Ish-eksperti i Euralius në Shqipëri, Joaquín Urías thotë se dështimi i mundshëm i reformës në drejtësi në Shqipëri do të thotë për perëndimorët dështim i mundshëm i shtetit shqiptar.
“Rreziku që Shqipëria të dështojë si shtet ende nuk është hedhur poshtë plotësisht” – nga perëndimi, SHBA dhe BE – thotë Joaquín Urías, Profesor i së Drejtës Kushtetuese në Universitetin e Seviljes, në mbyllje të një analizë të detajuar mbi situatën e krijuar në vendin tonë pas përfundimit të procesit të Vetting-ut. E thjeshtë: Reforma në drejtësi erdhi si domosdoshmëri për të shpëtuar shtetin shqiptar nga rreziku i kolapsit.
Në një artikull të botuar në blogun juridik ‘Verfassungsblog’ profesori spanjoll ka bërë një analizë se si ka ecur reforma në terren.
Profesori ka deklaruar se reformat kushtetuese ishin të nevojshme për ndryshimin dhe rimodelimin e sistemit, por mungesa e kontrolleve dhe balancave kanë ngritur dhe është shoqëruar me problematika të tjera.
Sipas tij, ky shqetësim lidhet veçanërisht me Këshillat e Lartë (KLGJ, KLP), të cilët kanë hezituar të ushtrojnë siç duhet kompetencat e tyre të inspektimit dhe sanksionimit.
Ndërkohë që në fund thekson se roli i Inspektorit të Lartë të Drejtësisë është një shembull i mirë i angazhimit të pavarur ndaj reformave.
Analiza e Plotë/ Gjyqësori i Shqipërisë në buzë të një “gremine”
Nga Joaquín Urías
Komisioni i Vettingut përfundoi mandatin, duke shënuar një moment kyç në përpjekjet për reformën në drejtësi. Që nga viti 2016, Shqipëria miratoi ndryshime të rëndësishme kushtetuese që synojnë reforma gjithëpërfshirëse. Këto përfshinin ndryshime thelbësore në sistemin e qeverisjes së sektorit të drejtësisë, transferimin e kompetencave nga dega ekzekutive te këshilli i ri gjyqësor, me fokus kryesor në luftën kundër korrupsionit.
Rezultatet e këtyre reformave janë të prekshme, me përmirësime të dukshme në përpjekjet e gjyqësorit kundër korrupsionit. Megjithatë, vetë procesi dhe disa vendime të përkohshme kanë pasur një efekt të dëmshëm në efikasitetin e sistemit gjyqësor, që tani po kërcënon të dëmtojë rezultatin e reformave nëse nuk merren masa urgjente.
Gjykata dhe Prokuroria e Posaçme Kundër Korrupsionit (SPAK) është një histori suksesi, që i dëshmon Europës dhe popullit shqiptar se mosndëshkimi po i afrohet fundit. Aktakuzat e profilit të lartë, si ato ndaj ish-presidentit të vendit dhe kryebashkiakut aktual të Tiranës, tregojnë se askush nuk është jashtë mbikëqyrjes dhe juridiksionit të saj. Edhe pas disa hezitimeve, qeveria e Edi Ramës më në fund e ka pranuar këtë zbatim rigoroz të shtetit të së drejtës si një hap pozitiv drejt afrimit të Shqipërisë me Bashkimin Evropian.
Vettingu, histori suksesi dhe një paralajmërim
Për të luftuar korrupsionin gjyqësor, Shqipëria zbatoi një proces të rreptë filtrimi të njohur si vetting për të verifikuar pasuritë e gjyqtarëve, ndër të tjera. Kushtetuta e re shqiptare ngriti një organ të ri inspektimi për të hetuar sjelljen e pahijshme të gjyqtarëve dhe vendosi një sistem kalimtar verifikimi për të kontrolluar integritetin e gjyqësorit. Gjithashtu, u krijua një strukturë specifike për ndjekjen dhe gjykimin e rasteve të korrupsionit. Pavarësisht disa vendimeve të diskutueshme, procesi ka qenë kryesisht transparent dhe efektiv.
