilirët.

Si të tillë ata janë të prirur për qytetërim. Godari jep edhe një citim të një francezi tjetër, Viktor Berarit të shprehur në veprën “Turqia dhe Helenizmi i sotëm” “…nga gjiri i shqiptarëve kanë lindur Mehmet Aliu, sundimtari i Egjiptit dhe Pirroja i Epirit, Skënderbeu dhe Ali Pashë Tepelena.

Kjo do të thotë se shqiptarët janë të aftë të qëndrojnë me këmbët e tyre, që do të thotë komb i pavarur.”

Alfons de Lamartini me veprën e tij “Historia e Turqisë” botuar më 1854-1855 vepër me tetë vëllime, ku vëllimin e tretë ia kushton tërësisht figurës së Skënderbeut.

Kjo vepër për Godarin ka ndikuar padyshim. Lamartini shkruan se feja e shqiptarëve nuk është fanatike, ata qëndrojnë mes fesë muhamedane e orthodokse, por ka edhe katolikë, banorët janë analfabetë prandaj i ndryshojnë shpejt mendimet e tyre fetare. E vetmja dëshirë e tyre është pavarësia e vendit të tyre dhe lavdia. Shqipërinë të huajt e quajnë tokë e heronjve të të gjitha kohërave. Sipas Lamartinit, Shqipëria është atdheu i Homerit dhe Akilit dhe Greqia vendi i Aleksandrit.

Skënderbeu zbret prej të parëve që përmendëm. Emri Alban vjen nga qyteti Alba të cilin ata e kishin ndërtuar në kohën e Greqisë së lashtë në malet që i ndajnë nga Serbia. Gjithashtu flet edhe për pamjen e jashtme të shqiptarëve: – “Bukuria mashkullore është madhështore, tek gratë është e famshme në Lindje. Ata janë Çekrezët e Adriatikut. Shqiptarët janë të bukur, të shkathët, të fuqishëm. Atyre armët ju pëlqejnë, por edhe luftimet, aventurat, vrapimet në tokë edhe në det, hajdutëritë; ata janë të zhdërvjellët e të fuqishëm. Ata i gjejmë si ushtarë në Siri, Egjipt, Stamboll e gjetkë, nuk janë të disiplinuar siç janë europianët, disiplinën e quajnë ngarkesë trupore e shpirtërore. Ata pëlqejnë luftimet trup me trup. Ata kanë shpirt patriotik siç kanë edhe zakonet, këngët e bukura që ia kushtojnë Skënderbeut.

Ato këngë u ngjajnë atyre homerike, si ato të Akilit, poezinë, muzikën dhe vallet e luftës i përziejnë. Kur s’kanë punë ata i sheh të shtrirë, të fjetur në diell në plazh, në çaste gëzimi ata i sheh të këndojnë së bashku me gratë.” Nuk ka dyshim që miqtë e Shqipërisë në Francë e njohin mirë faktin që për Skënderbeun kish shkrojtur edhe Volteri. Filoshqiptari Zhysten Godar kishte lexuar shumë për Shqipërinë.

Ai pranon se kish huazuar Ami Bue, gjeolog i shquar francez(1794-1881). Ami Bue kishte bërë udhëtime në ballkan në kohën e pushtimit Osman dhe na ka lënë veprën “Turqia Europiane” botuar më 1840. Në këtë vepër ai bën fjalë për Ballkanin dhe popujt ballkanikë, për zakonet, veshjet, arkiologjinë, industrinë, tregtinë dhe bujqësinë e tyre, për pushtetin Osman të ushtruar në ato vende, për ushtrinë, drejtësinë, për shkollat dhe arsimin në përgjithësi, për shëndetësinë, për pasuritë e vendeve mbi dhe nën tokë. Në të dhënat e tyre përfshihen Shqipëria dhe shqiptarët.

