“Të drejtat janë karburanti i demokracisë, duke sfiduar fillimisht ancien régime në format e ndryshme të tij, më pas totalitarizmat e shekullit të kaluar. Rrugëtimi i afirmimit të të drejtave themelore shpesh ka qenë konfliktual dhe, për pasojë, dialektik. Ndërkohë, shoqëritë perëndimore kanë përjetuar një evolucion më të gjerë me reduktimin e parimit të autoritetit dhe të parimit të së vërtetës. Por shoqëritë e shekullarizuara bashkëkohore kanë një raport thellësisht të ndryshëm me të drejtat: në mungesë autoritetesh të forta për t’u sfiduar, të drejtat kanë pushuar së qeni një karburant, për t’u bërë në fakt elementë të një patologjie dhe bile pushkë të drejtuara kundër sistemit demokratik”.
Po diskutojmë për demokraci, të drejta dhe rastin italian me autorin e librit “Shumë të drejta. Italia e tradhtuar nga liria” (shtëpia botuese Mondadori). Libri analizon dhe përshkruan një lloj iluzioni kolektiv, që është bërë, si të thuash, një tradhti. Prek edhe tema sigurisht të pranuara nga vende të tjera kudo në botë, megjithëse në shkallë dhe modalitete të ndryshme. Por problemi themelor ndaj të cilit drejton gishtin është një “hipertrofi malinje e të drejtave” që përshkon shoqërinë civile në të gjitha nivelet. Mund të thuhet – në Itali ndoshta më shumë se tjetërkund – është zhvilluar një asimetri e fortë midis të drejtave dhe detyrimeve. Sikur rivendikimi i të drejtave pa një pranim korrespondues të detyrimeve (të tyre dhe të anëtarëve të lartë të shoqërisë, në një lloj ndarjeje të detyrave në të cilën të gjithë nxjerrin përgjithësisht përfitime) të kishte prodhuar një “borxh social”: në kuptimin ekonomik, kjo është e matshme si borxh publik, por në kuptimin kulturor dëmi është po aq i rëndë dhe manifestohet si humbje besimi reciprok.
Kjo ka ndodhur jo edhe aq prej një teprie, sesa prej një humbjeje të funksionit fillestar: funksioni thuajse kurrë etik i të drejtave civile e sociale zhduket dhe këto rrezikojnë të transformohen në pretendime, të cilave nuk u korrespondon më një funksion konstruktiv.
Mënyra më natyrale e kundërbalancimit të të drejtave është natyrisht njohja e detyrimeve dhe një balancim i tillë është i sanksionuar me saktësi në Kushtetutën tonë me Nenin e 2-të; por aspekti i detyrimeve dhe i përgjegjësive ka përfunduar saktësisht në plan të dytë. Ka kontribuar në këtë çekuilibrim shfaqja e dhunshme e teknologjive dixhitale: teknologjitë kanë zgjeruar (dhe vazhdojnë të zgjerojnë gjithnjë e më shumë) sferën e së mundshmes, që ka qenë e zënë menjëherë nga të drejtat. Ka ndodhur kështu një rrëshkitje “estetike”, sipas të cilës nëse diçka është e mundur, ajo bëhet në vetvete e drejtë. Le të marrim për shembull prokrijimin e asistuar: sapo është bërë teknikisht i mundur, është marrë – sidomos nga një pjesë e mirë e mendimit feminist – si një e drejtë e re. Në thelb, uterusi me qira, domethënë një dëshirë, bëhet nevojë. Ama injorohet në këtë pasazh ana e errët e fenomenit, përmbajtja potenciale e shfrytëzimit.
Në terma më të përgjithshëm, i gjithë terreni i të drejtave ka pësuar një rrëshkitje etike, duke u transformuar në çështje estetike, ndërsa sfera e detyrimeve ka mbetur e kufizuar në një terren etik dhe utilitarist: nuk ka asnjë model detyrimi të propozuar si stil jetesë në të cilin të gjesh veten.
Në dritën e këtyre proceseve, praktikisht mund të pohohet se po prodhojmë një “borxh social”, por dëmet janë edhe më të mëdha se debitim kolektiv, pasi të drejtat pa detyrime janë të shkëputura nga realiteti dhe humbasin konkretësi. Edhe këtu një shembull ndihmon për të kuptuar: normat që ruajnë të drejtën e punëtorit për të asistuar një familjar të sëmurë, me logjikë, duhet të jetë parasëgjithash një ruajtje për të sëmurin – të drejtën e tij për të qenë i asistuar – por faktikisht janë rriinterpretuar si një e drejtë e pakontestueshme e punëtorit edhe në prani shkeljesh sistematike. Në praktikë, është harruar se kësaj të drejte të veçantë duhet t’i korrespondojë një përgjegjësi e saktë sociale; përndryshe shkelet një parim elementar drejtësie. Në terma akoma më kompleksivë, e drejta e punës është interpretuar si një e drejtë permanente, jo si raport kontraktor i kushtëzuar nga sjellje të caktuara reciproke, të punëdhënësit dhe të punëtorit.
