Nga Edison Ypi
Diktatori ishte larg, Diktatori ishte i paarritshëm, i padukshëm. Ai që të kallte tmerrin ishte fantazma e Diktatorit, hija e tij që të ndiqte këmbakëmbës, ishte ai që e kishe natë e ditë pranë – spiuni.
Shqiptarëve u iku jeta duke duatrokitur Diktatorin dhe duke u tmerruar nga spiuni.
Në familjen time, kurrë, asnjë fjalë, asnjëherë të vetme, në asnjë rrethanë dhe për asnjë arësye, nuk u fol për spiuna dhe spiunllëqe. Mysafirët tanë, farefisi ynë, shoqëria jonë, edhe ata, kurrë nuk përdorën fjalë të pahijshme hajdutllëku dhe spiunllëku.
Jashtë shtëpisë flitej gjërësisht për spiuna dhe spiunllëk.
Gjatë shkollës fillore vinin në rresht “Çetën e Shkollës” për të pështyrë në fytyrë një moshatar për sjellje të kundërta me moralin e partisë, ideologjinë marksiste-leniniste, diktaturën e proletariatit. S’do mend se pionierin mëkatar ideologjik larë fytyrën me pështymën e shokëve, e kishte spiunuar një moshatar, që edhe ai do pështyhej një ditë.
Meqënse s’mund të fshihej sepse duhej pështyrë, emri i viktimës së spiunimit, shpallej.
Që nxënësit të ndjeheshin të gjithë fajtorë dhe të gjithë spiunë, emri i spiunit fshihej.
Spiunat ishin të shumllojshëm: spiuni i shkallës, spiuni i pallatit, spiuni i ndërmarrjes, spiuni i librave, spiuni i filmave etj.
Spiunin e parë dhe të fundit të gjallë prej mishi dhe kocke, pata fatin ta shoh në shkollën e mesme, në Politeknikum. Na sollën në shkollë një çun nja 13 ose 14 vjeç nga një fshat kufitar verior për të cilin u tha se “kishte kapur 2 diversanta”. Pra shkurt dhe Shqip dhe troç, pionieri me shall të kuq në qafë kishte spiunuar 2 diversanta.
Pionieri Spiun vinte në shkollë çdo ditë veshur ushtarak si skënderbegas. Spiunin e vogël me një të qeshur teatrale që të kallte krrupën, e kishin sjellë në Politeknikum për ta bërë fillimisht zanatçi, pastaj ushtarak. Ky pionier spiun vinte në shkollë bashkë me një moshatar, edhe ai veshur ushtarak, ndoshta bashkëpuntor në spiunimin e divesantave, apo diçka e tillë, historinë e të cilit nuk e mësova, dhe as nuk u interesova.
Spiunllëku i ushtrisë bëhej sheshit pa asnjë drojë. Ishte më i vrazhdi, më i fëlliqti dhe më i rrezikshmi i të gjitha spiunllëqeve. Ushtari-ushtarin e spiunonte edhe kot, për qef, edhe për një garuzhde groshë për të cilën i biri i kulakut tha se ishte pak, nuk e ngopte, nuk i mjaftonte. Edhe për një gotë çaji për të cilën nipi i armikut pretendoi se ka brenda Klor.
Kur i kujtoj këto tmerre, më vjen të qaj.
Pas ushtrie, meqënse nuk e kontrolloja sa duhej të folurën, më kapte frika mos më spiunonin për ndonjë fjalë që më kishte shpëtuar.
Me të kuptuar se s’ma kishin ngenë të më spiunonin pjesërisht por vetëm totalisht, zura ment, e qepa përgjithmonë.
Spiuni banal, ai që përpos spiunllëkut s’kishte asgjë, asnjë shkollë, asnjë edukatë, nuk bëhej merak që e dinin se ishte spiun. Madje mburrej se duke qënë spiun, e kishin frikë.
