Çdo ditë, qindra iranianë ia mësyjnë rrugës Ferdowsi në Teheran për të blerë valuta të huaja. Por, tani qytetarët po i gjejnë shumicën e këmbimoreve të mbyllura dhe në hyrje të tyre po shkruan njoftimi “Nuk kemi dolloarë amerikanë për të shitur”.
Euforia kombëtare e blerjes së dollarit është në kulmin e saj, që po nxitet nga zhvlerësimi i rialit iranian dhe frikës se Shtetet e Bashkuara do të vendosin sanksione të reja mbi Republikën Islamike.
Valuta iraniane, rial ka rënë në shifra rekorde, teksa Qeveria ka vendosur që një dollar amerikan të këmbehet me 42 mijë rialë dhe ka vendosur kufizim për shumën e valutave të huaja që qytetarët mund të ruajnë jashtë bankave. Policia ka kontrolluar këmbimoret, për t’u siguruar që këmbimi i valutave të huaja nuk po bëhet jashtëligjshëm.
Ekonomistët thonë se këto masa është vështirë të mbahen. Këmbyesit e monedhave kanë mbledhur dollarë amerikanë dhe iranianëve që u duhet kjo valutë e huaj, po sfidojnë Qeverinë dhe po blejnë dollarë amerikanë në treg të zi, ku vlera është shumë e lartë.
“Disa ditë më parë shkova te disa këmbimore për të blerë 300 dollarë amerikanë. Por, nuk munda të blejë as 100 dollarë. Prandaj, u detyrove që këto t’i blej në treg të zi. Aty pagova 58 mijë rialë për 1 dollar”, thotë një biznesmen iranian, i cili ka folur për Radion Farda të REL-it në kushte anonomiteti.

‘Nuk ishim të përgatitur për këtë’
Masat e reja po prekin iranianët, të cilët studiojnë, udhëtojnë apo bëjnë biznes jashtë vendit, si dhe ata që kursimet e tyre i kanë në dollarë.
“Familja ime e ka dërguar vëllain për të studiuar jasht5. Ditën kur ai shkoi, kursi i këmbimit u bë 35 mijë rialë për një dollar. Tani, fatkeqësisht, dollari këmbehet me 60 mijë rialë”, thotë një iranian i ri, i cili nuk ka dashur të identifikohet.
“Tani, ne nuk mund t’i dërgojmë më para vëllait”, thotë ai, duke shtuar se “ne nuk ishim të përgatitur për këtë”.
Presidenti Hasan Rohani, që fitoi mandatin e dytë më 2017, kishte premtuar se do të hapte vende të reja të punës, në ekonominë e goditur nga recensioni.
“Një nga arsyet që kam votuar për Rohanin ishte se mendoja se ai mund ta përmirësonte ekonominë. Por, në muajt e fundit kemi parë, për fat të keq, se administrata nuk ka politikat apo aftësitë e duhura për të përmirësuar ekonominë”, thotë ky i ri iranian.
‘Stuhia e përsosur e valutës’
Valuta e Iranit ka humbur përafërsisht gjysmën e vlerës së saj në tregun e lirë që prej shtatorit të vitit të kaluar. Këmbimi me dollar amerikan arritur shifrën rekorde javën e kaluar, ku një dollar këmbehej për 60 mijë rialë.
Steve Hanke, profesor i ekonomisë në Universitetin Johns Hopkins në Batimor, thotë se keqmenaxhimi ekonomik dhe saksionet ndërkombëtare ndaj Iranit, kanë krijuar “stuhinë e përsosur të valutës”.
Irani nuk ka qenë në gjendje të përfitojë nga marrëveshja bërthamore e arritur më 2015 me fuqitë botërore, përmes së cilës Teheranit i lehtësohen saksionet në këmbim të frenimit të programit bërthamor.
Kjo është pjesërisht për shkak të rezistencës së kampit konservator të Iranit që të hapin ekonominë e kontrolluar nga shteti, por edhe nga sanksionet që SHBA ka vendosur për shkak të shkeljeve të të drejtave të njeriut dhe programit të raketave balisitike. Po ashtu, kompanitë evropiane kanë qenë të kujdesshme për të investuar në Iran, për shkak të frikës nga dënimet e SHBA-së. Ekonomistët vlerësojnë se të gjitha këto kanë ndikuar në qasjen e Iranit ndaj marrëdhënieve tregtare, financave dhe investimeve të huaja.
“Sistemi i ri për këmbimin e valutave është i destinuar të dështojë”, thotë Hanke, duke shtuar se “iranianët do të përdorin tregun e zi për të siguruar valuta të huaja. Gjithashtu, asnjë ekonomi nuk ka lulëzuar nga zhvlerësimet”.

