Aleksandra BOGANI
Politika shqiptare ngriti unanimisht kartonin jeshil pro Reformës në Drejtësi, pas një rezistence dyvjeçare të mbushur me negociata të ethshme, kalkulime politike dhe presion të gjerë ndërkombëtar. Tensioni që mbajti pezull opinionin publik u shfry mesnatën e së enjtes, vetëm pasi politikanët e të dyja kaheve hodhën firmën mbi një projektligj të dakordësuar në minutën e fundit; ata dorëzuan monopolin e tyre shumëvjeçar mbi emërimet në sistemin e drejtësisë.
Kushtetuta e re e Shqipërisë ndryshon në mënyrë radikale funksionimin e sistemit gjyqësor dhe atë të Prokurorisë në vend. Ajo synon të pastrojë sistemin nga gjyqtarët dhe prokurorët e korruptuar përmes strukturës 9-vjeçare të vetingut, si dhe të godasë kulturën e pandëshkueshmërisë në rangjet e larta të pushtetit përmes strukturës së posaçme antikorrupsion.
Reforma synon gjithashtu që përmes një procesi efikas emërimesh të këpusë fijet e konfliktit të interesit mes politikës dhe gjyqësorit në Shqipëri. Ky objektiv i tretë prodhoi tensionin më të madh në negociatat e zgjatura të ambasadorëve me tre partitë kryesore politike në vend.
Sistemi shqiptar i drejtësisë përbëhet nga një korpus prej rreth 740 gjyqtarësh dhe prokurorësh të të gjitha niveleve. Megjithatë, ishin vetëm 31 pozicione kyçe në sistem që mbajtën pezull për muaj me radhë kompromisin e vështirë të mesnatës së 21 korrikut.
Ndryshimet kushtetuese i japin Kuvendit të Shqipërisë të drejtën e emërimit të 10 anëtarëve jo gjyqtarë të Këshillit të Lartë Gjyqësor dhe Këshillit të Lartë të Prokurorisë, si dhe 21 komisionerëve të vetingut- pozicionet më të debatuara gjatë 2 viteve të procesit.
Megjithatë, ky pushtet ndahet tanimë mes politikës, Operacionit Ndërkombëtar të Monitorimit dhe mekanizmave të rinj në sistemin e drejtësisë.
Kuvendi emëron gjithashtu 3 anëtarë të Gjykatës Kushtetuese, prokurorin e Përgjithshëm dhe inspektorin e Lartë të Drejtësisë- përcaktime që kaluan pa shumë debat politik.
Kushtetuta e re i jep një shans politikës në përzgjedhjen e 31 zyrtarëve të lartë të drejtësisë, pa i lënë emërimet peng të mosmarrëveshjeve të saj. Negociatat e stërzgjatura mes palëve dhe përfaqësuesve ndërkombëtarë diktuan formula të komplikuara në përzgjedhjen e “kryegjyqtarëve” të Shqipërisë, por ato parashikojnë gjithashtu edhe mekanizma të qartë zhbllokues për secilin prej pozicioneve.
Operacioni Ndërkombëtar i Monitorimit- një strukturë e përbërë nga gjyqtarë dhe prokurorë të huaj do të luajë rolin e hinkës për secilin prej kandidatëve që do të garojnë për pozicionet kyçe në drejtësi.
Kompetencat e Operacionit Ndërkombëtar u bënë gjithashtu objekt debatesh gjatë javëve të fundit, pasi ndihmëssekretarja e Shtetit, Viktoria Nuland u paraqiti partive politike një formulë konsensusi për procesin e vetingut më 10 korrik.
Propozimi u jepte ndërkombëtarëve të drejtën e skualifikimit të kandidaturave me probleme në deklaratat e tyre të pasurisë, me lidhje të dyshimta apo me CV të diskutueshme profesionale.
Negociatat e orëve të fundit i dhanë politikës një bonus në raport me ndërkombëtarët, por përmbysja e të ashtuquajturës “listë e zezë” mbetet gjithsesi në kufijtë e së pamundurës.
