Ditën e parë të nëntorit, Aleksandar Matkoviç ishte vonë për të kapur trenin. Udhëtimin e kishte nga Novi Sadi, në veri të Serbisë, për në kryeqytetin e saj në Beograd, ku punon si historian i politikave ekonomike. Vetëm se kur arriti në stacion, ai u bë dëshmitar i një skene tmerri që ka lënë të tronditur vendin, sot e kësaj dite.
Pak minuta para se të mbërrinte Matkoviç, tenda e stacionit – ku rindërtimi kishte përfunduar muaj më parë – ishte shembur, duke shtypur pasagjerët që prisnin në platformë. Pesëmbëdhjetë vetë mbetën të vrarë.
“Kam qëndruar aty për rreth dy ose tre orë. I ngulja sytë bosh në hapësirën ku kishte qenë tenda. E gjithë kjo ishte kaq joreale”, tha Matkovic për CNN.
Gjendja e shokut u kthye shpejt në zemërim. Streha e shkatërruar ka shërbyer si një simbol i fuqishëm i asaj që shumë serbë e shohin si korrupsion në zemër të shtetit, të skalitur nga presidenti Aleksandar Vuçiç dhe qeveria e tij gjatë 12 viteve në pushtet. Ato që filluan si nderime për të vdekurit janë shndërruar në protesta pothuajse të përditshme, duke tërhequr segmente gjithnjë e më të mëdha të shoqërisë serbe dhe duke arritur në çdo cep të kombit. “Jemi në një territor të paeksploruar më parë” tha Matkoviç.
Demonstratat e udhëhequra nga studentët, duke kërkuar lëshimin e plotë të dokumenteve në lidhje me punimet e rindërtimit, janë bërë aq të mëdha dhe kaq të qëndrueshme sa disa kanë vënë në dyshim nëse ato mund të rrëzonin mbretërimin e Vuçiqit. “Të gjitha llojet e pyetjeve po kalojnë nëpër mendjet e njerëzve,” tha Matkoviç.
Vuçiç ka dominuar Serbinë që kur erdhi në pushtet si kryeministër në vitin 2014, pastaj president tre vjet më vonë. Një ish-ministër i informacionit për regjimin brutal jugosllav të Slobodan Millosheviçit, demokracia serbe ka degraduar nën Partinë Progresive Serbe (SNS) të Vuçiçit. Freedom House, e cila mat fuqinë e demokracive, tha se Serbia ra nga cilësimi “e lirë” në “pjesërisht e lirë” në vitin 2019, duke përmendur sulmet ndaj mediave dhe përqendrimin e pushtetit në duart e presidentit.
Regjimi i tij është i vështirë për t’u kategorizuar, thonë analistët. Nuk është aq represiv sa në Bjellorusinë e Aleksandër Lukashenkos, por as aq tolerant sa në Hungarinë e Viktor Orbanit. Ivana Stradner, një bashkëpunëtore në Fondacionin për Mbrojtjen e Demokracive, tha se Vuçiç e ka “bërë Serbinë si Rusia në fillim të viteve 1990, e prirur drejt një shteti kriminal, të korruptuar, pa sundim të ligjit”.
Megjithatë, kritikët e lavdërojnë atë si një operator dinak. Në një botë gjithnjë e më shumë polare, vende si Serbia – një fuqi rajonale që Perëndimi është përpjekur ta ndajë nga aleati historik Rusia – gëzojnë shumë opsione. Për Moskën, Serbia shihet si barrikadë e rrëshqitjes drejt perëndimit të kombeve të tjera të Ballkanit. Për Evropën është një minierë e madhe e litiumit, që mund ta bëjë faktor të rëndësishme për tranzicionin e gjelbër. Për Kinën, Serbia ofron mundësinë për të zgjeruar ndikimin e saj përmes Iniciativës “Brez dhe Rrugë”.
Edhe disa në Shtetet e Bashkuara kanë interesa. Jared Kushner, dhëndri i Presidentit Donald Trump po punon për të ndërtuar një hotel të markës Trump në Beograd, me kapital nga shtete të ndryshme të Gjirit.
Sa i përket Serbisë, kjo qasje biznesi nuk ka nevojë të mbështetet në një ideologji – ajo i ka shitur armë Ukrainës, por refuzon të bashkohet me sanksionet kundër Rusisë – pasi ka qenë fitimprurëse. Serbia është furnizuar me gazin rus, infrastrukturën kineze, investimet evropiane, madje edhe projektet e shkëlqyera të ndërtimit amerikan.
Pika e kthesës
Megjithatë, kjo “paqartësi strategjike”, siç e quan Stradner, ka ardhur me koston e pakënaqësisë së brendshme.
“Njerëzit janë të ngopur”, sipas Engjellushe Morinës, anëtare në Këshillin Evropian për Marrëdhëniet me Jashtë. “Studentët janë të ngopur me këtë retorikë… ku Vuçiç thotë një gjë për konsum të brendshëm dhe një gjë tjetër për konsum ndërkombëtar.”