Spiuni i zyrave s’bënte asnjë punë. Sillej kot. Askush s’guxonte t’ja vinte në dukje rendimentin zero në punë, se e gjente belaja nga kundërsulmi i spiunit që me anë të disa trukeve verbale, brenda pak minutave e transferonte parazitizmin nga vetja te llërëpërveshuri që i thirri belasë të vinte, dhe belaja erdhi.
Dy miq të vjetër ikën në 90-ën dhe më s’u dukën. S’lanë as telefon, as adresë, asgjë, as mua as ndonjë tjetri. Do ken’ qënë spiuna. S’ka spjegim tjetër. Sa bukur ishin maskuar qerratenjtë.
Kisha një mik. Nga një ndërmarrje në tjetrën me vite të tëra, nuk bëri asnjë punë. Por, meqënse ishte tepër agresiv ndaj refuzimit të Diktaturës, nuk dyshova kurrë. Tani pas kaq vitesh, duke sjellë në mendje disa momente të paspjegueshme, kam nisur të dyshoj, po e ndjej si bombë me sahat.
Me kalimin e kohës, instinkti i mbijetesës, më ndihmoi të kem një përfytyrim më të plotë për spiunin.
Spiuni ishte një zevzek me sy të lëvizshëm. Fliste ose shumë shpejt ose tepër ngadalë. Qeshte ose mrrylej befas, pa arsye. Kthente kokën majtas e djathtas pa shkak. Bënte gjoja sikur dinte ti binte kitarrës, sikur dinte këngë italiane ose greke, sikur mund të shkonte larg me not. Ndodhte që spiuni mbahej dhe për lexues i librave dhe filmave të ndaluar.
Spiunat, të gjithë, pa përjashtim tallnin dhe kërcënonin, Kadarenë si borgjez, si i largët me hallet e popullit, dhe ngrinin në qiell Agollin si miku që gjithmonë i gjindej në hall bujkut, puntorit, proletarit. Spiuna që të mos kërcënonin Kadarenë dhe të mos krenoheshin me Agollin, nuk kanë ekzistuar.
O sa kam qesh’ pas 90-ës kur mora vesh se spiunat kishin pseudonime. Thoshin se zgjedhjen e pseudonimit të spiunit nuk e bënin pa miratimin e vetë spiunit nga frika se po të mos i pëlqente, çmendej.
Kur po udhëtoja një herë nga Librazhdi në Bulqizë ndala diku afër fshatit Ostren i Vogël. Pyeta një kalimtar:
Ç’bëhet spiuni që i premtoi ta ndihmojë të arratiset nga ky katund vëllanë tim që e dënuan me 20 vjet burg politik ?
E kemi Kryetar të Partisë Demokratike – më tha me plot gojën gollobordasi anës udhës.
Bota mu terr. Qielli mu çjerr. Fryma mu ndal. Por ku ka spiuna ka shpresë. Ndoshta më gënjeu. Duhet verifikuar. Pak më tutje pyeta një tjetër prej të cilit mora të njëjtën përgjigje.
Të gjithë të ashtuquajturit “Heronj të Heshtur” ishin spiuna.
Spiuna edhe më të qelbët edhe më kriminalë se spiunat e “heshtur” ishin lukunia e zhurmëshme e shkrimtarëve, poetëve, regjizorëve, ata që spiunave u bënin fresk, u ngrinin këngë, u thurnin vargje, u bënin filma.
Të gjithë shefat e kuadrit ishin spiuna.
Të gjithë familjarët dhe farefisi i spiunave ishin spiuna.
Kishte dhe një hartë apo një gjeografi të dendësisë së spiunave në çdo krahinë të Shqipërisë.
Një gjë është e sigurtë: Si për çdo talent: Spiun nuk bëhesh. Spiun lind.
Pa spiunuar dhe pa u spiunuar shqiptari nuk merr dot frymë, veshi nuk i dëgjon, syri nuk i sheh, zemra nuk i rreh.
Isha betuar të mos e ndyj penën me ata muta. Por rreziku i harresës, sidomos prezenca e tepruar e spiunave të djeshëm në tollovinë e sotme, u bë sebep.
