Në 3 korrik 1883 para 125 vjetësh Franc Kafka lindi në një familje hebreje në Pragë. Pas një fëmijërie dhe rinie të vështirë me një baba që atij i dukej shpeshherë i padrejtë dhe i plotfuqishëm, vijnë studimet në degën e juridikut dhe një punë në një shoqëri sigurimesh.
Ky ishte thjesht një profesion për të fituar bukën e gojës. Sepse ajo që donte të bënte Kafka ishte thjesht të shkruante. “Kur Gregor Samsa u ngrit një mëngjes pas ëndrrash të shqetësuara, ai e pa veten në krevat të shndërruar në një insekt të frikshëm.” Ai ishte një nga shkrimtarët e historive të shkurtra, dhe modernistët më të mëdhenj të gjuhës gjermane të shekullit XX, trupi i shkrimit i të cilit ishte i vetëm në llojin e tij. Disa nga shkrimet e tij mbetën të pambaruara dhe u botuan pas vdekjes së tij, megjithëse dëshira e tij ishte që ato të asgjësoheshin – të cilat janë bërë ikona në letërsinë e Perëndimit. Pjesa e tij më e njohur përfshin një tregim të shkurtër me emërtimin “Die Verwandlung” (Metamorfoza, Shndërrimi) dhe romani i tij i pambaruar “Der Prozess” (Procesi) dhe “Das Schloß” (Kështjella). Mbiemri “kafkor” ka hyrë në përdorim të shënojë rrethanat e rëndomta të llojit absurd dhe surreal zakonisht të gjetura në veprat e Kafkës. Disa nga veprat që mund të shtjellohen dhe të përkthyera në shqip janë: “Procesi”, “Metamorfoza”, “Kështjella” në formën e romanit, por dhe nga proza e tij e shkurtër në formën e tregimit. Disa nga tregimet e tij janë “Një leksion akademik”, “Populli i minjve”, “Barbarët”, etj. Fatkeqësisht veprat e tij janë në shumicën e tyre të humbura dhe për më tepër nga vetë dëshira e autorit për t’i asgjësuar ato. Kryesorja ç’ka mund të fillojë një analizë për këtë shkrimtar, është vënia re e një ndryshimi rrënjësor të formës në veprën e tij dhe në përmbajtje. Ai shpesh përdor një formë të veçantë dhe të thatë simbolike ku majmunët flasin, njerëzit transformohen, portretizohen në mostra etj., pra një realitet jashtëtokësor për të analizuar bujtinën tokësore në formën e saj më reale. Ky konstatim mund të duket kontradiktor në vetvete, por nis nga një simbolikë surreale që kërkon vëmendje për problemet e mëdha universale që prezanton Kafka.
PROCESI
Në analizën e “Procesi”-it vihet re një e vërtetë tronditëse e realitetit me njeriun e thjeshtë brenda, dhe sistemet që ndryshojnë dhe e shikojnë ketë të fundit si një pengesë apo një të mirë për to. Kafka parapëlqen një të vërtetë të skajshme ku sheqerosjet artistike nuk janë më vlerë në veprën e tij. Personazhi përgjithësisht është njeriu i rëndomë, jo heroi që bën diferencën. Kafka injoron pa e marrë fare parasysh esencën romantike të letërsisë dhe hidhet i tëri në kërkim të shpëtimit universal të cilin e shpreh: “Vetëm kur shkrimtari rastësinë mund ta kthejë në ligj dhe ta bëjë njeriun të pavdekshëm, vetëm atëherë ai ka një rol në art dhe vetëm atëherë roli i tij është profetik”. Kafka nuk qëndron te ekzagjerimi dhe optimizmi emotiv, ai është ulur këmbëkryq dhe na shikon të gjithëve. Në personazhin e “Proces”-it zotit “K.”, sistemi gjigant i pushtetit i bën grafikun e jetës pa e shpjeguar se për se e trajton ashtu deri në vendimin për ta vrarë pa i dhënë shpjegim.
