99% e të rinjve nuk e di as se çfarë është “Tangoja e fundit në Paris”
Prolog. Romë, ditë. Dritare të mbyllura, heshtje, tenda të ulura, mbrëmje prilli. Në plan të parë, Bernardo Bertolucci është në apartamentin e tij, dy hapa larg nga burgu i Regina Coeli: «Nga ideja që karrigia me rrota ishte një burg kam dalë një ditë duke parë një seri Marvel. Kam harruar zviceranët, klinikat, bisturitë, rehabilitimet e tyre. Kam pranuar gjendjen time dhe kam rinisur të jetoj».
Zviceranët kanë edhe metoda të tjera.
«Eutanazia? Jemi çmendur? Nuk më ka kaluar asnjëherë në mendje. Testamentin biologjik e kam bërë prej disa kohësh. Mos t’i ngatërrojmë».
Në moshën 77 vjeçare, italiani i vetëm që ka fituar një Çmim Oscar oër regjinë duket i lumtur si një fëmijë. Pi gllënjka të mëdha uji nga një shishe plastike që duket si biberon dhe ka ende nevojë që të qeshë, të kuajë, të ndërtojë kështjella, të vihet në lëvizje, të thotë “Xhirim”: «Ti rrëzohesh mirë. Për shumë kohë kam besuar se ai gëzim shumë fëminor, ajo kënaqësi e thellë, ajo ndjenjë e të ndjerit komod vetëm në sheshxhirim ndoshta ka mbaruar përgjithmonë. Por prej shumë pak javësh ka një ide. Është ende shumë embrionale, por po nis të marrë formë. Nuk e di akoma as çfarë do të bëhet dhe as çfarë jetëgjatësie do të ketë, por di se jam kthyer të shkruaj dhe të mendoj se, po, një film mund dhe dua akoma ta bëj. Kam lexuar një kolonë tek kronika dhe jam bërë kureshtar. Zakonisht e ndjej në pak minuta nëse dua të eci përpara apo jo dhe kësaj radhë, pas 5 vitesh boshllëku pneumatik, e kam kuptuar. Dëshira për të punuar ekziston, gjithçka tjetër vjen natyrshëm».
Tema do të jetë dashuria?
«Dashuria po, le ta quajmë kështu. Në realitet, tema është komunikimi dhe, për pasojë, edhe moskomunikueshmëria. Argumentin e parapëlqyer nga Michelangelo Antonioni dhe gjendjen që mu desh të përballoja edhe unë kur kalova nga kinemaja për pak, filmat e mi të viteve ’60, në një kinema më të gjerë, të gatshëm për të takuar një public më të madh».
Çfarë ishte vërtet “Tangoja e fundit në Paris”?
«Ndoshta nuk ishte gjë tjetër përveçse një fantazi mbi atë sesi do të mund ta kishja një histori pa ndjenja të rënda faji. Një histori sekrete. Një histori pa borxhe. Një ëndërr universale. Të mbaja gjithçka mbyllur në një dhomë: dashurinë, dhimbjen, kënaqësinë. Pa dëmtuar askënd, pa bërë të ditur asgjë për veten dhe pa njohur asgjë nga tjetri. Dy njerëz në formë. Vetëm këtë».
Çfarë fantazie ishte ajo e jotja?
«Fantazia e një djali që profesionalisht dhe kreativisht ishte shumë i parakohshëm, por që në planin njerëzor dhe seksual kishte një vonesë të caktuar. Në moshën 21 vjecare, duke drejtuar filmin La commare secca, isha padiskutim më i riu i të gjithë trupës. Flija në dhomë me tim vëlla. Ai ngrihej e shkonte në shkollë dhe unë ngrihesha e shkoja në sheshxhirim. Isha si në jerm. Por jeta është një diçka tjetër. Nuk e kujtoj mirë, por besoj të kem bërë dashuri përpara 19 vjeçëve, edhe pse ajo ishte një epokë ndalimesh të mëdha në të gjitha aspektet dhe dëshira për të prishur tabùtë, që vinte nga ‘68, për të bërë pak transgresion dhe ndryshuar rregullat, ishte prapa shumë prej zgjedhjeve që bënim».