‘Lufta ekonomike’
Qeveria e Rohanit për këtë krizë ua ka hedhur fajin kritikëve në vend dhe jashtë. Zëdhënësi i Qeverisë, Mohammad Baqer Nobakhta ka thënë se Irani është “në një luftë ekonomike me armiqtë që kërkojnë të krijojnë probleme për ekonominë tonë”.
Guvernatori i Bankës Qendrore iraniane, Valiollah Seif, është përballur me ligjvënësit në Parlament javën e kaluar, të cilët kërkuan dorëheqjen e tij.
Seif u arsyetua se zhvlerësimi i valutës iraniane ka ndodhur për shkak të “mungesës së sigurisë” për të ardhmen, dhe tha se “armiqtë e njohin problemin dhe po përpiqen të përdorin çdo mundësi” për t’i shkaktuar telashe Iranit.
Ai gjithashtu sugjeroi se për këtë krizë ka “gjurmë të komplotit” nga rivalët rajonalë, duke përfshirë Arabinë Saudite dhe Emiratet e Bashkuara Arabe, por nuk dha më shumë detaje për këtë gjë.
Ndërkaq, nënpresidenti Eshagh Jahangiri ka fajësuar “faktorët joekonomikë, të pajustifikuar dhe të paparashikueshëm” për kolapsimin e rialit.

Projekti mban emrin Rruga e Re e Mëndafshit, në anglisht e njohur si “One Belt one Road”. Sido ta quash, bëhet fjalë për një projekt gjigand: itineraret e Rrugës së Mëndafshit të çojnë përmes 60 vendeve në Azi, Europë e Afrikë. Po kaq të mëdha janë edhe investimet. Rreth 1000 miliardë dollarë do të investohen në ndërtimin e rrugëve, porteve dhe centraleve energjitike. Projekti financohet nga një fond i posaçëm i krijuar enkas nga qeveria kineze dhe Banka Aziatike e Infrastrukturës dhe Investimeve, një bankë multilaterale zhvillimi, e krijuar me iniciativë të Kinës dhe që aktualisht ka 61 vende anëtare.

Situatë win-win- të gjithë fitojnë?
Kina e trumbeton projektin si projekt për rrugë të reja dhe infrastrukturë në vendet e pazhvilluara, si edhe me financim të sigurtë- një projekt ku të gjithë fitojnë. Por ka edhe kritika. Europianët për shembull kritikojnë, faktin që firmat e tyre nuk merren në konsideratë në tenderat për projektet e infrastrukturës. Kina e lidh miratimin për kredi me kushtin që ndërtimi i projektit të kryhet nga firmat kineze. “Këto firma punësojnë pastaj kinezë, aq sa munden blejnë lëndë të parë kineze apo elementë të tjerë”, thotë Thomas Eder nga Instituti „Berliner Mercator Institute for China Studies” (Merics). Pasoja: Në vendet aziatike dhe afrikane të Rrugës së Re të Mëndafshit ka rënë pjesa e europianëve në tregti dhe investime, thotë Eder për Deutsche Wellen.

Varësi përmes zhytjes në borxhe
Një tjetër pikë kritike për projektin gjigand lidhet me vendet e varfra, që duan të përmirësojnë e zgjerojnë infrastrukturën e tyre me ndihma kineze. Për këto projekte ndërtimi ato futen thellë në borxhe, dhe bëhen kështu ekonomikisht të varura, sipas një studimi të Qendrës për Zhvillimin Global „Center for Global Development” në Uashington. Në këtë listë renditen tetë vende që rrezikohen më shumë: Pakistani, Taxhikistani, Kirgizia, Mongolia, Laosi dhe Maledivet. Ndërsa në Europë më i rrezikuari shihet Mali i Zi, në Afrikë, Xhibuti. Që nga koha kur këto vende janë pjesë e Rrugës së Re të Mëndafshit është rritur ndjeshëm borxhi i tyre publik, Kina ka dhënë një pjesë të madhe të kredive.

Shembulli i Pakistanit
Korridori ekonomik pakistanezo-kinez shihet si projekt shembullor i rrugës së re. Ai përfshin 3000 kilometra rrjet rrugësh dhe hekurudhash, gazsjellës dhe centrale eenrgjitike që shtrihen nga Kina deri në brigjet pakistaneze. Qendra për Zhvillimin Global e vlerëson vëllimin e investimeve në 62 miliardë dollarë. 80% e fondeve vijnë nga Kina. Ky vend kërkon 5% normë interesi.
Projekte kaq gjigande bëjnë që në vendet aziatike, por „sidomos në Pakistan” të thellohen problemet aktuale të qeverisjes, „sidomos në drejtim të detyrimit ekonomik dhe korrupsionit”, thuhet në një studim të përbashkët të Institutit të Stokholmit për Paqen Ndërkombëtare dhe fondacionit gjerman, Friedrich Ebert. Të dyja vendet përfitojnë nga projekti, -Kina krijon lidhje me burimet arabe të naftës, Pakistani synon hov ekonomik dhe vende pune. Por nëse ekonomia e Pakistanit nuk ecën përpara, për shkak të rritjes së borxheve ky vend mund të ketë probleme serioze.