Zemërimi ndaj qeverisë ka zier prej vitesh. Në maj 2023, kur Serbia u trondit nga dy masakra me armë, njerëzit protestuan kundër “kulturës së dhunës”. Pati më shumë demonstrata pas zgjedhjeve të diskutueshme më vonë atë vit, me opozitën që bëri thirrje për një rivotim. Ato gjithashtu zgjatën për javë të tëra, por përfundimisht u shuan.
Këtë herë është ndryshe, thonë protestuesit dhe analistët. Pakënaqësia e fshehtë me qeverinë gjeti shprehjen e saj në tragjedinë e stacionit të Novi Sadit. Stacioni ishte rihapur me nxitim në vitin 2022 – me Vuçiç dhe Orban të pranishëm – përpara zgjedhjeve të mbajtura atë vit, përpara se të mbyllej për më shumë punë nga një kompani kineze dhe nënkontraktorët e saj. Matkoviç tha se serbët mendonin se projekti ishte “i bërë shpejt” dhe “i nxitur nga elitat politike”. Stacioni u rihap në korrik 2024, vetëm katër muaj përpara se tenda e sapondërtuar të shembej.
Ndërsa skandalet e mëparshme nuk kanë arritur ta prekin Vuçiçin, ky i fundit ia ka dalë. “Perceptimi i korrupsionit është “një gjë që bashkon të gjithë njerëzit”, tha Stradner.
Prokurorët serbë deri më tani kanë paditur 13 persona për rolin e tyre në fatkeqësi, duke përfshirë ish-ministrin për ndërtim, transport dhe infrastrukturë, por protestuesit kanë kërkuar që të bëhet më shumë për t’i mbajtur njerëzit përgjegjës politikisht dhe penalisht.
“Faktori i frikës është zhdukur”
Analistët thonë se Vuçiç është i aftë në pengimin e protestave. Ai ka bërë disa lëshime të kontrolluara, duke larguar aleatët, duke kapur opozitën në befasi ose duke e ridikulizuar lëvizjen. Ai i etiketon rregullisht protestuesit si “agjentë të huaj” që përpiqen të organizojnë një “revolucion me ngjyra”, si në shtetet e tjera ish-sovjetike.
Por këto demonstrata paraqesin një sfidë të re. Për shkak se ato filluan si akte zie, ata ishin kryesisht pa shenja “politike” si flamujt e Bashkimit Evropian, të cilët Vuçiç i ka përdorur më parë për të diskredituar kundërshtarët.
Protestat kanë tërhequr gjithashtu pjesë të gjera të shoqërisë serbe. Në skenat që të kujtojnë fundin e regjimit të Millosheviçit, fermerët janë bashkuar, duke ngarë traktorët e tyre drejt Beogradit.
Madje edhe gjyqtarë kanë hipur në bord – një akt tronditës ky, duke pasur parasysh kontrollin e Vuçiçit mbi pjesën më të madhe të gjyqësorit, tha Edward P. Joseph, një pedagog në Universitetin Johns Hopkins që shërbeu për më shumë se 12 vjet në Ballkan, duke përfshirë NATO-n.
“Zakonisht ata kurrë nuk do të guxonin të ngrinin kokën në një mënyrë kaq publike, por tani po e tregojnë veten në mbështetje të heshtur të protestave,” tha Joseph për CNN. “Faktori i frikës është zhdukur.”
Nuk është e qartë se si Vuçiç mund ta rikthejë autoritetin, tha Joseph. Për shkak se Vuçiç duhet të “luajë këtë parodi” të përgjegjësisë, një goditje e dhunshme ndaj protestuesve do të ishte si “të shkruante epitafin e tij”.
Por qasja e kundërt – fillimi i reformave demokratike në shkallë të gjerë – është gjithashtu sfiduese, tha Morina. Edhe pse kryeministri Milos Vuçeviç dha dorëheqjen këtë javë, duke thënë se ai e bëri këtë “për të mos rritur më tej tensionet në shoqëri”, kjo nuk ka mjaftuar për të kënaqur protestuesit.
“Sa bindëse është që ai (Vuçiç) do të jetë në gjendje ta kthejë të gjithë këtë lëvizje që ka ndërtuar – SNS (Partia Progresive Serbe), mbështetësit e partisë, radikalët, huliganët e futbollit – si mund ta kthejë këtë në një lëvizje demokratike?” ka thënë Morina.
Nuk është e qartë se çfarë mund ta thyejë bllokimin. Lëvizja e protestës është distancuar nga politikanët e opozitës, që do të thotë se pas saj, nuk ka asnjë alternativë politike. Por kjo mund të jetë një forcë, tha Stradner.
“Është koha që të mos kemi një kult të personalitetit që Serbia e ka pasur për dekada. Është koha të besojmë më shumë në ligje, në gjyqësor, në kontrolle dhe ekuilibra, sesa të besojmë në një lloj personaliteti,” tha ajo./CNN