Rezultati i procesit të vetingut në Shqipëri mbështet dy përfundime kryesore: perceptimi publik për korrupsionin gjyqësor nuk ishte i pabazuar dhe procesi uli ndjeshëm numrin e gjyqtarëve. Tani kërkohen përpjekje të konsiderueshme për të adresuar mungesën që është krijuar. Numri i rasteve të mbetura është bërë gjithnjë e më i pamenaxhueshëm, me procedurat gjyqësore që zgjasin më shumë se kurrë, duke rrezikuar kështu besimin e publikut në sistemin e drejtësisë.
Faza e parë e rivlerësimit (faza e apelimit do të zgjasë deri në fund të vitit 2026 dhe disa çështje do të shqyrtohen) përfundoi me rreth gjashtëdhjetë për qind të gjyqtarëve shqiptarë që dështuan në procesin e verifikimit të pasurisë. Kjo çoi në shkarkimin ose dorëheqjen paraprake të 207 gjyqtarëve nga 400 gjyqtarë të verifikuar, ndërsa vetëm 165 u konfirmuan në detyrë në të gjithë vendin. Dështimi i procesit të verifikimit të pasurisë nuk nënkupton domosdoshmërisht korrupsion, por numri i lartë i shkarkimeve nënvizon perceptimin e publikut për korrupsionin gjyqësor. Prandaj, mekanizmi rezultoi efektiv në luftën kundër korrupsionit.
Gjyqësori pa korrupsion që rezulton tani duhet të trajtojë sfidat e lidhura me efikasitetin, thelbësore për garantimin e sundimit të ligjit dhe sigurisë ligjore. Procesi i vetingut e ka lënë gjyqësorin me një mungesë të madhe mbi numrin e gjyqtarëve, duke kërcënuar aftësinë e tij për të kryer funksione thelbësore. Situata po ngre shqetësime. Në fillim të procesit të verifikimit, kohëzgjatja mesatare e zgjidhjes së çështjeve civile ishte 250 ditë; në përfundim të fazës së parë të procesit të vetingut, kjo kohë ishte rritur në 1250 ditë.
Me një popullsi prej 2.5 milionë banorësh, Shqipëria ka aktualisht rreth 120,000 çështje të pazgjidhura në gjykatat e zakonshme. Disa gjykata administrative, sipas të dhënave zyrtare të Këshillit të Drejtësisë, përballen me vonesa ekstreme, ku koha mesatare e zgjidhjes së çështjeve është katërmbëdhjetë vjet e gjysmë. Numri i lëndëve të prapambetura prej tridhjetë mijë çështjesh nga Gjykata e Lartë do të thotë se ankesat mund të zgjasin më shumë se dymbëdhjetë vjet për t’u zgjidhur, duke mohuar kësisoj në mënyrë efektive drejtësinë.
Kërcënimi në rritje i joefikasitetit gjyqësor
Mosbesimi i publikut në gjyqësor është zhvendosur nga shqetësimet e korrupsionit në shqetësimet e joefikasitetit. Rastet e thjeshta, të tilla si certifikatat e trashëgimisë ose divorcet, gjobat sfiduese ose mosmarrëveshjet për kontratat e qirasë, shpesh vonohen për shumë vite, duke i shtyrë shumë shqiptarë të kërkojnë metoda alternative për zgjidhjen e konflikteve. E drejta e prezumimit të pafajësisë dhe iniciativat për luftimin e kriminalitetit janë ende rrezik, në rastet penale.
Për të adresuar këto çështje, Shqipëria ka miratuar një strategji që përfshin reforma ligjore për të rritur ndërmjetësimin, për të përmirësuar menaxhimin e çështjeve dhe për të krijuar task-forca të reja specifike brenda gjykatave. Megjithatë, këto masa janë të pamjaftueshme për të trajtuar mungesën urgjente të gjyqtarëve, që arrin në pak më shumë se një pikë në oqean. Mungesa e gjyqtarëve dhe harta e re gjyqësore e miratuar vitin e kaluar do të përjashtojë çdo zgjidhje në afatin e mesëm.