Duke shikuar “Tangon e fundit në Paris” vonesa jote nuk pikaset.
«E xhiroja filmin sikur të njihja gjithçka për seksualitetin, por isha akoma duke e zbuluar. Filmi lindi nga një propozim i Dan Talbot, distributori i parë entuziast amerikan, pronari i kinemasë së famshme “Newyorker”. Më tha: “Dua të më prodhosh një film”. Isha në New York, u mendova pak dhe më pas shkrova një faqe në të cilën flitej për takimet ë dy të panjohurve. Filmi titullohej “Një ditë e një natë dhe një ditë e një natë” dhe ishte historia e dy dashnorëve që takoheshin në një apartament bosh, duke i lënë jashtë tij identitetet e tyre sociale. Pas dere, bota. Brenda, territori magjik në të cilin arrihet të komunikohet me gjuhën e vetme të vërtetë që e ka një kuptim, atë të trupave. Në ato vite koncepti më shkonte shumë për zemër».
Ku ishte rëndësia e “Tangos së fundit në Paris”?
«Në sintezën e dy pulsioneve. Hyrja në një histori kaq të forte mundësonte që t’i shkohej deri në fund transgresionit. Rrëfimi të godiste në stomak prej dëshpërimit ekzistencial të personazhit të luajtur nga Marlon Brando, por natyrisht që njerëzit nënvizonin përdorimin e gjalpit në skenën e përdhunimit. Reagime që më bënin ta kuptoja më mire filmin që kisha bërë».
Si ka mundësi?
«Një penetrim anal me përdorimin e gjalpit, objektit më të rëndomtë e me përdorim të përditshëm në familje, teksa Brando ulëret mallkimin e tij kundër familjes – “Familja tempull i gënjeshtrës ku të mësojnë të gënjesh”. Ishte e pashmangshme që do të shkonte kështu, nuk më interesonte aspak nëse filmi kalonte për i turpshëm apo deri për pornografik dhe që kjo e ka shoqëruar “tangon e fundit në Paris” gjatë dekadave. Gjëja që më dukej e rëndësishme është që njerëzit ta shikonin gjithësesi dhe ta merrnin emocionin që filmi dinte të jepte».
Sekuestrimi i parë i filmit ndodhi pak ditë pas daljes.
«Kalova momente të vështira. Menjëherë pas daljes së “Tangos së fundit në Paris” nisa të përgatisja “Nëntëqindën”. Pak vite më vonë, teksa po miksoja, mora lajmi se për Kasacionin të gjitha kopjet e filmit duheshin asgjësuar. Për mua, Marlon Brando dhe për Alberto Grimaldi, producentin, ishte parashikuar burg 2 muaj me kusht. Ishte sikur ai dënim të zgjerohej nga filmi i atëhershëm tek “Nëntëqinda”. Fakti që nuk mund të votoja për 5 vjet më tingëllonte si një paralajmërim i papëlqyeshëm dhe i padrejtë. Më dukej haluçinante që kishin përdorur akuzën e ofendimit të cipës për të më hequr të drejtën e votimit».
Antonioni tha: “Jo vetëm që jam i indinjuar nga “Tangoja e fundit në Paris”, por imagjinoj edhe që dy të dashuruar në një dhomë mund të bëjnë gjëra shumë më të guximshme nga sa nuk ka imagjinuar Bernardo”.
«Nuk e kujtoja, por është një gjykim që më pëlqen shumë, plot me ndjenjë humori. Michelangelo ishte një njeri i dashur, një mik i vërtetë, jetët tona janë kryqëzuar shpesh. “Tangoja e fundit në Paris” doli kështu, nga errësira e vetëdijes. Një gjë është të bësh pyetje a posteriori, një tjetër është t’i bësh në kohë reale. Kur xhiroj një film nuk jam në gjendje të racionalizoj. Ndoshta – dhe nuk është as e thënë – mund t’ia arrij tani, pasi 50 vitesh».
Dhe pas 50 vitesh çfarë shikoni në atë apartament parisian?