Teknologji, iluzione dhe defekte
Po përshkruajmë kështu një rreth vicioz të vërtetë: të drejtat e zgjeruara në mënyrë të shfrenuar nuk janë mbështetur akoma nga resurse dhe instrumenta konkretë realizimi dhe bëhen jo vetëm abstraktë, por deri mashtrues: krijojnë shpresë që do të zhgënjehen keqazi, duke gjeneruar apo duke përkeqësuar atë ndjenjë të përhapur frustrimi – ndaj institucioneve, por edhe midis sektorëve të ndryshëm të shoqërisë – që kemi parë në veprim në mënyrë kaq të qartë gjatë viteve të fundit. Nga këtu rivendikime të tjera dhe fenomeni vetëushqehet… Dhe për t’i fryrë zjarrit kanë ardhur pastaj disa ndryshime teknologjike, duke influencuar si tregjet, ashtu edhe politikën.
Përhapja e vrullshme e teknologjive të reja nuk është qeverisur siç duhet – në nivel ndërkombëtar dhe sigurisht në Itali – duke u bërë një faktor deformues për opinionin publik.
Përshpejtimi teknologjik akoma sot në veprim është keqqeverisur dhe ka një shpejtësi të jashtëzakonshme; megjithatë, nuk është krejtësisht pa precedent. Në disa aspekte të kujton revolucionin kulturor e fetar që u shkaktua nga shfaqja e teknologjisë së shtypit, të cilën Martin Puteri e shfrytëzoi për të vënë në dyshim autoritetin e pakontestuar të hierarkive ekleziaste të kohës; por edhe Revolucionin Industrial me urbanizimin pasues, që çoi në qytetet e mëdha masa fshatarësh analfabetë. Sot masat internetiane kanë diçka të përbashkët me ata fshatarët e urbanizuar: kanë fituar aftësi të mëdha, por e gjejnë të vështirë të përshtaten në një konteks social shumë të ndryshëm nga ai prej nga vijnë. Mungojnë edhe instrumentat e vlerësimit kritik që mund të mundësojnë një funksionim më të mirë të makinës demokratike. Atëhere njëlloj si sot, ndryshimet janë aq të shpejta sa nuk mund të përthithen menjëherë nga institucionet ekzistuese.
Pastaj, gjatë viteve të fundit, mahnitja për botën dixhitale ka ushqyer një utopi të vërtetë: atë të demokracisë “pa ndërmjetës”, që është një iluzion i rrezikshëm. Në mënyrë të veçantë, aksesi falas është një mashtrim, por përfundon për të rënduar një vizion të proceseve demokratike si totalisht horizontal. Instrumenti horizontal pa ndërmjetësime është perceptuar dhe artikuluar si një e drejtë e re.
Por i gjithë sektori dixhital ka treguar shumë shpejt limitet e tij, duke filluar nga dobësimi i punës në tregun virtual, me garanci shumë të pakta të kontratave. Në çdo rast, një treg horizontal tenton me shpejtësi të strukturohet si monopol faktik.
Problemi lind nga një gabim i rëndë në qeverisjen e instrumentave dixhitale, që janë zhvilluar tashmë përgjatë linjash tashmë mbikombëtare me asnjë autoritet që arrin t’i rregullojë.
Nuk bëhet fjalë për të demonizuar teknologjitë, por duhet një mendim i fortë për të na çuar në rolin e tyre si instrument: mjet dhe jo qëllim në vetvete. Nuk janë aspak “kalimist”, por mendoj se duhet marrë seriozisht kritika ndaj një mënyre të caktuar të përdorimit të teknologjive të reja. Nuk arrij të shikoj në to një lloj “Luciferi”, siç bën për shembull Emanuele Severino, por ai dhe të tjerë kanë kapur një problem kryesor: nënshtrimin e mendimit civil ndaj teknologjive.
Siç shpjegon me qartësi libri i fundit i Massimo Gaggi, “Homo premium”, revolucioni internetian ka pasur një efekt shpesh negativ edhe ndaj punës, duke krijuar relativisht pa mundësi krahasuar me fitimet e mëdha që gjeneron dhe që përqendrohet në shumë pak duar. Manipulimi flukseve dixhitale lehtëson pastaj vjedhjen e përmbajtjeve dhe, së fundi, mundësoj forma të sofistikuara kushtëzimi elektoral. Mungon një kontroll i rrjetit që t’i jetë përshtatur edhe për së largu sasisë së të dhënave dhe të aktiviteteve që qarkullojnë në mënyrë të vazhdueshme, një autoritet me tagra sanksionuese dhe resurse të mjaftueshme për parandalimin dhe luftimin e paligjshmërisë. Një situatë që nuk do ta pranonim kurrë në sektorë të tjerë të jetës civile.