Shembull i Greqisë
Në Europë ka disa vende që janë në fokus të Kinës. Nga këto vende Kina dëshiron akces në tregun europian. Greqia për shembull është parë „si porta e Kinës në Europë”, këtë e tha presidenti kinez, Li Keqiang në vitin 2014. Më shumë se 7 miliardë euro ka investuar Kina ndërkohë në Greqi. Projekti më i rëndësishëm konsiderohet ai i marrjes së portit të Pireut nga firma kineze e anijeve, Cosco. Kjo firmë kërkon ta zgjerojë portin e Pireut në portin më të madh në Detin Mesdhe. Faktikisht transporti në këtë port është rritur falë furnizimeve nga Kina. Rreth e rrotull portit janë ngritur qendra logjistike dhe magazina gjigande e me këtë edhe vende pune për Greqinë e goditur nga kriza.
Të dyja palët theksojnë edhe aspektet kulturore dhe ekonomike dhe i nxisin firmat e autoritetet të bëhen aktivë në këtë drejtim. Kështu në vitin 2017, Muzeu Kombëtar i Mëdafshit në Kinë dhe fondacioni kulturor i Bankës greke të Pireut nënshkruan një marrëveshje me synim nxitjen e shkëmbimit kulturor.

Shembulli i Serbisë
Serbia është zyrtarisht kandidate e BE-së. Një urë mbi Danub konsiderohet në këtë vend si investimi më i madh kinez. Kostoja e përgjithshme prej 170 miliardë eurosh u financua më shumti, 145 milionë nga një kredi e Bankës kineze, Exim. Edhe ndërtimin e ka marrë përsipër një firmë kineze. Ura është vetëm hapja e siparit për një seri projektesh. Për rreth 1,6 miliardë euro dy firma kineze, „”China Railways International” dhe “China Construction Company” do të ndërtojnë një linjë hekurudhore të shpejtësisë së lartë mes Beogradit dhe Budapestit. Që tani dy krerët e shteteve, Vuçiç në Serbi dhe Orban në Hungari mburren me projektin që pritet të mbyllet në vitin 2023.

Jo vetëm qëllime ekonomike
Megjithë rreziqet, investimet kineze janë shumë të mirëpritura në shumë vende, sepse ato premtojnë një hov ekonomik. Kësaj i shtohet fakti, që Kina nuk i lidh investimet ekonomike me kërkesa politike. Megjithatë Kina me Rrugën e Re të Mëdafshit nuk ndjek vetëm qëllime ekonomike dhe tregtare, por kërkon edhe ndikim politik, sipas një studimi të fondacionit gjerman, Friedrich Ebert. Europianët do të bënin mirë që të zhvillonin vizionet e tyre strategjike, dhe të reagojnë si duhet ndaj këtij projekti të madh, shkruajnë ekspertët. Por për momentin nuk ka asnjë plan për strategji të tilla. „Për momentin, Brukseli nuk flet me një zë dhe nuk ka asnjë përgjigje strategjike”, thuhet në studim.

Fjalimi i Emmanuel Macron në Parlamentin Europian ishte krisma e parë për hapjen e fushatës zgjedhore europiane në vitin 2019. Pasi dëgjuam fjalimin e bukur, nuk e dimë akoma, nëse presidenti francez do të tentojë në Europë atë që kërkonte në Francë para një viti – shkatërrimin e partive politike ekzistuese dhe krijimin e një platforme të re proeuropiane, thelbi i së cilës është refuzimi i statuskuosë. A do të rrezikojë ai t’i sfidojë aq shumë partitë e qendrës, që shumica qeverisin në Europë, saqë të ndahet edhe nga kancelarja Merkel? Si do të veprojë ai me rritjen e tensioneve mes Lindjes dhe Perëndimit? Si do ta sjellë ai energjinë e re demokratike në projektin europian, veçanërisht, në ato shoqëri, që fjalimet e tij i lexojnë në versione të përkthyera?
Prej shekujsh ka një lidhje të thellë në Francë mes politikës dhe poezisë – dhe Emmanuel Macron i mbetet kësaj lidhjeje besnik. Ai e vuri në provë edhe talentin e tij për dramaturgjinë, kur foli, për „luftën e re qytetare” në Europë, rreziqet e nacionalizmit dhe kur deklaroi se nuk do të jetë pjesë e një „gjenerate sonambulësh”. Ai i ngacmoi kundërshtarët politikë në anën e djathtë të spektrit politik në Europë, kur u pozicionua si mbrojtës i vlerave europiane, jo vetëm ndaj sundimtarëve autoritarë në Rusi, Kinë, Turqi, por edhe kundër „iliberalëve” në shtëpinë e vet, Europë, kujtojmë Hungarinë, Poloninë.
Macron fitoi pikë me pragmatizmin politik, kur u distancua nga narrativi klasik federalist, të cilin e mbështesin shumica e francezëve dhe nuk argumentoi më për „Shtetet e Bashkuara të Europës”, por për një tatim digjital të përbashkët, që do ta forconte Brukselin.

