NGA ILIR CENOLLARI
1. Etnonimi Albani shfaqet në shekullin e II të erës sonë (Ptolemeu i Aleksandrisë) ndërsa nga shekulli XI dhe në vazhdim përdoret rregullisht për të treguar territorin e Shqipërisë dhe të popullsisë së tij. Termi “arbantinë”, Arbëri, Arvantinë, Albani, përdoret nga jugu në veri pa më të voglin dyshim në fjalorët dhe librat enciklopedikë të vendeve perëndimore. Faik Konica në fletushkën “Ju rrëfej grekët” shkruan se perandori i Bizantit, Leoni i Mençur, ose filozofi, shekulli i dhjetë, në një nga librat e vet thekson se popullsia e Epirit është shqiptare.
Një dëshmi të re për këtë të vërtetë e gjejmë tek Suida, autor i një enciklopedie të madhe bizantine të shekullit të dhjetë. Suida përcjell këtë dëshmi tronditëse: Aspaisi ose Aspasius i Tyrit, ka shkruar një traktat mbi oratorinë dhe një histori të Albanisë ose të Epirit me njëzet volume! Suida nuk jep të dhëna biografike për këtë autor, kjo mbetet një enigmë e madhe, por vepra e tij duhet të ekzistojë përderisa përmendet nga Suida. Ku? Ndoshta në Bibliotekën e Kostandinopojës, të themeluar nga patriarku Foti, ndoshta dhe gjetiu. Çfarë thesaresh fshihen brenda kësaj historie?! Thuhet se ky autor ka jetuar diku midis shekullit të II-III të erës sonë dhe vjen pas Ptolemeut. Aspasiusi ka kënduar bëmat heroike të këtij kombi (shqiptar) në librat e veta! Suida nënvizon karakterin luftarak dhe të pamposhtur të mardaitëve (sipas disave i mirditorëve ose shqiptarëve të veriut). Sa libra të tjerë duhet të dergjen në gjumë bibliotekave të botës për historinë e Shqipërisë? A është shkruar gjuha shqipe? Asgjë nuk është e pamundur!
Por dhe kjo dëshmi e Suidas provon se epirotët në shekullin e dhjetë konsiderohen arbëreshë, albanë, arvanitë! Louis Moreri hedh idenë e vagullt të një lidhje të mundshme midis emrit “abas” dhe “alban” pasi Serviusi (in liber 9 aneide) thotë se Abas shkroi një histori të Trojës. Abas është eponimi i fisit të abantëve ose amantëve të Labërisë së sotme. Foti, patriarku i Kostandinopojës, shekulli i IX, thekson se Abas është gruaja e fundit e mbretit të Lidisë, Landaules, që rridhte nga familja e Herkulit (yllejve, hyllinëve, parailirëve, abantëve); emri i saj është Abro. Piro i Epirit ushqente një dashuri të madhe për këtë figurë. Hekateu i Miltetit, shekulli VI p.e.s. dhe Polibi, shekulli i III p.e.s. përmendin një toponim “abro” në Shqipërinë e Veriut, që duket se nuk është gjë tjetër veçse një trajtë e etnonimit “arbër”. Përmendja e qytetit dhe fisit të albanëve në shekullin e II nga Ptolemeu si duket mbështetet në një traditë më të lashtë.
2. Populli ynë përherë ka shtegtuar në vende të tjera, përherë e ka kërkuar “fatin” në rajone dhe kontinente të huaja, si në Afrikë, Azi, Evropë, etj. Emri “alba”, “albani”, “alban” është mjaft i hershëm, shumë më i hershëm se sa “Albanopoli” i shekullit të II të erës sonë të përmendur nga gjeografi aleksandrin Ptolemeu. Denis Halikarnasi (“Antikitete Romane”, faqe 181) thotë se Krushtemeria u themelua nga një koloni albane shumë kohë më parë se të themelohej Roma. Qyteti i Kamerisë është një koloni albane; këta dërguan një koloni në Romë, dikur një nga qendrat më të bukura dhe më të rëndësishme të aborigjenëve. Të njëjtën gjë thotë Plutarku te “Jeta e Romulit”. Nieburi, autor i “Historisë Romane”, faqe 421, thekson se albanët e Romës e nxjerrin origjinën nga Epiri, domethënë Iliria e Jugut ose Shqipëria.