Njëkohësisht, mediat e gjeneratës së fundit i kanë shtyrë për poshtë standardet e informacionit, drejt thjeshtëzimit ekstrem të debateve dhe zbehjen e proceseve demokratike.
Devolucioni i Pushtetit të Katërt
Vijmë kështu tek roli i mediave dhe tek gazetaria profesionale, i nënkuptuar në deontologjinë “klasike”të tij, që për nga natyra e tij është një lloj ndërmjetësimi dhe filtri. Ka një rol vendimtar edhe për funksionimin korrekt të demokracisë moderne.
Sigurisht, një prej efekteve të këtij revolucioni internetial ka qenë dobësimi i punës gazetareske dhe reduktimi i hapësirave të rezervuara gazetarisë mbështetur mbi kompetencën dhe mbi profesionalizmin. Fake news janë fruti i helmuar i kësaj tendence: edhe kur qëndrohet brenda pragut të mundësisë, çdo lajm është një lloj imazhi i tejekspozuar. Është e qartë se ky lloj komunikimi prodhon një radikalizëm sistematik, pasi narrativa e realitetit shkon në një drejtim të caktuar, duke privilegjuar gjithmonë versionin që i flet palcës së opinionit publik.
Në këtë klimë, thellimi gazetaresk bëhet thuajse i pamundur dhe humbës karshi spektakolarizimit. Demokracia është e përbërë nga të hirtë, jo nga të bardhë dhe të zinj. Por kultura e audience si e dhënë vetëm sasiore çon fatalisht në kërkimin e teprisë. Nuk mund të mbështetet vetëm mbi aftësinë e përdoruesit (edhe ku është vetë ky në një farë mase prodhues lajmesh e të dhënash) për t’u filtruar dhe për t’u vlerësuar me vëmendje, në rast se i gjithë mjedisi përreth është e orientuar ndaj pozicioneve ekstreme.
Argëtimi nuk mund ta menaxhojë kompleksitetin e ta rrëfejë atë dhe kështu që përfundon për ta thjeshtëzuar, për ta banalizuar: nuk ofron një shërbim që ndihmon të formohet një “opinion publik” në kuptimin e vërtetë të fjalës, por, nëse ndodh, inkurajon pulsionet më elementare.
Këtu deformimi duhet t’i kundërvihet ai që unë e quaj një “moderim radikal”, për të filtrurar përmbajtjen dhe për ta vënë në një kontekst më të gjerë e më racional të drejtash të lidhura me detyrime, por sidomos me vlera të pranuara. Për ta bërë kompromisin mbi përmbajtjen jo vetëm të mundur, por edhe normal e të zakonshëm.
Kontrata sociale dhe kurajoja e përzgjedhjes
Një pikë kyçe e arsyetimit tuaj duket se është ndërthurja midis punëtorëve, përdoruesve, qytetarëve. Dhe receta për të dalë nga patologjitë e “diritizmit” duhet të kombinojë në mënyrë inteligjente konkurrencën (që pastaj nënkupton konkurrencë e produktivitet) dhe solidaritetin (domethënë garanci për më të dobëtit dhe përgjegjësi sociale).
Konkurrenca duhet lidhur me përgjegjësinë sociale për gjetjen e një ekuilibri të pranueshëm. Nëqoftëse shikohet në fushën e kulturës universitare, tradita baronale e kooptimit na influencon akoma sot me efektet negative të saj, por të paktën kooptimi ishte një marrje përgjegjësie (megjithëse me kontrolle të pamjaftueshme). Tani kemi kaluar në një sistem akoma më të keq, domethënë proceduralizimin e demokracisë, duke kërkuar thuajse të neutralizohen proceset e përzgjedhjes, pa diskrecionalitet. Këto procedura teknokratike, për më tepër shpesh të papërshtatshme edhe në ndjekjen e objektivave të vlerësimit teknik, gjithsesi infiltrohen nga nepotizmi dhe nga klientelizmi. Ndërkohë kanë bllokuar mekanizmat që vlerësojnë meritën dhe, për pasojë, ashensorin social mbi të cilin bazohet novatorizmi dhe progresi.
Për të tejkaluar këtë impas duhet rikuperuar parimi i autoritetit dhe hierarkia e dijes, jo autoritare, por e shtresëzuar në një komunitet dhe e pranuar. Ajo është fryt i një përzgjedhjeje, që presupozon pikërisht një marrje përgjegjësie. Nevojitet të promovohet pavarësia e vlerësuesit, sigurisht jo me kontrolle dhe garanci, por me pavarësinë e përzgjedhjes. Më të mirët duhet të përzgjedhin më të mirët.