Situata aktuale është kryesisht për shkak të mungesës së gjyqtarëve dhe magjistratëve të shkaktuar nga procesi i vetingut. Shqipëria ka aktualisht rreth 250 gjyqtarë efektivisht në detyrë, nga mbi katërqind para vettingut. Edhe atëherë, Shqipëria kishte një nga raportet më të ulëta të gjyqtarëve për popullsinë midis vendeve të Këshillit të Evropës. Tani, ky raport ka rënë më tej, duke rrezikuar potencialisht efikasitetin e sistemit. Shqipëria ka nevojë për gati dy herë më shumë gjyqtarë për të arritur raportin mesatar të vendeve të Këshillit të Evropës. Vetëm për t’u kthyer në situatën e shtatë viteve më parë, do të kërkoheshin më shumë se 150 gjyqtarë të rinj.
Autoritetet duke vendosur kundër rritjes së numrit të gjyqtarëve të rinj në vend të kësaj kanë zgjedhur të rishpërndajnë ata ekzistues, duke çuar në mbylljen e shumë gjykatave rajonale. Organet drejtuese të gjyqësorit, me mbështetjen e këshilltarëve të jashtëm, kanë hartuar dhe miratuar një plan të ri të shpërndarjes së gjykatave për Shqipërinë.
Ky plan përfshin mbylljen e gjykatave në qytete më të vogla dhe bashkimin e disa të tjerave. Arsyeja pas kësaj ishte shpërndarja e pabarabartë e çështjeve ndërmjet gjykatave, me zonat më pak të populluara që përjetonin ngarkesë shumë më të vogël se Tirana dhe Durrësi.
Megjithatë, pa rritur numrin e gjyqtarëve, rezultati ka qenë një zgjatje e kohës së përpunimit të çështjeve në të gjitha gjykatat shqiptare. Kjo shpërndarje e re ngre shqetësime serioze në lidhje me aksesin në drejtësi. Ky parim bazë – i përfshirë në nenin 47 të Kartës së BE-së – siguron që në rast të shkeljeve të të drejtave të garantuara me ligj, individët mund të shkojnë përpara një gjykate për të pretenduar se të drejtat e tyre respektohen. Kjo tani është veçanërisht e ndërlikuar për individët që jetojnë në zona të largëta, duke marrë parasysh gjeografinë e Shqipërisë, kufizimet e sistemit të saj të transportit publik dhe cilësinë e dobët të rrugëve.
Për më tepër, ky ristrukturim u miratua pa ndarjen e nevojshme të fondeve apo infrastrukturës. Për shembull, konsolidimi i katër gjykatave administrative të shkallës së parë në një gjykatë të vetme në Tiranë ndodhi pa u siguruar hapësira adekuate zyrash për gjyqtarët e emëruar. Sfidat logjistike dhe përpjekjet për riorganizim kanë përkeqësuar vonesat procedurale, duke rezultuar në një ulje të shkallës së pastrimit dhe një numër në rritje të çështjeve të mbetura.
Raportet kombëtare dhe ndërkombëtare tregojnë se magjistratët vendas e shohin pozitivisht shpërndarjen e re, duke vënë në dukje përparimet në karrierë dhe transferimet më afër shtëpisë. Pavarësisht vlerësimit optimist nga autoritetet gjyqësore shqiptare dhe miratimit të tij nga Komisioni i BE-së, sistemi i ri mund të pengojë aksesin në drejtësi për shqiptarët dhe të përkeqësojë besimin në sistemin gjyqësor.