Ai në vëllimin e parë të veprës shkruan për Shqipërinë e cila përshkuhet nga lumi Drin dhe Buna në të cilën lundrojnë anijet, këto i çojnë në Obot afër Shkodrës. Për bujqësinë këta lumenj mund të shfrytëzohen fare mirë. Por edhe liqenet Shqipëria i ka të mirë, të tillë janë liqeni i Shkodrës, i Prespës, Drenovës. Bue përshkruan, se tokat shqiptare të cilat mund të japin prodhime të shumllojshme bujqësore, përbëjnë një pasuri jo të vogël për vendin. Autori ka vizituar cep e më cep Shqipërinë edhe Kosovën. Atdheu i Skënderbeut mund të prodhojë gjithçka për të ushqyer veten, për të zhvilluar tregtinë dhe industrinë. Me këto pasuri Shqipëria mund të industrializohet. Edhe liqenet janë të pasur me peshq, si shembull jep atë të Shkodrës.

Një mik tjetër i këtij kalibri që kish njohur Shqipërinë ishte Albert Dymori me veprën “Ballkani dhe Adriatiku”, botuar në Paris 1837.

Ky autor vëren se tregu i Shkodrës është nga më të mirët në perandorinë osmane, por derdhjet e liqenit e bezdisin këtë qytet me më shumë se 35 mijë banorë.

Bejlerët e Shqipërisë vëren autori, janë të mendimit se Shkodra është vendi më i sigurtë për të huajt; mendimet e reja bejlerëve nuk u pëlqejnë sepse zanafillën e kanë tek të huajt, ata nuk e mbrojnë gjithmonë rajanë. Sipas bejlerëve të mëdhenj, shkollat u mësojnë nxënësve se si zhvillohen kryengritjet, portet dhe rrugët.

”Progresi është armiku i tyre. Idetë perëndimore janë të dënueshme për ta, idetë më të bukura sipas tyre janë ato osmane. Banorët shqiptarë janë të ndershëm, të drejtë, por të rrethuar nga epidemitë. Ata janë njerëz zemërmëdhenj, megjithëse të varfër. Kishat nuk kanë me se t’i mbajnë, klerikët e tyre paguhen nga Roma dhe nga Austria.

Zhvillimi i arsimit është i dobët, janë françeskanët që merren me edukimin. Injoranca e klerikëve është e plotë, kleriku është po aq injorant dhe i paditur sa edhe fshatari.

Porta e Lartë e pengonte zhvillimin e Shqipërisë dhe puna arriti deri aty sa të krishterët të mbeteshin pa kisha. Turqit,grekët, hebrenjtë i luftojnë të krishterët e Shkodrës”.

Dymoni ndjek rrugën e Buesë, ai thekson: “Më të lashtë se këta në Ballkan nuk ka. Ata kanë qenë në viset e tyre përpara sllavëve, shqiptarët në veri rrojnë pothuajse në barbari të plotë. Ky popull i vjetër nuk e njeh shkrimin sepse osmanët nuk e dëshirojnë, prandaj edhe nuk e lejojnë.

Shqiptarët e maleve kurrë nuk u janë nënshtruar osmanëve, atyre u japin disa ushtarë. Shqiptarët gëzojnë ndjenjën e bukurisë dhe harmonisë, por ata jetojnë pothuajse në kohën e Homerit.” Francezi Zharej kishte shkruar: ”Nga thellësitë e historisë kur ai ndoshta ka luajtur rol të veçantë(Skënderbeu), shqiptari ringjallet nëpërmjet forcës së ndjenjave të pavdekshme”. Shqiptari tanimë kishte përpara dy detyra të mëdha: të mbronte pavarësinë kombëtare me qëllim që të pasurohej, të mos lypte, por të përmirësonte, karakterin e tij të dobësuar gjatë shekujve nëpërmjet një robërie prapanike moralisht vdekjeprurëse. Një tjetër francez si De Grandi e kishte studiuar i madhi Godar, në veprën e të cilit ishte njohur në Paris “Kujtime nga Shqipëria e sipërme”, botuar në Paris 1901.

Degrandi duke shkruajtur për Mirditën të cilën e kishte vizituar, vëren se perandoria osmane nuk e ka vendosur qetësinë. Hakmarrja është në fuqi atje, për shkak se ajo krahinë nuk dëshiron që të mbetet e përçarë.