Nga ana tjetër kjo mund të analizohet dhe në të kundërt; vetë zoti “K.” nuk ka aftësinë për të kuptuar sistemin, megjithëse përpiqet që të kuptojë diçka, përsëri është i mbytur në paqartësi. Në secilin kah vlerësimi, rezultati i kësaj marrëdhënie është një absurditet fatal ku qenia, ambienti, logjika, hapësira, ekzistenca në vetvete është tejet e pakuptueshme dhe pa mundësi për të pasur një debat ndërmjet tyre, gjithashtu, e tmerrshme në efektin e saj. Zoti “K.” mund të shikohet në disa drejtime të tjera, ai nuk është vetëm njeri por dhe ligjësi skolastike, e cila në një periudhe të caktuar humbet ekzistencën e saj pasi një ligj tjetër e nxjerr atë të pavlerë. Kjo është një e vërtetë jo e dëmshme në dukje, por si do të justifikohen gjithfarë energjish dhe përpjekjesh njerëzore që qenë frymëzuar nga ajo që tashmë është e pavlerë dhe për t’u fshirë. Një kuptim tjetër i përfolur për “Procesi”-in është dhe pyetja teologjike që ai përmban. Përgjithësisht dogma fetare është një përhapje e arsyes se jeta është një përpjekje për të merituar një perfeksion pas vdekjes. Feja përmban shumë rregulla që duhen ndjekur dhe pasojat që vijnë nga mosndjekja e tyre, por Kafka i bërtet këtyre arsyeve me faktin se jo të gjithë i njohin dhe i kuptojnë këto ligje. Pse do të duhet të kenë të njëjtin fat si mos-zbatuesit vullnetar e të vuajnë dënimin kapital.
Kafka kërkon shtojcën “biblike” që duhet të përmbajë logjikën për fatin e këtij grupi. Ka dhe shumë tematika të tjera më sekondare nga ato që u përmendën më sipër. Zoti “K” në disa rrethana që i krijohen kryen marrëdhënie intime me një vajzë pa modalitet klasik të njohjes, bisedës ose ndjesisë emocionale dhe kurse çfarë veprimesh paraprijëse për të kaluar në marrëdhënie seksuale, por e realizon atë në një forme apriori sikur të mos ketë vend për kushtëzime dhe justifikime. J. P. Sarter citon në një paragraf se: “Shpirti ka me shumë të drejtë se arsyeja” pasi kjo e fundit është e asgjësueshme nga vet ajo kurse shpirti është një forme e qenësishme apriori. Por veprimi i zotit “K.” mund të shihet dhe si një protestë e Kafkës me dy elementë. I pari sistemi (qoftë teologjik, politik, tradicional, etj.) që vepron në mënyre injoruese ndaj individit dhe ky i fundit i përgjigjet atij me të njëjtën monedhë duke krijuar kështu plotësimin instiktiv ndaj dëshirave rastësore.
Në ketë logjikë Kafka është disi në atmosferën e Niche-s, por me ndryshimin se nuk e ka qëllim në vetvete, por një përgjigje e natyrshme dhe e rrjedhur nga kushtet. Kjo vepër dhe po ashtu vepra në tërësi e Kafkës me të drejtë është një ortek që sa me shumë thellohesh aq më i madh bëhet, deri sa orteku është vetë globi që banojmë. Letërsia e Kafkës është një ambient i ankthshëm; është një situatë e një zgjimi e njëkohësisht i një fataliteti. Kafka nuk është dekadent, ai bën një portret të gjërave por nuk mundohet të rrënojë, të mohojë apo të zgjedhë mjete për të asgjësuar, ai thjesht paraqet ftohtësisht acarin e absurditetit.
METAMORFOZA
Një kryevepër mund të cilësohet padyshim vepra “Metamorfoza”. Si zakonisht te Kafka dhe këtu ambienti është një natyrë simbolike. Kafka e fillon veprën e tij me mëngjesin në të cilin një person ndjen që po shndërrohet në kandër. Mëngjesi është i zakonshëm në shkrimet e tij, zgjimi që personifikon shpresën e re, emocionet e reja, të gjitha këto turbullohen menjëherë sapo personi fillon kontaktin me botën, ai rrëqethet nga atdheu zhgënjyes. Grigori i transformuar tashmë krijon fillimisht një shqetësim të thellë në familje. Të gjithë ata në ketë moment janë të përkushtuar rreth tij. Gjenialiteti i Kafkës është se ai e paraqet Grigorin në ndryshimin fizik apo mekanik por jo shpirtëror dhe të ndërgjegjes. Grigori e kupton të gjithë situatën rreth tij dhe ka një pikëllim të madh që tanimë as mund ta shprehi nën petkun e kandrës. Por ç’është në të vërtetë “Kandra”? S’është gjë tjetër veçse krijesë e një natyre anti-njeri, e një natyre të tmerrshme dhe pa kthim.
