Eligerta, 27 vjeç nga Elbasani e humbi aftësinë për të lëvizur kur ishte ende foshnje, për shkak të temperaturës së lartë. E ulur prej vitesh në një karrocë me rrota, ajo e ka të pamundur të shkojë në qendrën e saj shëndetësore pa ndihmën e një personi tjetër.
“Qendra shëndetësore pranë shtëpisë është një qendër e vogël, por rampa që është vendosur është shumë e pjerrët, pa një njeri aty nuk mundesh fare që të ngjitesh. Nuk është me standardet e duhura,” thotë Eligerta për Citizens.al.
Për vite me radhë, ajo është përballur me vështirësi edhe gjatë vizitave në spitalin rajonal të Elbasanit, ku rezonanca dhe grafitë ndodheshin në katin e tretë. Në rastet kur Eligerta kërkonte ndihmën e personelit mjekësor, merrte mbrapsht përgjigje të sikletshme.
“Kam hasur edhe vështirësi kur ju kam thënë që duhet të zbrisni poshtë. Po pse duhet të zbresim poshtë? Një përgjigje që të vret në vetvete, se është e qartë që unë nuk mund të ngjitem dy kate, tre kate apo dy shkallë,” shtoi ajo.
Në Shqipëri, 6.5% e popullsisë mbi moshën 5 vjeç deklaruan një formë të aftësisë së kufizuar, sipas Censit të vitit 2023. Prevalenca e aftësisë së kufizuar është me e lartë te femrat krahasuar me meshkujt, ndërsa më shumë se gjysma e tyre i përkasin moshës 65 vjeç e lart.
Përmes një pyetësori të publikuar online, Citizens.al kontaktoi me 121 persona me aftësi të kufizuar, të cilët u ankuan se hasin pengesa në qasjen e shërbimeve shëndetësore në vend.
Problet kryesore sipas tyre kanë të bëjnë me mungesën e pajisjeve të posaçme për të lëvizur brenda qendrave shëndetësore apo spitaleve, mungesën e rampave në hyrje të godinave shëndetësore apo praninë e tyre jo sipas standardeve, duke e bërë të pamundur përdorimin e tyre. Disa prej personave të anketuar raportuan edhe qasje diskriminuese nga stafi mjekësor për shkak të aftësisë së kufizuar.
Rreth 61% e të anketuarve deklaruan gjithashtu se ju ka ndodhur që për shkak të aftësisë së tyre të kufizuar, të mos e marrin një shërbim shëndetësor.
Artur Kanani nga Kavaja, invalid i grupit të dytë, e ka qendrën shëndetësore larg vendbanimit të tij dhe mungesa e transportit urban ia vështirëson aksesin. Ai i tha Citizens.al se në qendrën shëndetësore mungon edhe rampa.
“Duhet të ketë rampa. Ashensori në qendrën spitalore është vetëm për infermierët,” theksoi ai.
Për Suela Lalën, drejtuese e Fondacionit “Së Bashku”, që advokon për më shumë të drejta për personat me aftësi të kufizua, edhe pse me rikonstruksionin e qendrave shëndetësore janë reflektuar disa ndryshime pozitive, sërish ato mbetet sipërfaqësore.
“Kemi evidentuar që ndërhyrjet bëhen gabim, shpesh vetëm në hyrje, pa konsideruar elementë të tjerë të brendshëm që janë po aq të rëndësishëm. Pa pasur parasysh fare mënyrën e bërjes së analizave ose procedurave të tjera mjekësore, të cilat gjithashtu duhet të japin mundësinë të jenë të aksesueshme”, shprehet Suela.
Vështirësi dhe diskriminim
Raportet e Komisionerit për Mbrojtjen nga Diskriminimi tregojnë se numri i ankesave nga personat me aftësi të kufizuar ka ardhur në rritje gjatë viteve të fundit. Gjatë viteve 2020- 2024 janë shënuar 233 ankesa, kryesisht për transportin dhe mungesën e rampave në institucionet publike, përfshi edhe institucionet shëndetësore.