Nga informatat që kish mbledhur në Mirditë, 30% e popullsisë mashkullore, vdiste nga sëmundjet. Kjo ishte për të ardhur keq, sepse mirditorët janë të zgjuar, megjithatë shumica vdes nga vuajtjet.

Simpatia e De Grandit për qytetin e Durrësit ishte simpatia për qytetërimin perëndimor. Durrësi ishte qytet port përballë atdheut të Dantes, të Kavurit dhe Garibaldit. Pushtuesit nuk kanë bërë asgjë për ti ndihmuar shqiptarët;- vëren Degrandi.

Pavarësisht nga feja, ata nuk u dhanë shqiptarëve asgjë të mirë. Ata u mësuan shqiptarëve se qytetërimi nuk e përjashton pangopësinë dhe pabesinë.

Venecianët u sollën në të njëjtën mënyrë si edhe pushtuesit e tjerë. Feja katolike nuk e pengonte atë republikë tregtare që të sakrifikonte gjithçka për të rrjepur sa më shumë. Kryqtarët nuk u sollën më mirë. Ata ishin të pasionuar mbas dhunës dhe nuk kishe ç’të mësoje prej tyre.

Sa për osmanët, fanatizmi i tyre fetar përndiqte dhe përbuzte njerëzit sa edhe të tjerët. Në këtë katrahurë të krijuar në vendin e shqiptarëve ata që mbillnin tokën përpiqeshin të ruanin kokën, një pjesë e tyre u strehuan në male, për të shpëtuar nga egërsia e paparë. Ata fushën pothuajse ua lanë armiqve; këta në vend që ta punonin, e shkretonin. Kjo ishte arsyeja, sipas De Grandit, që shqiptarët mbeteshin të prapambetur. Ezhen Pitar, mik i ngushtë i Mit’hat Frashërit, por dhe shkencëtari i shquar në fushën e antropologjisë së bashku me bashkëshorten, e vizituan Shqipërinë dhe panë me sytë e tyre vendin për të cilin kishin bërë aq shumë. Miku zviceran Pitar shkruan: – “Shqipëria është mikja ime intime, ajo është shumë simpatike.

Shqiptarët janë popull liridashës, ligjet medoemos ata do t’i respektojnë. Ata janë të ndershëm e u ngjajnë shumë zviceranëve. Grave suliote askush nuk ua kalon, shqiptarët kanë mbrojtur me burrërri vendin e tyre. Doket shqiptarët i kanë të thjeshta: ndershmëria dëshira për punë, aftësia intelektuale, kurajoja, besnikëria për fjalën e dhënë, janë të tyret, të gjitha këto janë vyrtyte. Prandaj edhe populli i pajisur me këto cilësi morale ka plotësisht të drejtë të gëzojë lirinë e vet kombëtare.” Pol Bryzhe një tjetër intelektual francez e kish frymëzuar Godarin me studimin e popujve të ballkanit përfshirë edhe shqiptarët. Për shqiptarët ja se si i përshkruan: “Tipat më fisnikë mbeteshin akoma shqiptarët me fustanellat e tyre të pastra në Ballkan; që do të thotë më të pastër dhe me tradita më të mira.”

Por, padyshim dhe Pukvilli në veprën e tij ka ndikuar tek Godar. Ai shkruan për shqiptarët se përmisohen pa humbur asgjë nga energjia e tyre. Ata janë në gjendje të përdorin armën njëlloj si belin dhe kazmën.

Shqiptarët janë kaq tregtarë të zhdërvjellët sa dhe vetë hebrenjtë nuk ua dalin. Shqiptari është familjar i mirë. Ai respekton prindërit, gjyshërit, motrat e vllezërit.” Godari nuk vepronte i vetmuar në mbrojtje të shqiptarëve. Ai mblidhte miq mendjemprehtë, të aftë për të përhapur njohuritë historike për Shqipërinë në Francë. Njëri prej tyre ishte edhe Gabriel Lui Zhare, të cilin e njohim me veprën “Mbretërija e re e Shqipërisë”, Ç’ka qenë ajo e ç’është sot”, botuar në Paris në vitin 1914.