Ajo është më tepër, nuk është krijim i individit, por e një trysnie fati të cilin askush prej nesh nuk e zgjedh me vetëdije. Grigorit gjithë kjo gjëmë i vjen pasi ai është shumë i përkushtuar në punë, e cila e ka bërë efektin e saj të çuditshëm, jo duke i dhënë të mirat që çdo njeri pret, por duke e shndërruar në një qenie të çuditshme dhe të trishtueshme që e pengon të realizojë natyrshëm dëshirat njerëzore qoftë dhe më minimalet. Në fund familjarët e lodhur dhe përfundimisht të bindur se krijesa që kanë përballë nuk është me djali apo vëllai i tyre, por një “kandër”, e trajtojnë si të tillë dhe Grigori vdes në ngashërimin e pashprehur dhe disi në pritje të “zgjidhjes” që do ti sjelli vdekja. Megjithëse përshkrimi i mësipërm i këtij romani është mjaft i shkurtër kemi mundësinë të analizojmë disa ide përmbajtëse në të.
Shkrimet e Kafkës, në ndryshim nga tregimet e stërzgjatura, përgjithësisht zgjaten me përtesë vetëm për të thënë atë që duhet dhe pa ceremonira formale. Nëse do ta nisim nga fundi Grigorit i ka ardhur në maje të hundës, por, siç kemi thënë më lart, Kafka nuk është dekadent (të gjejë mjete për të asgjësuar apo zhdukur situata) Grigori ndihet thellësisht i pa shpresë për momentin, por ai nuk tenton vetëvrasjen. Ai zgjidhjen e merr si pasojë e një veprimi pasiv mbi situatën dhe e lë veten tërësisht të shkrihet në fatin që i racionoi jeta. Vdekja është një zgjedhje e natyrshme e tij, por jo me ekzaltim e për mundësinë e ndreqjes, por duke çliruar pamundësinë përballë natyrës absurde që e rrethon.
PROTESTA
Kafka në vetvete është një protestues i madh; është vetë protesta. Ai nuk krijon arsyetime fatale, por paraqet botën dhe në këtë drejtim protesta e tij nuk ka hierarki drejtuese, ajo lind apriori për të gjithë që nga momenti i zgjimit në absurd, gjithashtu, ajo nuk ka mjete lufte përveç reflektimit mbi situatën. Grigori jemi të gjithë ne të mekanizuar me elementë që fati arbitrar na etiketon çdo kohë dhe që janë të pa evitueshëm. Jo vetëm kandra, por dhe vdekja është e njëjta gjë ashtu si Grigori nuk i bënte ballë dhe s’e kuptonte transformimin ashtu dhe vdekja e kaplon njeriun në vite e ndihmuar nga plagosjet e përpjekjes për lumturi dhe qetësi që i lakmojmë për ditë të gjithë ne. Kandra është i alkoolizuari që nëpërmjet alkoolit donte të prekte gëzimin, por që endet i shkatërruar rrugëve, kandra është “At Sergei” (Tolstoi) që duke u drejtuar vetëm nga shpirti i amshuar u kthye në një përdhunues.
Ajo është gjithçka që prodhon absurdi dhe jeta pa pika referimi dhe që prezanton fytyrën e saj nëpërmjet këtyre fenomeneve. Nëse kemi hyrë pak në esencën e fundit të veprës dhe në mesin e saj fillimi është ndryshe. Njerëzit tronditen nga transformimi, mortaja, burgosja, etj. Ata mbajnë një qëndrim ndaj halleve që u bien nga qielli. Mos vallë Kafka e merr njeriun si një qenie me manual të paracaktuar përdorimi të cilin e ka të stamposur në ndërgjegje dhe orientohet midis të mirës dhe të keqes? Vetë Kafka është një njeri që i dorëzohet transcendentes? Ai e lë hapur apo pa zgjidhur vetë ketë dilemë me dëshirën për të asgjësuar krijimtarinë e tij apo me saktë pyetjet e tij dhe si Grigori shikon nga ylli i mëngjesit, pas vdekjes. Në vazhdën e krijimeve pikante të Kafkës me interes është tregimi “Një Leksion Akademik”. Këtu paraqitet një personazh shumë i përfolur, të transformimit majmun në njeri. Kafka nuk e shikon zhvillimin nga ana estetike, por kuptimore.