Veç të tjerash, jo vetëm universitetet, por shkolla në tërësinë e saj shpesh është dëmtuar nga refuzimi i përzgjedhjes. Tashmë prioriteti është që të pengohen abuzimet e mundshme dhe premiot për meritën shpërndahen atëhere si shi – duke mohuar vetë parimin e meritës. Dhe një efekt pervers i kësaj dinamike është që më të mirët, më kompententët dhe më krijuesit mbahen larg nga hapësira publike, duke e varfëruar demokracinë.
Masa për një demokraci të besueshme
Demokracitë liberale të tregut kanë ndoshta një vlerë të madhe të shtuar në aftësinë e vazhdueshme të përshtatjes, në eksperimentimin e zgjidhjeve pragmatiste. Sigurisht, është një sfidë më e gjerë respektivisht Italisë: një sfidë europiane dhe realisht për të gjitha demokracitë. Mbi këtë bazë dhe duke shikuar nga e ardhmja, mund të jemi ende optimistë përballë panoramës vërtet preokupuese që na keni paraqitur?
Jam optimist në mënyrë të moderuar. Nën presionin e ndryshimeve, sistemi demokratik përshtatet dhe riprodhon elita edhe në situata pak të favorshme, përfshi të ashtuquajturit opinion leader, që nuk janë gjë tjetër veçse ndërmjetës. Kështu që ekziston mundësia e gjetjes së një ekuilibri të ndryshëm dhe më të mirë. Është një sfidë e mendimit, përpara se ndaj qeverive apo institucioneve. Në një libër me titullin “Liri imagjinare”, që më ka frymëzuar shumë, Mauro Magatti ka shpjeguar sesi ka mbizotëruar një mendim nihilist, që duke u kapur pas tendencave teknologjike ka zëvendësuar në masë të madhe si matricën kristiane, ashtu edhe atë iluministe të kulturës tonë. Të dyja janë dobësuar dhe nuk kanë arritur të menaxhojnë ndryshimet teknologjike dhe sociale. Në këtë kuptim, heqja dorë në nivel europian nga rrënjët e përbashkëta historike dhe intelektuale në preambulën e Kushtetutës Europiane ka qenë një humbje e rëndë për të gjithë. Gjithsesi, mendimin e bëjnë dhe e përhapin elitat, por problemet për të cilat flasim nuk zgjidhen vetëm me aksione institucionale.
Nëqoftëse përqendrohemi mbi objektin e sfidës, duhet të pranojmë se ajo për të cilën flasim është një sfidë politike. Përkundrazi, më përpara akoma se politike, civile. Që nuk i apelon edhe aq shumë përgjegjësive të institucioneve. Por përfshin më shumë mendimin, politik dhe intelektual, i vetmi në gjendje që të udhëheqë ndryshimin e shoqërisë dhe përkufizimin e kornizës institucionane në të cilën ta kanalizojë. Duhet të bëjë rrugë ideja se sëmundja e demokracisë përfaqësuese shërohet, duke i forcuar delegimin më shumë se duke e shembur. Se asimetritë e tregut janë të identifikueshme në primatin e politikës. Se rrëshkitja estetike, që shënon raportin midis kulturës dhe shoqërisë nga njëra anë, novatorizmit nga ana tjetër, nuk është një gjendje e pashmangshme, por një gabim akoma i shërueshëm. Se ndryshimet e mëdha sociale çojnë në ndryshime të vogla të mekanizmave rregullues. Pasi është masa – dhe jo jomasa – përmbajtja më origjinale e një oferte politike të besueshme.
Me këto premisa, moderimi integral përkufizohet si një besim kokëfortë, bile të paepur tek demokracia. Nga një këndvështrim ideologjik, kjo qasje mban bashkë dy matricat, iluministe dhe kristiane, të kulturës europiane, duke kërkuar një sintezë në vend të konfliktit. Synon mbi të ashtuquajturat “relativë absolutë”, vlera të përbashkëta që përfitojnë nga mirëmbajtja e vazhdueshme civile, por janë pjesërisht të ngurta, pasi shoqërojnë të gjithë zhvillimin e qytetërimit. Sinteza është kusht i nevojshëm për të kundërshtar radikalizmin mbizotërues dhe për të kapur e qeverisur, me vetëdijë të plotë dhe me një mendim të fortë e fleksibël sa e kërkon koha, mundësitë që teknologjitë i hapin njerëzimit.
(Alessandro Barbano është Drejtor i të përditshmes Il Mattinow)
Përgatiti
ARMIN TIRANA
