Një nga parimet qendrore të marksizmit është teoria e vlerës së punës, e cila thotë se vlera e një malli përcaktohet nga sasia e kohës së nevojshme që duhet punuar për ta prodhuar atë. Sipas këtij këndvështrimi, vetë puna bëhet një mall, pra diçka që mund të blihet dhe të shitet në treg.
Marksi argumenton se në kapitalizëm, punëtorët detyrohen që t’ua shesin fuqinë e tyre të punës kapitalistëve, të cilët i shfrytëzojnë punëtorët duke i dhënë paga më të pakta se vlera e vërtetë e punës së tyre.
Kjo diferencë ose “mbivlerë”, përvetësohet nga kapitalisti si fitim. Megjithatë, kjo analogji midis punës dhe mallrave, ka disa të meta të thella kur shqyrtohet në mënyrë kritike.
Ideja se puna është një mall, është qortuar në veprat e shumë ekonomistëve të shquar, si nga Shkolla Austriake e Ekonomisë, ashtu edhe nga të tjerë. Friedrich Hayek, në veprën e tij “Rruga drejt robërisë (1944)”, kritikon planifikimin ekonomik socialist, ku puna trajtohet si një mall, sipas përkufizimit marksist.
Hayek e kritikon marksizmin sepse ai çon në qendërzimin e pushtetit, ku shteti kontrollon punën dhe anë të tjera të ekonomisë. Ai argumenton se duke e trajtuar punën si një mall i kontrolluar brenda një ekonomie të planifikuar, kufizohet liria individuale dhe krijohet një formë “skllavërie”.
Sipas Hayek-ut, liria ekonomike, duke përfshirë lirinë për të zgjedhur punën dhe për të biseduar për pagat, është thelbësore për lirinë politike. Ai e kritikon qasjen marksiste e cila e trajton punën si një mall për t’u kontrolluar nga shteti, duke e quajtur këtë pikëpamje të metë dhe të rrezikshme për lirinë individuale.
Karl Polanyi, në veprën e tij të njohur “Transformimi i madh” (1944), përdor konceptin “mallra fiktive” për të përshkruar gjëra si puna, toka dhe paratë, që trajtohen si mallra në një ekonomi tregu, por që nuk janë me të vërtetë mallra në kuptimin tradicional.
Polanyi argumenton se puna është një “mall fiktiv”, sepse nuk prodhohet për t’u shitur, por është një aspekt i qenësishëm i jetës njerëzore.
Polanyi kritikon përkufizimin e punës si një mall, sepse kjo ide i trajton qeniet njerëzore si “inpute” të thjeshta në procesin e prodhimit, duke shpërfillur rëndësinë e tyre shoqërore dhe morale. Ai argumenton se trajtimi i punës si një mall, është i panatyrshëm dhe i dëmshëm, duke çuar në shpërbërje dhe shfrytëzim shoqëror.
Ludwig von Mises, në veprën e tij “Veprimi Njerëzor” (1949), kritikon konceptin marksist të punës si një mall. Mises argumenton se puna nuk mund të trajtohet si mall në të njëjtën mënyrë si produktet fizike dhe shërbimet, sepse ajo është e lidhur thelbësisht me zgjedhjen dhe veprimin e njeriut.
Mises thotë se puna është një shprehje e parapëlqimeve dhe vlerave individuale, të cilat nuk mund të maten me çmime tregu. Ai e kritikon ekonominë marksiste se nuk ka arritur të njohë natyrën subjektive të vlerës së punës, duke argumentuar se puna nuk është një mall homogjen dhe ndryshon në cilësi dhe vlerë, në varësi të individit dhe kontekstit.
Kjo kritikë sfidon idenë marksiste, duke theksuar se puna nuk mund të trajtohet në të njëjtën mënyrë si të mirat fizike. Mises përmend zgjedhjen individuale dhe teorinë subjektive të vlerës, si faktorë që hedhin poshtë idenë marksiste se puna është një mall, duke argumentuar se ky do të ishte një thjeshtim i tepërt i përkufizimit të punës, që shpërfill kompleksitetin e sjelljes njerëzore dhe marrëdhënieve ekonomike.
Argumenti i çuditshëm i punës si mall
Sipas Marksit, fuqia punëtore trajtohet si një mall që punëtorët e shesin në këmbim të pagave. Ama, ky mall nuk ngjason me asnjë tjetër. Vetë Marksi e pranon se fuqia punëtore është e veçantë, sepse është e lidhur drejtpërdrejt me qeniet njerëzore. Ajo nuk mund të ndahet nga njeriu që e mundëson. Kjo lidhje e brendshme midis punës dhe punëtorit, krijon disa kundërshti në teorinë marksiste.
Së pari, nëse fuqia e punës është një mall, do të ishte një mall vërtet i çuditshëm. Sipas Marksit, ky mall shitet gjithmonë nën vlerën e tij të vërtetë. Pra, me fjalë të tjera, punëtorët vazhdimisht po shesin aftësinë e tyre më pak se sa vlen në të vërtetë, duke krijuar mbivlerë për kapitalistin. Por kjo ngre një pyetje themelore: nëse puna është vërtet një mall, pse është i vetmi mall që shitet vazhdimisht nën koston e vet?
Në çdo treg tjetër, shitja e një malli nën vlerën e tij do të shihej si një praktikë e paqëndrueshme biznesi, duke çuar në falimentim. Megjithatë, sipas teorisë së Marksit, kjo gjë nuk është vetëm e zakonshme, por madje e nevojshme për funksionimin e kapitalizmit.