Për ta flasin Plini i Vjetër dhe Tit Livi. Këta “albanë” vijnë nga Troja dhe Iliria. Emri “alban” u ruajt dhe u mbart nga popullsia “albane”, parailire gjatë shpërnguljeve në vende të ndryshme të botës. Ne dimë se Dodona rregullonte shpërndarjen demografike të popullatës së botës së lashtë dhe interesohej vazhdimisht për rajonin e Latios, për të cilin kishte njohuri të hollësishme gjeografike. Një koloni albane e epokës romake u vendos në Francë, në Ekosë, në një zonë malore. Vendi i tyre quhet Briad Alban, ndoshta Briri Alban ose Drun, ndoshta vendi i Druve. Këta albanë janë udhëtarë të përhershëm, prandaj gjithë të huajt në Francë i quajnë albaninë ose Aubinë ose Aubeine. Ndoshta nga zakoni i ngritjes herët në mëngjes, e nisjes për udhë që “menatë”, herët pa zbardhur dita, në agim. Në shekullin e XIII në këtë krahinë emigruan manikenët e Shqipërisë dhe Armenisë, të njohur ndryshe dhe si pavlakinë, pra përkrahës të sektit të pavlikanëve ose manikenëve. Në Egjiptin e lashtë gjejmë një komb “Albanin” ose “Balbanin”, pasardhës të Aleksandrit të Madh, zotër të Egjiptit, pa ndonjë qendër fikse banimi, të cilët zhvillonin fushata plaçkitëse në Nubie dhe Abisini.
Këta pretendonin se ishin pasardhës të Aleksandrit të Madh dhe flisnin një gjuhë të veçantë, as arabisht as koptisht. Në epokën bizantine albaninët e Egjiptit pohojnë përsëri origjinën “graike”, janë të krishterë dhe i përkasin sektit heretik të jakobitëve dhe manekinëve të shekullit të VIII të erës sonë. Ata gjenden në qytetin e Nubisë dhe Asuanit, pranë Tebës së famshme dhe në kohën kur muamedanët zunë këtë vend, albinët bënë trazira në Egjiptin e Sipërm. Në kohën e Khalifatit të Omar dhe Almunit, albinët e Egjiptit bën përsëri trazira të mëdha. Theksojmë se lidhjet e shqiptarëve me Egjiptin shkojnë deri në epokën më të thellë, në epokën e orakullit të Dodonës dhe Amonit, danajve dhe parailirëve të lashtë. Mit’hat Frashëri ka lënë një shkrim interesant mbi praninë e banorëve të lashtë të Toskërisë në Egjiptin e Vjetër, të lidhur me zinxhirë nën këmbët e faraonit hijerëndë. Toponimi “albani” në Kaukaz, Armeni, nuk duhet të jetë pa lidhje fisnore dhe gjuhësore. Autorët e vjetër flasin për lidhje të hershme të popullsive parailire dhe ilire me këtë rajon, lidhje që kanë vazhduar dhe gjatë periudhës bizantine. Albanët janë vendosur dhe në Liban, Siri, Afganistan, Libi, Skoci, Palestinë dhe gjetiu. Francesco Tajani në librin “Le istorie Albanesi”, Palermo 1886, radhit një sërë përputhjesh gjuhësore mes shqipes dhe armenishtes së albanëve. Ai i referohet Amiam Marcelianit, që përmend “albanët e Azisë” për t’i dalluar nga albanët e tjerë. Përpara studiuesit shqiptar hapet një fushë e gjerë kërkimi dhe hulumtimi shkencor, gjuhësor, etnografik, historik, fetar, etj.