Për Elidën me aftësi të kufizuar në shikim, shërbimet shëndetësore janë afër shtëpisë që ka në Elbasan, mirëpo nuk ka akses të mirë.
“Mua nuk më nevojiten rampat, por mungojnë. Duhet të jem gjithmonë me shoqërues, nuk të ndihmon njeri, vetëm nëse e kërkon,” thotë Elida.
Ndërsa nënvizon se ndonjëherë çalon edhe komunikimi i personelit.
“Ndonjëherë të shikojnë me habi, kur i thua dua një raport mjeko-ligjor sepse më duhet për punë. Për punë? Habiten, që çne ti do kërkosh punë”.
Për Suela Lalën, trajnimi i stafit mjekësor është i rëndësishëm.
“Ende vijojmë të trajtohemi si qytetarë të dorës së dytë, sikur jeta jonë nuk ka rëndësi. Nuk vlen jeta jonë baraz me të tjerët. Kështu që duhen ndërhyrje thelbësore edhe për shërbime të specializuara që ne kemi vite për të cilat flasim po nuk duken gjëkundi në horizont”.
Vizitat që Elida ka kryer në Greqi me lindjen e djalit të saj, e bëjnë të kuptojë diferencën në sistemet shëndetësore të dy vendeve.
“Të ndihmonin për të shkuar në tualet, për të fshirë kremin kur bën ekografinë, ndërsa këtu duhet t’i bësh vetë shumë gjëra, ose patjetër duhet të kërkosh ndihmën e një asistenti,” shtoi ajo.
Suela Lala thekson se vizitat shëndetësore për personat me aftësi të kufizuara janë shumë larg të kryerit në privatësi.
“Nëse ti je një person që nuk dëgjon dhe do të shkosh te gjinekologu për çështje thellësisht intime ti duhet të shoqërohesh nga një familjar sepse shërbimi shëndetësor nuk të jep mundësinë që edhe me “whats app” të flasësh me një interpret të gjuhës së shenjave në mënyrë që të diskutosh çështje që janë kaq private në mënyrë private dhe të dinjitetshme”.
Edhe Stefan Paloka nga Lezha vuan nga aftësia e kufizuar në shikim dhe problemet sipas tij janë të shumta.
“Është e nevojshme që të investohet në mjete ndihmëse dhe lëvizëse, inkorporimi i zërave shqip në softwer-et ekran lexues dhe shtim i burimeve për interpretë të gjuhës së shenjave,” thotë Paloka.
Një tjetër qytetare nga Korça ankohet se sistemi shëndetësor nuk është i përshtatur për personat me aftësi të kufizuar.
“Në spitalet tona, karrocat që lëvizin të sëmurët janë dëmtuar gomat dhe lëvizin mbi hekur. Ashensorët për personat me aftësi të kufizuar nuk ekzistojnë. Dysheket ortopedikë me valëzim kundra plagëve mungojnë,” shton ajo.
Ndërsa për Merita Takun, me aftësi të kufizuar në lëvizje, ajo çfarë kërkon është të trajtohet me respekt.
“Të kemi përparësi dhe të mos na lenë në radhë duke na rënë të fiket. Të na respektojnë për atë që jemi. Duam të na trajtojnë me respekt,” tha Taku.
Ndihmësit personalë të keqpaguar
Ligji 93/2014 “Për përfshirjen dhe aksesueshmërinë e personave me aftësi të kufizuar”, ju mundëson përmes ndihmësve personalë njëlloj pavarësie personave me aftësi të kufizuar. Megjithatë, pagesa që përfitojnë ndihmësit personalë është shumë e ulët krahasuar me nevojat.
Komisioneri për Mbrojtjen nga Diskriminimi, Robert Gajda i tha Citizens.al se mungesa e aksesueshmërisë në hapësirat publike dhe institucione i detyron personat me aftësi të kufizuar që të kenë një shoqërues me vete, që në rastet më të shpeshta janë prindërit, duke i privuar këta të fundit nga puna dhe përfitimet ekonomike. Gajda theksoi gjithashtu se kujdestarët janë të përjashtuar gjithashtu nga kontributet shoqërore.
