Nga Edison Ypi
Rruga e Shpirtrave nis në Librazhd.
Kur Librazhdin ta kesh lënë pas, që në tempullin e praruar të shpirtrave të hysh me dinjitet, merr ca masa higjenike paraprakisht. Ndal te ndonjë krua a përrua anës udhës. Laji duart delikate nga pislliqet që ke prekur, lage surratin dhe kokën që ma ke si qën stani, gropat e syve si tunelet e Qaf Krrabës, ballin që të është dhjamur, qafën që të është trashur, krruaji mirë e mirë veshët, sigurohu se thonjtë i ke prerë.
Drejt veriut nëpër ca kthesa mes ca kodrave të buta si prej mish njeriu, ndjen në ajër prezencën e shpirtrave të parë përgjatë kësaj rruge. Janë shpirtrat ankimtarë të përhershëm, të vuajturit që nuk dinë ça kanë e ça u mungon.
Më të majtë, pra në krahun lindor, çfaqen male të frikshëm. Janë malet e Çermenikës. Janë shpirtëra poetikë. Herë të largët e të frikshëm, herë të afërt dhe të miqësorë, me shkëmbinj, përrenj, pyje marramendës, këta shpirtëra do të shoqërojnë përgjatë gjithë Rrugës.
Më të djathtë ndodhen katundet e vuajtur. Jo vetëm prej diktaturave apo pushtuesve, por historikisht. Këto katunde tashmë jetojnë mirë. Por duke ardhur nga fukarallëku i shekujve, sot mes tyre enden shpirtrat e lëmoshës.
Diku ku Librazhdi nuk duket më, një këtu një atje si dhëmbë të shkulur të një goje të pangopur, dëgjohen rënkime nga nëntoka. Janë grahma të vdekurish. Janë Shpirtrat Mëkatarë. Janë banorët lokalë që spiunuan çunat e qyteteve që provuan të arratiseshin që ndodhet aty afër, dhe, u spiunuan nga këta të grahmave, u shqyen nga qëntë e kufirit, mbetën varur mbi telat me gjëmba, i sharroi kalashnikovi i kufitarit.
Të forta, të buta, që qajnë, që rënkojnë, grahmat e shpirtrave mëkatarë nakatosur me shpirtrat e tjerë, do të shoqërojnë deri në fund të Rrugës së Shpirtrave.
Grykë shkëmbore që vjen duke u ngushtuar. Malet madhështorë në perëndim dhe pyjet në lindje, për pak kilometra nuk duken.
Më të majtë të rrugës së Shpirtrave, përrua.
Mbi përrua, kulla të braktisura ku natën mblidhen e këmbejnë përvojat shpirtërat historikë. Shpirtëra të vërtetë. Jo si ata të lapidareve të rrenave që flasin për heronj të stisur që ranë në luftra që su bënë kurrë.
Bën ftohtë. Kapelen ta merr era. Veshët t’i than suferina. Je në Fushë Studë. Ça domethën ky toponim, Dreqi e di.
Më të djathtë Parku Kombëtar i Shebenikut, mbretëria e shpirtrave të aventurës. Në behar, se tani bie borë, tani të çan ujku, të shqyen ariu.
Në këtë fund marsi në Fushë Studë bora s’ka të ndalur. Le të bjeri bora. Jeta vazhdon. Në Fushë Studë gjithmonë bën ftohtë, dhe gjithmonë fryn erë. Harroje ngrohtësinë mesdhetare. Fushë Studa është kuota më e lartë e Rrugës së Shpirtrave. Terreni, relievi, klima, aroma, dhe gjithçka tjetër, këtu janë kontinentale.
Kafene e strukur anës rrugës. Kafexhiu ta bën me dorë nga brenda të ndalësh për një çaj ose kafe. S’ke ardhur të llafosesh me kafexhinj. Po udhëton për tu takuar me shpirtra. Ik tutje. Nëpër mjegull e dëborë. Si trimat.
Fill pas kafenesë surreale të Fushë Studës, më të majtë, rruga për lart. Bizë, Kroi i Kuq. Pastaj, nga Kroi Kuq, në varësi nga sa të mban revolucionarja, ke disa variante: Labinot Elbsan, Shëngjergj Tiranë, Gurabardh Klos, Mali Me gropa Tiranë. Shpirtrat e tingujve, ngjyrave, aromave, pyjeve, krojeve, i ke te të gjitha këto variante. Veç zgjidh e merr. Të gjitha në behar. Se tani bie borë. Tani duhet tank.
Q’aty, herë të dobëta herë të forta, në varësi të distancës nga kufiri dhe thellësisë së gropave ku ua hodhën kufomat, shtohen rënkimet e shpirtrave të rebelëve që provuan të arratisen. Prej tyre nuk shpëton kollaj. Zër veshët me duar si shokët e Odiseut kur kaluan pranë sirenave. Përndryshe shurdhohesh dhe vdes.
Male të largët të egër shkëmborë, dhe të afërt të butë të rrumbullakosur me bimësi të ulët si kurrize minjsh.
Të ftohtit, aromat, panoramat, shkëmbinjtë, shtëpitë e braktisura, të dehin sikur ke pirë një opingë me raki ballë kazani. Del nga vetja dhe nga mendja. Po udhëton në kohë. Në tru të fryjnë erëra dhe aroma të kohëve të shkuara nëpër skutat e kujtesës harruar. Shpirtrat që le pas, dhe të tjerë që do takosh më tutje, janë newtonianë. Këta këtu janë shpirtra ajnshtajnianë. Për këta, e tashmja, e kaluara, e ardhmja, jeta, vdekja, venë e vinë, zëvendësojnë rrëmujshëm njëritjetrën.
Më të majtë Martanesh, e me rradhë, deri te Qafa e Bullit ku erërat nuk ndalen kurrë dhe acari të pret si brisku.
Më të djathtë, larg në horizont, katunde që llafosen sllavisht, i luten Allahut, falen në xhami në mes të katundit.
Tëhu, rrëzë kufirit, Golloborda. Ostreni plot me shpirtra të pushtuar nga Djalli. Shpirtra mëkatarësh që s’gjejnë rehat qyshkur spiunuan gjithkend që donte të ikte nga Ferri.
Rruga e Shpirtrave, tashmë tejpërtej e asfaltuar, rruga 60 kilometrat e së cilës dhe më pak se 2 orë për ta kaluar s’kanë asnjë rëndësi, rëndësi kanë shqotat emocionale, stuhitë hormonale, rrënqethjet estetike, drithërimat njerëzore, rruga që asnjë shqiptari nuk i lejohet të vdesi pa e parë, dëgjuar, e ndjerë, mbaron te Ura e Cerenecit.
Më tutje, ka qytetërim, autostrada, tunele, rrethrrotullime, shqiptarë të lumtur që vozisin kerra, por nuk ka shpirtra.