Formulat e kompromisit
Struktura që do të kryejë filtrimin e gjyqtarëve dhe prokurorëve të Shqipërisë përbëhet nga Komisioni i Pavarur i Kualifikimit, KPK, Kolegji i Apelimit dhe dy Komisionerë Publikë. Në këto poste do të ulen 21 persona; të parët që do të kalojnë përmes procesit të vetingut të ndërkombëtarëve.
Secili prej kandidatëve, bashkë me aplikimin do të duhet të dorëzojë edhe një deklaratë me shkrim, për të autorizuar kontrollin vjetor të pasurisë, monitorimin sistematik të transaksioneve financiare dhe kufizimin e së drejtës për fshehtësi të komunikimeve telefonike gjatë qëndrimit në detyrë.
Ndryshimet kushtetuese përcaktojnë që kandidatët për KPK, Kolegjin e Apelimit dhe Komisionerët Publikë të aplikojnë në zyrën e Presidentit të Republikës. Brenda 7 ditëve, Presidenti duhet të plotësojë dy lista kandidatësh- e para, me kandidatët që plotësojnë kriteret formale dhe e dyta, me kandidatët që nuk i plotësojnë dhe t’ia kalojë ato Kuvendit.
Presidenti i Republikës ka në dispozicion 45 ditë pas hyrjes në fuqi të paketës së re kushtetuese për ta kryer këtë detyrë. Nëse kjo nuk ndodh, kompetenca e tij i kalon Avokatit të Popullit.
Operacioni Ndërkombëtar i Monitorimit, OMN vlerëson kandidatët sipas përcaktimeve ligjore dhe ia kalon rekomandimet e saj Kuvendit të Shqipërisë përmes Presidentit të Republikës. Paketa e ndryshimeve kushtetuese nuk e specifikon mënyrën e vlerësimit të OMN, por propozimi “Nuland” i dakordësuar më pas me ndërhyrjen e komisionerit Hahn parashikon ndarjen e kandidatëve në tri lista.
OMN harton listën e gjelbër me emrat e kandidatëve që nuk plotësojnë kriteret formale, listën e bardhë me kandidatët e kualifikuar dhe listën e zezë me kandidatët ngelës të procesit të vetingut.
Pas vlerësimit të kandidatëve nga OMN dhe përcjelljes së tyre në Kuvend, ligji parashikon ngritjen e një komisioni të parë ad hoc, të përbërë nga 3 anëtarë të opozitës dhe 3 anëtarë të mazhorancës.
Ky komision merr në dorë listën e kandidatëve të dërguar nga Presidenti dhe tre listat e Operacionit Ndërkombëtar të Monitorimit. Kapërcimi i një kandidati nga lista e gjelbër tek ajo e bardhë kërkon 4 vota të komisionit ad hoc, ndërsa me pesë vota, komisioni partiak mund të nxjerrë një kandidat nga lista e zezë dhe ta përfshijë atë në listën e bardhë.
Kandidaturat e përzgjedhura për secilën kategori nga komisioni 1 i kalojnë dy komisioneve të tjera bipartizane; njëri me 12 anëtarë dhe tjetri me 6. Secili prej 12 anëtarëve të komisionit të dytë ad hoc zgjedh në mënyrë elektronike nga një kandidat për KPK dhe Komisionerët Publikë, ndërsa komisioni i tretë ad hoc zgjedh në të njëjtën mënyrë 7 anëtarët e Kolegjit të Apelimit.
21 kandidatët e ndarë i kalojnë për votim Kuvendit, që brenda 10 ditëve duhet të votojë me 3/5 listën e kandidatëve në bllok. Nëse votimi dështon, procedura e përzgjedhjes përsëritet nga e para, ndërkohë që Kuvendit i mbetet të gjejë një mazhorancë prej 2/3 për ta rrëzuar atë. Nëse Kuvendi nuk bën 94 votat, kandidatët konsiderohen të zgjedhur.