“Në këto raste do të ishtë mirë që patjetër ndihma e shtetit të paktën të përkonte me pagën minimale, që do të duhet t´u jepet këtyre personave dhe nga ana tjetër, mund të paguheshin kontributet shoqërore që ajo periudhë kohe pastaj në momentin që do të dalë në pension të mund ta përfitojë pensionin si të gjithë të tjerët,” tha Gajda.
Sipas Komisionerit, për të zgjidhur këtë situatë ose duhet të punohet në infrastrukturë që gjithsecili të ketë akses në shërbime pa dallim, ose përkujdesja e ndihmësve personalë të trajtohet si punë.
“Ajo [duhet] të jetë e pagueshme dhe për rrjedhojë, të paguajë edhe kontributet shëndetësore dhe sigurimet shoqërore dhe të njihet tamam si punë,“ shtoi Gajda.
Pagesat për ndihmësin personal ndahen sipas një vlerësimi në tre nivele, duke përcaktuar shumën afësisht në tetë mijë lekë, 10 mijë lekë dhe 13 mijë lekë.
Për Suela Lalën vlerësimi me tre nivele pagesash për ndihmësin personal është i gabuar.
“Bie ndesh me Konventën për të Drejtën e Personale me Aftësi të Kufizuar, konkretisht neni 19. Vlerësimi duhet të jetë individual, rast pas rasti nga komisionet vlerësuese dhe jo i ndarë në tre nivele”,- argumenton Lala.
Rreth 68% e të anketuarve i thanë Citizens.al se kishin një ndihmës personal që u mundësonte pjesmarrjen në aktivitete të përditshme. Për pjesën më të madhe të tyre, këtë rol e kryente një familjar, ndërsa ishin të pakënaqur me pagesën që ofrohet për ndihmësin personal.
“E bën nëna se është nënë, është njeriu yt, por dikush tjetër që ta punësosh me 130 mijë lekë (të vjetra) nuk të vjen njeri”, tregon Elida nga Elbasani për nënën e saj që i shërben si ndihmëse personale.
“Me këtë pagesë, një person tjetër që nuk të ka asgjë dhe do të vijë si i punësuar nuk mund të qëndrojë dhe ky është shqetësimi që unë kam aktualisht. E mendoj për një moment tjetër,” theksoi Eligerta, ndërsa shtoi se rolin e ndihmësit personal për të e kryente nëna.
Sipas Lalës, shërbimi duhet kostuar me orë, pasi jo të gjithë kanë të njëjtat nevoja.
“Dikush ka nevojë për vetëm disa orë në javë për të bërë disa punë, të cilat nuk i kryen dot vetë. Dikush tjetër ka nevojë për ta shoqëruar për shkak të infrastrukturës për të vajtur në punë e për t’u kthyer nga puna. Por ndërkohë brenda familjes, brenda apartamentit është tërësisht i pavarur”, thekson Lala, ndërsa shton se duhet të rritet buxheti pasi, kjo pagesë për ndihmësin personal është një lëmoshë.
“Ti me 120 mijë lek të vjetra nuk ke shanse ta blesh shërbimin jashtë familjes. Prandaj është një lloj lëmoshe që nuk përputhet aspak me atë që ndihmësi personal dhe jetesa e pavarur synon t’ju japë personave me aftësi të kufizuar”.
Për Artur Kananin dhe bashkëshorten e tij, duke qenë të dy me aftësi të kufizuar, ndihmësin personal e kryen një i afërm i tyre. Por ai thekson se kujdestaria për të verbërit nuk njihet si vjetërsi pune.
“Merr një pagesë si kujdestar, por nuk ka vjetërsinë e punës. Pagesa shkon 130 mijë lek të vjetra në muaj. Nuk mjafton se kujdestari do vijë do shërbejë gjithë ditën, të gatuajë, të lëvizë me të, ta shoqërojë kur të dalë jashtë, edhe 130 mijë lek s’janë asgjë. Nuk bën dot punë tjetër,” përfundoi ai./citizens.al