Kjo ide nënkupton se punëtorët janë në thelb “biznesmenë budallenj” që shesin mallrat e tyre (punën) me humbje, çdo ditë pune. Ky karakterizim i punëtorëve është jo vetëm poshtërues, por edhe i palogjikshëm. Është e vështirë të përfytyrohet një aktor racional, aq më pak një klasë e tërë njerëzish, që ndjek vazhdimisht një praktikë të tillë ekonomike vetëshkatërruese.
Me fjalë të tjera, nëse pranojmë idenë se fuqia punëtore është një mall, atëherë duhet të pranojmë edhe idenë se punëtorët janë përfshirë në një formë shumë të veçantë biznesi, një formë ku ata vazhdimisht pranojnë më pak se sa vlera e tregut për produktin e tyre.
Kjo bie ndesh me parimet themelore ekonomike, ku shitësit kërkojnë të maksimizojnë çmimin që marrin për mallrat ose shërbimet e tyre. Ideja që një klasë e tërë njerëzish do ta shiste me dëshirë dhe në mënyrë të vazhdueshme punën e vet nën vlerën e saj, bie ndesh me logjikën dhe ul besueshmërinë e teorisë marksiste.
Për të ilustruar absurditetin e idesë së trajtimit të punës si një mall, marrim si shembull një hidraulik të vetëpunësuar. Një hidraulik që zotëron veglat e veta dhe vepron në mënyrë të pavarur nuk ia shet fuqinë e punës një kapitalisti.
Ai ofron një shërbim të drejtpërdrejtë për klientët dhe kërkon një tarifë për punën e tyre. Sipas këtij skenari, hidrauliku është edhe pronari i mjeteve të prodhimit, edhe ofruesi i shërbimit. Ai kontrollon çmimin e punës së vet dhe kushtet në të cilat punon.
Sipas teorisë marksiste, ky hidraulik i vetëpunësuar do të shiste punën e vet nën vlerën e saj, edhe pse i vendos vetë tarifat dhe kushtet e punës. Kjo nuk ka kuptim. Hidrauliku, duke vepruar si “kapitalist” i vetes, natyrisht që do të synonte të ngarkonte një çmim që mbulon kostot dhe siguron një marzh fitimi.
Nuk ka asnjë arsye pse ai ta shesë punën e vet nën vlerën e saj dhe koncepti i mbivlerës bëhet i parëndësishëm në këtë kontekst. Hidrauliku i vetëpunësuar nuk është një “biznesmen budalla”, por një aktor ekonomik racional, që i vendos çmimet në bazë të vlerës së punës.
Përvoja socialiste – Shitja e punës nën kosto
Marksistët argumentojnë se shfrytëzimi i punës është i natyrshëm për kapitalizmin dhe se socializmi do ta korrigjonte këtë të metë duke hequr pronësinë private të mjeteve të prodhimit. Megjithatë, përvoja e regjimeve socialiste, si Bashkimi Sovjetik, Kina nën drejtimin e Mao Ce Dunit dhe Kuba, tregojnë një histori tjetër.
Edhe në këto shoqëri në dukje marksiste, punëtorët vazhduan të shisnin punën në këmbim të pagave. U bë shteti, në vend të kapitalistëve privatë, ai që kontrollonte mjetet e prodhimit dhe përcaktonte shpërndarjen e vlerës së tepërt. Megjithatë, puna vazhdoi të shitej nën vlerën e saj. Shfrytëzimi vazhdoi në një formë tjetër, ku ishte shteti i cili vepronte si kapitalisti i ri që përvetësonte mbivlerën nga punëtorët, në formën e fitimit.
Nëse edhe në socializëm, punëtorët vazhduan të shesin punën e vet nën vlerën e saj, atëherë marksizmi dështon jo vetëm si një kritikë e kapitalizmit, por edhe si një udhërrëfyes për ndërtimin e një shoqërie pa shtresa klasore. Vazhdimi i kësaj dinamike në socializëm, tregon se marksizmi është thellësisht i mangët, si në teori, ashtu edhe në praktikë.
Marksizmi si sofizëm
Korniza e marksizmit mbështetet në idenë se puna është një mall. Nëse puna nuk është një mall, atëherë logjika e marksizmit shembet, sepse humbasin themelin konceptet e tij kryesore, si mbivlera, shfrytëzimi, kontradiktat në kapitalizëm dhe ardhja e pashmangshme e një revolucioni socialist.
Nëse puna nuk është një mall, atëherë:
Mbivlera nuk mund të llogaritet sipas mënyrës që e përshkroi Marksi. Kjo zhvlerëson idenë e tij mbi shfrytëzimin kapitalist.
Shfrytëzimi i punëtorëve sipas mënyrës që e përkufizoi Marksi, nuk mund të ndodhë nëse nga puna nuk nxirret mbivlerë.
Kontradikta midis forcave prodhuese dhe marrëdhënieve të prodhimit, mund të mos ekzistojë në formën që e teorizoi Marksi, duke hedhur poshtë forcën lëvizëse që mendohet se do të nxisë kolapsin e parashikuar të kapitalizmit.
Kështu, dobësohet arsyetimi për një revolucion socialist, pasi proletariati mund të mos përjetojë shfrytëzimin kronik që Marksi pretendonte se do të çonte në ndryshime revolucionare.
Mbështetja e marksizmit në premisën e gabuar të punës si mall, e bën atë thelbësisht të palogjikshëm. Duke pasur parasysh të metat teorike dhe praktike të marksizmit, është e arsyeshme të dilet në përfundimin se marksizmi funksionon si një formë e sofizmit në teorinë socio-ekonomike.
Sofizëm është një arsyetim që duket i besueshëm në sipërfaqe, por që në thelb është mashtrues dhe i pazbatueshëm. Marksizmi i përshtatet mjaft mirë këtij përkufizimi.