Emërimi i 21 komisionerëve të vetingut nuk është i vetmi procesi i komplikuar në paketën e Reformës në Drejtësi. Mosbesimi i lartë mes partive politike në Shqipëri diktoi një procedurë të ngjashme edhe në përzgjedhjen e 5 anëtarëve jo gjyqtarë të Këshillit të Lartë Gjyqësor dhe 5 të tjerëve në Këshillin e Lartë të Prokurorisë.
Përzgjedhja e 10 pozicioneve në KLGJ dhe KLP u kthye gjithashtu një temë e nxehtë debati për javë me radhë, duke iu nënshtruar ndryshimeve tërësore nga drafti fillestar i reformës.
Drafti final parashikon që dy anëtarë për secilin këshill të zgjidhen nga radhët e avokatëve, dy nga trupa e pedagogëve të Fakultetit të Drejtësisë dhe Shkollës së Magjistraturës dhe një nga shoqëria civile.
Kandidatët i dorëzojnë aplikimet e tyre tek sekretari i Përgjithshëm i Kuvendit, i cili brenda 10 ditësh përcakton listën e kandidatëve që përmbushin kriteret. Më parë, kandidatët kalojnë procesin e vetingut nga Operacioni Ndërkombëtar i Monitorimit.
Paralelisht me këtë procedurë, Komisioni i Ligjeve në Kuvend ngre një nënkomision me 3 anëtarë të mazhorancës dhe dy anëtarë të opozitës. Kandidaturat për KLGJ dhe KLP i kalojnë për shqyrtim këtij nënkomisioni.
Katër nga pesë anëtarët e këtij nënkomisioni mund të vendosin që të përfshijnë në listë një kandidat të skualifikuar nga sekretari i Përgjithshëm i Kuvendit. Secili prej kandidatëve duhet të sigurojë gjithashtu 4 vota që të quhet i kualifikuar.
Nëse nënkomisioni dështon të sigurojë shumicën, projektligji parashikon që përzgjedhja të bëhet me short. Lista me 10 kandidatët e suksesshëm duhet të votohet në Kuvend me 2/3 e votave. Nëse kjo shumicë nuk arrihet për tri raunde votimesh radhazi, kandidatët e përzgjedhur emërohen automatikisht.
Këshilli i Lartë Gjyqësor dhe Këshilli i Lartë i Prokurorisë parashikohet të krijohen tetë muaj pas hyrjes në fuqi të Kushtetutës së re. Përzgjedhja e 21 komisionerëve të vetingut dhe 10 anëtarëve jo gjyqtarë në KLGJ dhe KLP konsiderohet një nga sfidat më të forta në implementimin e këtij procesi të gjatë. Megjithatë, Kushtetuta e re i ka mbyllur shtigjet për zvarritje përmes mekanizmave të qartë zhbllokues në të dyja rastet.
Institucionet e tjera
Këshilli i Emërimeve në Drejtësi, KED është institucioni i parë që do të krijohet pas hyrjes në fuqi të Kushtetutës së re. I projektuar fillimisht si një institucion kyç në sistemin e drejtësisë, KED ka humbur shumë prej kompetencave të fillimit me ndryshimet e njëpasnjëshme të paketës së reformës.
Drafti final i jep KED të drejtën e verifikimit të kushteve ligjore dhe kritereve morale dhe profesionale për kandidatët e Gjykatës Kushtetuese dhe kandidatët për inspektor të Përgjithshëm. Ai përbëhet nga 9 anëtarë, të cilët do të përzgjidhen me short nga Presidenti i Republikës; dy nga Gjykata Kushtetuese, një nga Gjykata e Lartë, një prokuror nga Prokuroria e Përgjithshme, dy gjyqtarë dhe dy prokurorë nga Apeli dhe një gjyqtar i Gjykatës Administrative.
Presidenti duhet të organizojë shortin 5 ditë nga hyrja në fuqi e ligjit. Nëse kjo gjë nuk ndodh, përzgjedhja i kalon kryetarit të Kuvendit.