«Një vend ku askush nuk është zbutur, nënshtruar, mundur krejtësisht. Është një takim degëzimesh reciproke me një rreth të shenjtë: të mos dish asgjë për tjetrin, të mos thuash emra, të mos zbulohesh. Një pakt që është njeriu i cili tradhëton i pari. Është ai që në fund e prish paktin, flet për veten, ndërpret lojën e tyre. nëse është e vërtetë që në një sekuencë ai është tejet i dhunshëm ndaj saj, më pas do të jetë ajo që e përdhunon atë. Nuk ka viktima dhe xhelatë, por ekziston një bashkëfajësi në dhimbje, në dëshirë, në kënaqësi».
Ju e xhiruat “Tangoja e fundit në Paris” në moshën 31 vjeçare. Ishit ambicioz?
«Nuk kisha ambicien për të shkuar në Venezia apo në Cannes, doja direkt të fitoja Çmimin Nobel. Kujtoj se kam pasur ambicie të pafundme, të patregueshme».
Pjellë e kujt?
«Unë dhe Glauber Rocha kishim vendosur që t’i quanim filmat tanë si demat andaluzë me lëkurë prej gize, Miura. Dema aq të papenetrueshëm, thoshte legjenda, sa nuk lejonin as edhe një mizë që t’u futej në vrimën e bythës. Në të njëjtën mënyrë, në kinematë ku shfaqeshin filmat tanë nuk hynte as edhe një spektator. Nuk na intersonte rezultati komercial. Ndjenim nevojën e të shprehurit në maksimum dhe kjo na mjaftonte».
Si u çliruat?
«Në ’68 realizova “Partner”, një film vetëvrasës. Nuk e pa askush. Me kalimin e dehjes, gjeta qetësinë me “Strategjinë e merimangës” dhe nisa ta imagjinoja “Konformistin” si një film i fundit të viteve ‘30 që do të ketë publikun e tij të natyrshëm. Do ishte e bukur të bëhej një dialog me spektatorët dhe të mos mbaheshin larg, siç mendoja më parë, ndoshta prej frikës. Kuptova se një film duhet të zhvillonte një raport sensualiteti me publikun. Një film duhej të thoshte “të dua” atij që po e shikonte».
“Tangoja e fundit në Paris” e thotë?
«Besoj se po. E thotë me një forcë e tillë sa të mund të refuzohet, por e thotë. Sigurisht që nuk dëshiron të ngushëllojë, mbrojë apo sigurojë».
Më shumë sesa imazhet, tek “Tangoja e fundit në Paris” janë deprimuese dialogët dhe atmosferat.
«Vite më vonë e ripashë atë apartament, totalisht të rinovuar dhe të banuar nga një familje normale, që nuk e donte çfarë kishte ndodhur aty në 1972. Kujtoj ato trupa pre të braktisjes që më çonin në kuadrot e Francis Bacon. Tek “Kënaqësia e tekstit”, Roland Barthes flet për përzierje të stileve: ajo ishte ideja ime për kinemanë e atëhershme. Një kinema ku infektimi i stileve të arrinte në Kamasutrën e të folmes. E quajta Kamerasutra… Pastaj ishte Strindberg. Pjesë e atij monologu që Marlon bëri përpara trupit prej qeramike të Veronica Lazar, gruas së tij të vetëvrarë, vinte pikërisht nga një refleksion i Strindberg: “Një burrë mund të njohë e të zbulojë të gjitha sekretet e universit, por do të mund ta kuptojë kurrë misterin e gruas së tij”».
Dhe pjesa tjetër?
«Në monolog, dërrasa e zezë prapa makinës së xhirimit, Marlon ka sktuar shumë nga vetja. Ama vetëm disa shprehje, jo të gjithë. Nuk donte ta mësonte rolin përmendësh që të ishte i lirë nga kushtëzimet e dialogut të shkruar. Donta ta harronte që të mundej më pas ta kujtonte, duke e bërë kështu përfundimisht të tijin. Kur tha për herë të parë You fucking pig-fucker, një shprehje shumë të fortë që unë e kisha dëgjuar më parë, të gjithë në sheshxhirim patën një të rrënqethur. Ishte kështu që ai shprehte faljen, mërinë, vetminë, por edhe urrejtjen që mund të provohet për njeriun që të ndëshkon me vetëvrasjen».
Brando qe një befasi për të gjithë.