Një vizionar i kujdesshëm
Presidenti francez ka vendosur të jetë në rolin e vizionarit të kujdesshëm. Ai vetëm i rivijëzon opcionet politike të tij, në vend që t’i trumbetojë me të madhe. Nga ana retorike fjalimi ishte shumë i fuqishëm, por të bien në sy temat që nuk preku Macron. Presidenti francez qëndroi dyshueshëm i heshtur, në temën e reformave në Eurozonë, që ishte lajtmotivi i fjalimit në Sorbonë vitin e kaluar. Heshtja është një sinjal i qartë për vështirësitë në bisedimet francezo-gjermane për unionin monetar europian. Ai gati nuk e preku qëndrimin e Europës në tregtinë e lirë, dhe nuk mbajti një qëndrim të qartë politik në temën e migracionit në Europë.
Gjenerali Charles de Gaulle një herë ka thënë: „Një lider i vërtetë e mban gjithmonë të fshehur asin nën mëngë, e i jep me të publikut një gjendje entuziazmi dhe emocioni.” Asi që kishte Macron ishte mesazhi i tij për të ardhmen e zgjerimit. „Nuk dua që Ballkani të drejtohet nga Turqia apo Rusia”, tha presidenti francez në Strasburg. Por ai as nuk do një Europë me 28 anëtarë, së shpejti 27, që funksionon me vështirësi e që pastaj do të vendoste të „marrë galop me 30 apo 32 anëtarë por me të njëjtat rregulla”.

Macron u drejtohet zgjedhësve në Europën Perëndimore
Ka një të vërtetë këtu. Shumica e europianëve do t’i jepnin të drejtë, se nuk ka kuptim të flitet për zgjerimin, kur nuk është vendosur se çfarë do që të jetë ky union, që do të zgjerohet. Aktualisht nuk ka asnjë miratim për një formë te re zgjerimi, pavarësisht nëse bëhet fjalë për Ballkanin, Turqinë apo Ukrainën. Nëse i pyet zgjedhësit europianë se sa e madhe duhet të jetë BE në të ardhmen, shumë do të zgjidhnin zvogëlimin, jo zgjerimin.
Por efekti konkret i mesazhit të Macron është katastrofik. Konstatimi i Jean-Claude Junckerit se alternativa tjetër e integrimit në BE është një luftë në rajon është një shembull se si banaliteti mund të përdoret për shpëtim. Por në të vërtetë mesazhi Macron mban brenda fuqi shpërthyese, përkeqësim të gjendjes në rajon. Bullgaria, si presidente e radhës në BE ka të drejtë të akuzojë Macron, se për shkak të tij, samiti i përgatitur me aq kujdes në maj të tingëllojë më shumë si një shaka. Komisioni Europian po ashtu ka të drejtë ta interpretojë mesazhin e Macron si thikë pas shpine. Edhe reformuesit proeuropianë në rajon kanë të drejtë të akuzojnë Macron se po minon pozicionin e tyre.
“Ambiguitet konstruktiv” – ka qenë strategjia e preferuar e BE në mënyrën e sjelljes me Ballkanin. Kur bëhet fjalë për anëtarësimin e vendeve të Ballkanit Perëndimor, politikanët e BE thonë më dëshirë, pyetja e vetme që shtrohet është „kur”. Por në realitet askush nuk e beson, as në Bruksel e as në Beograd, se në vitin 2025 njëri nga këto vende do të jetë anëtar i BE. Por nëse deri tani loja e BE me Ballkanin quhej „mbajtja e derës hapur”, Macron ka vendosur të mbajë dyert mbyllur, të paktën për momentin. Për këtë nuk mund ta akuzosh. Por ajo që mund t’i thuash është se me „ngrirjen” e zgjerimit të BE pa një strategji alternativë, ai kontribuon në thellimin e krizës në Ballkan dhe dobëson pozicionin e BE në rajon. Ajo që u bë e qartë: Kur Macron flet për „europianët”, elektorati, të cilit ai i drejtohet është vërtet vetëm ai europianperëndimor.