Ai shkruan se qeveria shqiptare ka shumë punë për të bërë, sidomos për arsimin e vendit, apo për tharjen e kënetave në Vlorë. Zharej thekson, se shqiptarët kanë një ndjenjë të thellë kombëtare, shijen e pavarësisë e kanë të fuqishme, po ashtu dhe të origjinës së tyre, madje edhe zakonet i kanë të veçanta.

Në Shqipëri ka fe të ndryshme, por kombësia është një e vetme. Ndryshimi i feve në Shqipëri nuk e ka ndalur bashkimin kombëtar. Shqipëria ka shumë nevojë për ndihmat e huaja. Shqiptari mund të këshillohet me të tjerët, por gjithnjë ai bën sipas interesit të vet.

Shqiptarët e mbajnë veten kryelartë e të pavarur, ata janë ushtarë të lindur.

Shprehja popullore “miku i mirë njihet në ditë të vështirë”, u bë një lajtmotiv për çështjen shqiptare, në këtë rradhë u fut edhe intelektuali i shquar francez D’Eturnel dë Kostan, senator i cili me fjalimin e tij “Shqipëria dhe paqja në Evropë”, botuar në organin “Lidhja e të drejtave të njeriut dhe qytetarit”. Bindja e tij konsistonte, se detyra e Lidhjes së Kombeve ishte të mbronte lirinë dhe drejtësinë, jo vetëm në Shkodër, por në të gjithë Shqipërinë, madje në tërë botën.

Kostani e kish vizituar Shkodrën më 1879, “kur çështja shqiptare ishte edhe më e rëndë, ndërsa sot ajo diskutohet në mbledhje e konferenca edhe kongrese”,- shprehej ai. Është detyra jonë si diplomat, që këta popuj t’i mbrojmë. Shqipatrët, dëshmon ai, e kishin të zhvilluar vetëdijen për të përparuar, ata nuk ishin kafshë që vegjetonin, por njerëz të cilëve u pëlqente përparimi. Kemi të bëjmë me një popull të respektuar të cilin mund ta duash, domethënë ta ndihmosh si fshatarin edhe zejtarin”.

Si Italia dhe Austria kanë interesat e tyre në Shqipëri, qeveria austriake nuk dëshironte që Vlora të binte në dorë të italianëve, megjithatë Shqipëria qëndroi. Kjo ishte vendosur mes Austrisë dhe Serbisë në Veri, bullgarëvet në Lindje, italianëve në Perëndim, grekëve në Jug; të gjithë këta duan ta gëlltisin duke shfrytëzuar faktin që Shqipëria ka tri fe. Po shqiptarët janë që të gjithë patriotë; ata dëshirojnë pavarësinë e tyre si çdo popull tjetër. Mbi fenë ata adhurojnë atdheun, për të cilin janë bërë fli, ata i dëbuan të huajt. Fuqitë e Mëdha e kanë lënë Shqipërinë në fatin e vet; osmanët nuk bënë asgjë për fatin e Shqipërisë, ndërsa francezët nuk kanë treguar asnjë dinakëri ndaj shqipëtarëve, ata kanë interes t’i nderojnë t’i dashurojnë popujt, përfshirë edhe shqiptarët.

Por Franca duhet të bëjë më shumë; Shqipëria duhet të ishte Zvicra, vend i lirë dhe i pasur, në qoftë se ajo do të ndihmohej, zhvillimi i saj do të ecte me hapa të shpejta..” Fjalimi i Kostain në Lidhjen e Kombeve e zgjoi botën e qytetëruar e cila ishte thuajse e përgjumur për çështjen shqiptare.

Presidenti i Amerikës Uillson e kish bërë të vetën me shprehjen: “Nuk mund të bëjmë
tregti me popujt dhe krahinat e të tjerëve për t’ia u dhënë atyre që nuk u takojnë, sikur ata të ishin plaçkë tregu. Shqiptarët nuk duhet të dëmtohen për të kënaqur jugosllavët, por ai ishte edhe kundër, që edhe tokat e jugosllavëve t’u jepeshin italianëve.”