«Dhe, falë Zotit, për motive të ndryshme, Belmondo dhe Delon thanë jo. Qe një mrekulli. Brando kishte një karizmë të pabesueshme, një sharm të cilit nuk i rezistonte askush. Prania e tij ka bërë të pranohej filmi».
Nuk e patët kuptuar menjëherë?
«Ideja e Marlon erdhi thuajse rastësisht. Bashkëproducentët francezë
nuk e donin, por dikush tek Paramount njihte agjentin e tij. Realizimi i një takimi, edhe falë një mikeje të përbashkët kineze, pronare e njz zinxhiri supermarketesh, nuk qe i vëshyirë. Erdhi në Paris dhe dëshiroi të shikonte “Konformistin”, pastaj më ftoi në California. Kaluam një muaj midis shtëpisë së tij dhe restoraneteve anonimë japonezë me xhama të errët. Diskutonim për gjithçka, përjashto “Tangon e fundit në Paris”. Donte të fliste për gjithçka, ishte i hapur, kureshtar, paksa konfuz, paksa filozofik, paksa oriental dhe paksa spiritualist. Donte të kuptonte se kush isha, nëse mund të më besonte, deri në fund. Unë zbulova Los Angeles për herë të parë. E pëlqeva menjëherë. Kur të jem vërtet plak, do të shkoj ta kaloj dimrin në Los Angeles».
Ndjeheni i plakur?
«E dini edhe ju, koha nuk ekziston. Jam plak përpara misterit të parrëfyeshëm të smartfonave. (Qesh, loz me telefonin, rifillon diskutimin). Jam plak njëlloj si atëhere, për hir të së vërtetës, më dukej Marlon Brando. Ndjehesha më afër me Maria Schneider dhe me Léaud, kurse nga ku e shikoj sot Marlon më duket i ri dhe jashtëzakonisht tërheqës. Është hera e fundit që është. Tërheqës, por edhe pak monstruoz, thuajse një Toten, do të jetë tek “Apocalypse Now”»
Ju çfarë i tregonit Brando për veten tuaj?
«Ndoshta për fëmijërinë në fshat, për gjuetinë e bretkocave dhe ngjalave, në lumin po që ishte Missouri ynë apo ndoshta për Bataille dhe sesa e rëndësishme ishte të prisheshin tabùtë. Si gjithmonë, kur nuhat dhe dëshiron të kënaqesh, kishte një tërheqjeje reciproke. Unë shkoja në analizë prej disa vitesh dhe besoj se e kam përdorur me themel përvojën për t’i nxjerrë atij që dëshiroja. Më pas ai u ndje si bosh dhe i plaçkitur, por nuk jam ndjerë kurrë në faj. Kur shkova në Los Angeles për të bërë casting e “Nëntëqindës”, i telefonova. Ai ishte aty, por u shtir sikur nuk ishte. U ndjeva keq. Më telefonoi mikja jonë kineze: “Është pak i zemëruar, por nëse pranon të drejtosh një film për miqtë e tij lëkurkuqë, ndoshta të fal”. Refuzova. “Po shkoj të bëj një film për familjen Dalcò, fshatarët e mi lëkurkuqë, në Emilia”».
Me ju përpara se të vdiste, qe e ashpër edhe Maria Schneider. Çfarë do të ndjenit që t’i thoshit sot Jessica Chastain, e cila ju ka sulmuar fort duke folur për përdhunim në xhirim, apo Asia Argento, që është bërë flamuri i lëvizjes #Metoo?
«Që “Tangoja e fundit në Paris” është film, fiksion, është inskenim. Nëse është e vërtetë që Maria është përdhunuar në atë apartament, atëhere është e vërtetë edhe se Brando ka vdekur në atë ballkon. Kurse Asia Argento e ndjej dëshpërueshmërisht simpatike».
Reagimet që kanë pasuar “Tangon e fundit në Paris”, tha, ju dhanë një ndjesi të çuditshme.
«Do ta quaja plotfuqishmëri, mendoja se mund të realizoja çdo gjë, sikur të ishte e lehtë të kishe sukses. Qenë emocione shumë të fuqishme dhe u bëra gjithnjë e më i vendosur në bërjen e filmave që doja. Jashtë xhirimit ajo siguri zhdukej dhe, për këtë arësye, e pashë veten të bëja filma gjithnjë e më të gjatë për ta përkëdhelur atë ndjenjë mirëqenieje».