Majmuni tashmë njeri ndihet përballë lirisë së zgjedhjes. Ai nuk i referohet vetes në anën e cilësisë organike, por të ndërgjegjes. Pikërisht, për shkrimtarin, njeriu ka koordinata arsyetive dhe jo të një problemi vizual dhe të lëvizjes. Për kuptimin tradicional të lirisë ajo çka deklaron Kafka për të është të paktën e çuditshme. Majmuni, tashmë njeri është i pikëlluar për lirinë e zgjedhjes pasi është përgjegjës për rrjedhën e gjërave ndërkohe që nuk është i sigurt për pasojat e zgjedhjes së tij. Bota tashmë ka formën që ai zgjedh por e tmerrshme pasi ai të vetmin vend ankimi dhe ndëshkimi ka veten. Kjo tek “Zarathuastra” (F. Niche) është një çlirim i qenies për tu perfeksionuar, tek Kafka është një fatalitet. Ai është thellësisht në kërkim të fesë, të para-projektit rruga e të cilit nuk do ta zhgënjente njeriun. J. P. Sarter mendonte se njeriu nuk është prodhim fizik dhe ndërgjegjësor i vetvetes, Kafka megjithëse më i hershëm pasi e kalon koshiencën e këtij postulati mendon se gjithashtu njeriu s’mund të projektojë veprimin e vetvetes. Ai është një qenie e trishtuar për pozicionin që ka. E gjithë kjo të bën ta mendosh mbase të pezmatuar ndaj zotit, natyrës por mbase si një nxitje drejt kërkimit të zotit të humbur ose të një depresioni të pashmangshëm nga kotësia dhe boshllëku që nuk japin shpjegim. Forma e tregimit është krijuar afërsisht si monolog e cila fatkeqësisht mund të interpretohet si një shprese e venitur për përgjigje, kurse fakti që ai e hedh në letër është një veprim i vetvetishëm, siç është mendimi. Kafka është një qenie gjeniu dhe pikëllues njëkohësisht, sikur të qe i pashmangshëm dëshpërimi i një shpirti të lartë në realitetin tokësor. Veprat na duhen.
MUZA
Milena Jesenska ishte një ndër lexueset e tij të para dhe admiruesja më e madhe. Tek ai njohu menjëherë gjeniun e ndrojtur, skrupoloz dhe të qetë. Milena ishte muza e Franz Kafkës me të cilin shkëmbeu një pafundësi letrash por u takuan vetëm dy herë në jetë. Ai nuk i mbijetoi tuberkulozit dhe ankthit, ajo nuk u bë kurrë shkrimtarja që dëshironte të ishte. Milena Jesenska dhe Franc Kafka, që ajo e thërriste Frank, shkëmbyen një pafundësi letrash dhe telegramesh, por u takuan vetëm dy herë. Të parën, për katër ditë në Vjenë në fund korrikun e 1920-ës. Kafka e kuptoi se ajo nuk do ta linte bashkëshortin, Milena kuptoi se ai nuk do ta linte sëmundjen e tij, që paradoksalisht e kishte të nevojshme për të jetuar. I pambrojtur, Kafka dukej se nuk ishte i përshtatshëm për ekzistencën. I shkaktonte ankth thjesht të kërkonte para për një ilaç apo t’i kërkonte leje shefit të tij në zyrë. Hera e dytë ishte në një hotel të vogël në Gmund, pranë kufirit. Ajo herë zgjati vetëm një ditë, në fund gushti, e mbushur me keqkuptime për shkak të turpit që ndjente ai dhe ndjenjës së fajit që përjetonte ajo. Por kjo nuk i dha fund admirimit të Milenës për Kafkën. Me vdekjen e tij, shkroi një nekrologji që edhe sot të habit për qartësinë me të cilën përshkruan njeriun dhe njeh madhështinë e shkrimtarit. Nëse do t’i mbijetonte ankthit dhe tuberkulozit, Kafka ndoshta do të kthehej në një mërgimtar të pakuptueshëm dhe qesharak, si zoti Kafka që i mësoi hebraishten Philip Rothit në Newark në vitet ’40. Ndërsa Milena i mbijetoi ikjes së Kafkës, tradhtive të të shoqit dhe faktit se ishte vajzë e vetme. Nuk u bë kurrë shkrimtarja që dëshironte të ishte. Por ishte diçka më shumë: dëshmitare e katastrofës europiane. Në fakt, më shumë se artikujt e mprehtë që i pëlqenin Kafkës, sot vlerësojmë “Një ëndërr” i shkruar më 1921, ku ajo, e krishterë, profetizon persekutimin e hebrenjve si edhe reportazhet politike të viteve 1937-1939. Milena rrëfen me kthjelltësi dhe tmerr përhapjen e nazizmit në vendin e saj dhe tragjedinë e refugjatëve – socialistë, komunistë dhe hebrenj – që u kthyen në zezakë të Europës. Më 1939 nisi të punonte për të larguar nga vendi të gjithë ata që rrezikonin arrestimin apo vdekjen, por u arrestua vetë nga Gestapo dhe përfundoi në kampin e përqendrimit në Ravensbruck. E lirë dhe e guximshme, e dashuronte me zjarr jetën: Ishte “e fortë si deti”, sipas përshkrimit të Kafkës. Iu dorëzua vetëm një infeksioni në veshka më 17 maj 1944.