Emil Kani Profesor në Universitetin e Parisit, i cili kish vizituar Shkodrën më 1910, kur Shqipëria e Veriut ishte në kryengritje shprehej: – “Ishte koha kur autorë të ndryshëm shkruanin dhe e paraqisnin Shqipërinë siç nuk ishte në të vërtetë, atë e kanë marrë si vend barbar, me njerëz të ngjashëm me lugetërit, si njerëz me bisht si atë të majmunit, të tillë e kanë shpallur grekët, serbët, rusët, Shqipërinë, madje edhe si një shërbëtore besnike e Abdyl Hamidit, Sulltanit të kuq, ose si një krijesë të Austrisë.

Në të vërtet shqiptarët janë si edhe ne”- shpalli Emil Kan krejt hapur. “Ata e duan lirinë e pavarësinë kaq sa e duam ne tonën. Të gabosh është njerëzore, por të ngulësh këmbë në gabim është djallëzore.

Zhysten Godar miku i madh i Shqipërisë vëren se karakteri fanatik musliman i Shqipërisë hidhet poshtë edhe me faktin, se për një kohë të gjatë ka qenë në krye të delegacionit shqiptar në Paris një katolik.Ishte fjala për Luigj Bumçin. Kështu qëndron puna edhe për një peshkop tjetër, ky ortodoks. Ishte fjala për Fan Nolin, kryetar i një delegacioni në Gjenevë, i përbërë vetëm nga ortodoksët, pa asnjë musliman.

Ju e keni parë se një ortodoks si kryetari i parlamentit ka qenë zgjedhur, ishte fjala për zotin Pandeli Evangjeli. Në vizitën e tij në Shqipëri, ai mrekullohet nga qetësia e përsosur. Godar përsërit me këmbëngulje se vëllazëria midis muslimanëve, ortodoksëve dhe katolikëve është e mrekullueshme. Ajo është themeli i forcimit të bashkimit kombëtar. Janë shtetet e huaja ata që e dëmtojnë Shqipërinë për interesat e ngushta të tyre.

Ndryshimi i feve nuk e pengon aspak përparimin e vendit. Bektashizmi është një dukuri tolerante, ai i ka shërbyer shumë vendit të vet. Ideali fisnik për atdheun i ka bërë shqiptarët të mos e shikojnë ngushtë çështjen fetare. Çështja e shumë debatuar në historinë shqiptare ajo e Shën Naumit dhe mbrojtja që iu bë në Lidhjen e Kombeve nga Godari ishte një nga faktet fatkeqe se si Fuqitë e Mëdha ia dhanë Serbisë me pa të drejtë. Më 24 Maj të vitit 1921 Shqipëria pranohet në Lidhjen e Kombeve falë edhe kontributit të Zhysten Godarit dhe mikut të tij Eturnel de Konstan. Ata i dërguan telegram kryetarit të shoqatës së kombeve Zotit Pol Himans me këtë kërkesë: “E harruar nga traktati i Sevrës e konsideruar si një pasuri pa zot dhe e dhuruar gjithkujt që dëshiron ta marrë, ajo megjithatë, ka të drejtë për të jetuar. Populli i saj është evropian. Ne besojmë të kryejmë detyrën tonë duke bërë thirrje interesimit tuaj të lartë kundër një padrejtësie dhe një rreziku që duhet shmangur.”

Një letër tjetër për kryeministrin francez dhe ministrin e jashtëm të saj dërguar nga Godar, po ato ditë, tregon se ai ka qenë në Shqipëri prej 5 javësh. “S’ka dyshim,- shkruan ai- që Shqipëria është e pakënaqur nga caktimi i kufijnjëve të vitit 1913 në Konferencën e Londrës.” Shqipëria për prapambetjen e saj të gjithanëshme nuk ishte fajtore. Godar arrin në përfundimin krejt logjik se Shqipëria kishte plotësisht të drejtë të padiste Fuqitë të Mëdha të Evropës Perëndimore: – “..ju më keni shtypur, ju më keni shkatërruar, ju më keni ndarë, ju jeni grindur për copat e tokës time, tani ju po më qortoni.”

Përgatiti:
Kastriot KOTONI