«Kush nuk ka jetuar në vitet e para të revolucionit nuk e di se çfarë është ëmbëlsia e të jetuarit». Shprehja e Talleyrand ishte në fundin e një prej filmave të tu të parë.
«Realiteti më interesonte shumë më pak se makina e xhirimit. Jashtë xhirimit dërsija, vegjetoja. Pësoja një vajtje që nuk ishte vetëm ajo krijuese. Në mes të të tjerëve ndjehesha keq».
Mund edhe të ishit bërë shkrimtar. Në moshën 21 vjeçare fituat Viareggio me një përmbledhje poezishë.
«Më dukej e pamundur të ribëja rrugëtimin e tim eti. Sipas Edipit më elementar, për t’u bërë burrë, ishte e nevojshme që ta vrisja».
Martin Scorsese thoshte se ju ishit regjisori i vetëm i aftë që të lidhnit Marcel Proust me proshutën.
«Mallëngjehem kur mendoj se Scorsese ndoshta falë filmave të mi flet për proshutën».
Duke cituar, Bunuel thotë: “Falë Zotit, jam ateist”. Keni ndryshuar ide?
«Falë Zotit, jo».
Nëse do t’ju duhej të thonit se çfarë shenje keni lënë në këto dekada?
«Shenjën e Zorro!!!».
E dini se me “Tangon e fundit në Paris”, dyshja komike Franchi e Ingrassia kanë bërë deri një parodi?
«Sigurisht. Dhe isha shumë i lumtur që e dija. Nëqoftëse vihemi të kërkojmë, gjejmë akoma DVD në celofon. Nuk e kam parë kurrë “Tangoja e fundit në Zagarol”. Kam pasur gjithmonë dyshimin, për të mos thënë frikën apo sigurinë, se ishte më i mirë nga filmi im».
Çfarë raporti keni me kujtimet?
«Nuk i kujtoj mirë të gjithë filmat e mi, por pasi kam riparë “Tangon e fundit në Paris” më ka lindur dëshira që të punoj akoma. Siç ka thënë Eugenio Scalfari në television: “Harroj më kë kam darkuar mbrëmë, por kujtoj shumë mirë vargjet e Ovidit”. Siç ndodh me të gjithë, edhe unë jam i lidhur me kujtimet e vjetra».
Më thoni gjënë parë që ju vjen në mendje.
«1983, Venezia. Jam President i Jurisë. I japim 3 apo 4 çmime Godard dhe Kupën Volpi si aktorja më e mirë nga plake nga Guadalupe me emrin shumë të bukur, Darling Legitimus, e cila kishte luajtur në “Sugar Cane Alley”. Më thotë: “Nuk po më njeh? Jam portierja e “Tangos së fundit në Paris”. Pothuajse më rat ë fikët. Kinemaja është edhe kjo. Të fluturosh mbi kujtime të tilla».
Çfarë mendoni se mbetet sot nga “Tangoja e Fundit”?
«99% e të rinjve nuk e di as se çfarë është “Tangoja e fundit në Paris” dhe shumë prej tyre nuk e njohin Marlon Brando. Mendoj se ashtu si ne, që nëqoftëse donim të tregonim diçka të vjetër dhe të pluhurt, përdornim termin “është e Tetëqindës”, ashtu edhe të rinjtë e sotëm thonë për ne që jemi “të Nëntëqindës”. Kështu qemë. Filmat tanë të restauruar do të shihen në të ardhmen. Kjo është siguruese. Vittorio Storaro që kërkon teknologjinë më të sofistikuar për të ruajtur filmat tanë, më vjen dëshira që ti them “Le ti dërgojmë në hapësirë”. Por do të ishte akoma më e bukur nëse kinotekat, si ajo e Bologna që sapo ka restauruar “Nëntëqindën”, të më thonin: “Bernardo, mbaruam së restauruari filmat e tu, tani duam të të restaurojmë ty”».
(nga Il Fatto Quotidiano)
Përgatiti
ARMIN TIRANA