Harta e re e gjyqësorit ka lënë sistemin aktualisht me 325 gjyqtarë, 80 më pak se përpara fillimit të procesit të vetingut. Sipas demografisë, për të qenë në mesataren e Këshillit të Evropës sistemi duhet të ketë minimumi 450 gjyqtarë. Pavarësisht nevojës së qartë për më shumë gjykata dhe magjistratë për të garantuar sundimin e ligjit, institucionet shqiptare tregojnë përkushtim të dobët për përmirësimin e situatës.
Këshilli i Lartë Gjyqësor dhe Shkolla e Magjistraturës vendosën së fundmi një kuotë prej vetëm dhjetë kandidatësh të rinj për vitin e ardhshëm akademik, e pamjaftueshme për të kompensuar ata që largohen për shkak të shkarkimeve apo daljes në pension.
Kuota është shumë më e ulët se kapaciteti i këtij organi trajnues, pasi, për shembull, pas disa muajsh, dyzet e pesë gjyqtarë do të hyjnë në sistem pas përfundimit të trajnimit të tyre fillestar. Në vitin 2025, shkolla pranoi vetëm dhjetë kandidatë të rinj. Arsyet e ndryshme të brendshme mund të shpjegojnë refuzimin për të rritur numrin e pranimeve të reja. Në çdo rast, një ngurrim i tillë sinjalizon mungesë angazhimi për të ardhmen e vendit.
Sfida e mbetura përpara
Reformat kushtetuese ishin të nevojshme për ndryshimin dhe ripërcaktimin e sistemit. Atyre iu kërkua të rrisnin pavarësinë e institucioneve gjyqësore; megjithatë, mungesa e kontrolleve dhe balancave mund të tregojë se ata kanë rënë në korporatizëm dhe kanë lënë pas dore detyrat e tyre kushtetuese.
Ky është veçanërisht një shqetësim për këshillat e larta, të cilët kanë hezituar të ushtrojnë siç duhet kompetencat e tyre të inspektimit dhe sanksionimit. Nga ana tjetër, roli i Inspektorit të Lartë të Drejtësisë është një shembull i mirë i angazhimit të pavarur ndaj reformave.
Gjithashtu, fokusi i shtuar në qeverisjen e institucioneve gjyqësore ka sjellë neglizhencën e gjykatave të rregullta. Burimet dhe infrastruktura në dispozicion të institucioneve të larta janë në kontrast me kushtet e këqija të gjykatave. Gjatë njëzet viteve të fundit, për shembull, Shqipëria nuk ka arritur të zbatojë një sistem të unifikuar të menaxhimit të çështjeve.
Në dekadat e fundit, Bashkimi Evropian ka investuar miliona në sistemin e drejtësisë shqiptare. Megjithatë, pavarësisht kontributit të konsiderueshëm financiar nga taksapaguesit evropianë – kryesisht në formën e asistencës teknike të ofruar nga ekspertë të mirëpaguar – ndikimi në jetën e qytetarëve shqiptarë ka qenë minimal.
Mungesa e një vizioni të qartë për përdorimin e burimeve dhe paaftësia e Bashkimit për të vendosur prioritete të qarta dhe efektive kanë pakësuar përfitimet e mundshme të këtij investimi të rëndësishëm, i cili është vendimtar për sigurimin e së ardhmes së Shqipërisë.
Aktualisht, pa një angazhim më të thellë ndaj institucioneve të nivelit të lartë gjyqësor, gjyqësori shqiptar mbetet nën standardet e cilësisë dhe efikasitetit që priten nga një vend anëtar i ardhshëm i BE-së dhe që kërkohen nga shoqëria.
Ndërsa përpjekjet për të luftuar korrupsionin kanë qenë të lavdërueshme dhe meritojnë vlerësim, tani është e domosdoshme të fokusohemi në rindërtimin e një sistemi drejtësie të besueshëm dhe funksional. Kjo detyrë është sfiduese dhe të gjitha palët e interesuara duhet të rivlerësojnë rolet e tyre për të siguruar sundimin e ligjit.
Rreziku që Shqipëria të kthehet në një shtet të dështuar ende nuk është hedhur poshtë plotësisht.