Kushtetuta e re përcakton një mënyrë të ngjashme në zgjedhjen e prokurorit të Përgjithshëm dhe inspektorit të Lartë të Drejtësisë. Me kompetenca të zbehura dhe me një mandat 7-vjeçar, prokurori i ri i Përgjithshëm do të zgjidhet me 2/3 e votave në Kuvend mes 3 kandidaturave të propozuara nga Këshilli i Lartë i Prokurorisë.
Nëse Kuvendi nuk e zgjedh prokurorin e Përgjithshëm brenda 30 ditëve, kandidati i renditur në vendin e parë nga KLP konsiderohet i emëruar.
Inspektori i Lartë i Drejtësisë, sipas draftit final ka tagrin e verifikimit të ankesave, nisjen e hetimeve disiplinore dhe hetimin me nismën e tij të shkeljeve të gjyqtarëve dhe prokurorëve të të gjitha niveleve, anëtarëve të KLGJ, KLP dhe prokurorit të Përgjithshëm.
Inspektori i Lartë zgjidhet nga lista e pesë kandidatëve të renditur sipas meritave nga Këshilli i Lartë i Emërimeve.
Gjykata Kushtetuese do të ketë një ripërtëritje të ngadaltë- 3 anëtarë në tre vjet. Tre anëtarë të saj emërohen nga Kuvendi, 3 nga Presidenti i Republikës dhe 3 nga Gjykata e Lartë. Gjithsesi, kandidatët do të kalojnë filtrin e Këshillit të Lartë të Emërimeve dhe nëse Kuvendi nuk zgjedh brenda 30 ditëve, të renditurit e parë në listë emërohen automatikisht.
Anëtarët e Gjykatës së Lartë emërohen nga Presidenti i Republikës, ndërsa kandidatët propozohen nga Këshilli i Lartë Gjyqësor. Dhjetë ditë nga marrja e kandidatëve, Presidenti është i detyruar të dekretojë kandidatët. Ai mund t’i përjashtojë ata vetëm në rastet kur kandidati nuk plotëson kriteret e kualifikimit.
Dekreti refuzues i Presidentit të Republikës humbet megjithatë fuqinë nëse shumica e anëtarëve të Këshillit të Lartë Gjyqësor voton kundër tij. Në këtë rast, kandidati shpallet i emëruar dhe fillon detyrën brenda 15 ditëve nga data e vendimit të Këshillit të Lartë Gjyqësor.
Operacioni Ndërkombëtar i Monitorimit
OMN do të mbështesë procesin e rivlerësimit nëpërmjet monitorimit dhe mbikëqyrjes së të gjithë procesit. Ky Operacion… do të udhëhiqet nga Bashkimi Europian. Operacioni Ndërkombëtar i Monitorimit emëron vëzhguesit ndërkombëtarë, nga radhët e gjyqtarëve dhe prokurorëve me jo më pas se 15 vite eksperiencë në sistemin e drejtësisë së vendeve të tyre.
Vëzhguesi ndërkombëtar ushtron këto detyra:
A) I jep rekomandime Kuvendit lidhur me kualifikimin dhe përzgjedhjen e kandidatëve për pozicionin e anëtarit të Komisionit, gjyqtarit të Kolegjit të Apelimit dhe Komisionerit Publik;
b) Paraqet gjetje dhe mendime mbi çështje që shqyrtohen nga Komisioni dhe nga Kolegji i Apelimit, si dhe kontribuon për kontrollin e figurës sipas nenit DH. Lidhur me këto gjetje, vëzhguesi ndërkombëtar mund të kërkojë që komisioni ose Kolegji i Apelimit të marrë në shqyrtim prova ose të paraqesë prova të marra nga organet shtetërore, entitetet e huaja ose personat privatë, sipas ligjit;
c) U jep Komisionerëve Publikë rekomandime me shkrim për të paraqitur ankim. Në rast se Komisioneri Publik nuk i zbaton rekomandimet, ai përgatit një raport me shkrim duke dhënë arsyet e refuzimit;
ç) Kanë të drejtë të marrin të gjitha informacionet menjëherë, të dhënat për persona dhe dokumentet e nevojshme, me qëllim monitorimin e procesit të rivlerësimit në të gjitha nivelet dhe fazat.
