Nga Enriketa Papa
Një ditë e bukur dje, plot diell dhe vezullim, mes familjarëve të fisit Merlika dhe qytetarëve të Krujës, për të zbuluar bustin e ish kryeministrit shqiptar Mustafa Merlika Kruja në qytetin e tij të lindjes. Falenderoj nipin e Krujes, Eugjen Merlika, për ftesën për të ligjëruar mbi rrugëtimin politik të gjyshit të tij, ish Kryeministrit Kruja. Eugjeni, i cili eshte njekohesisht dhe nip i Sotir Gjikes, nje tjeter emër i njohur i publicistikes dhe gazetarise shqiptare ne vitet mes luftrave boterore, ka kaluar kalvarin e burgosjes në Spaç dhe internimin në Lushnjë. Po ashtu ai ka trashëguar nga dy gjyshërit talentin e jashtëzakonshëm për publiçistikë dhe histori. Publiçistika e dendur e tij, që nga libri biografik, “Një jetë në diktaturë”, dhjetra shkrime në gazetat e vendit dhe në diasporë, si dhe përkujdesja e imtë për të botuar të gjithë punët shkencore dhe korrespondencën e jashtëzakonshme dhe tejet të pasur të gjyshit të tij, sot kulmuan me fjalët e mirënjohjes shpirtërore të tij në emër dhe të Fisit Merlika, për vendosjen në sheshin e vogël në hyrje te pazarit të Krujës, së bustit të Mustafa Krujës.
“Mission accomplie!” më tha, teksa u fjalosëm pakëz mes turmës së njerëzve të shumtë dhe qytetarëve krutanë të mbledhur pranë bustit të gjyshit të tij. Fjala se do inagurohej busti i Mustafa Krujes ishte përhapur kudo në qytet. Moti i kthjellët dhe dielli ndriçuan dhe përcollën ngrohtësi, pas stuhive kapriçoze të këtij fund nëntori 2024.
Për Mustafa Krujën dhe kontributin e tij historik e politik kam hulumtuar dhe shkruar tre artikuj, dhe e analizoj edhe në një tjetër që botohet në fillim të vitit 2025 nga Francis & Tylor. Fokusi i studimit tim mbi të, ka qenë të kuptuarit e arsyes, se pse nënshkruesi i Pavarësisë, luftëtari i mbrojtjes së lirisë së Shqipërisë, disa herë ministër, deputet dhe senator, një nacionalist dhe shkencëtar erudit, një filolog ”par excellence”, drejtues i së parës Akademi të Shkencave, siç ishte Instituti i Studimeve Shqiptare, pranoi që më 4 dhjetor 1941 të bëhej kryeministër nën pushtimin italian, duke marrë përsipër damkën e “kolaboracionistit”.
Mustafa Merlika Kruja tërë jetën e tij e vuri në dispozicion të dy bindjeve absolute që kishte për atdheun e tij. Së pari, realizimin e bashkimit të gjithë territoreve etnike shqiptare (tansia etnike) në një shtet kombëtar. Prandaj, kundërshtoi në një fjalim të famshëm të tij, marrëveshjen e Aleatëve (Hull-Eden-Molotov) për Kartën e Atlantikut mbi zgjidhjen e kufijve, duke argumentuar se Greqia dhe Jugosllavia nuk do të lejonin atë që u arrit pas 1939: bashkimin etnik të pjesës më të madhe të tansisë kombëtare. Kësisoj, ai deklaronte se: “Nëse qeveria shqiptare do të ishte e detyruar të zgjidhte midis fitimit të Kosovës dhe humbjes së pavarësisë, do të zgjidhte të humbte pavarësinë, sepse nëse ne mbetemi të bashkuar me Kosovën, një ditë do ta rikthejmë pavarësinë tonë.”
Po ashtu, Merlika Kruja argumentoi se një fitore e komunistëve pas luftës do të shënonte shkatërrimin e Shqipërisë, pasi do ta reduktonte vendin në kufijtë e vitit 1912, duke lënë jashtë gjysmën e kombit shqiptar. Siç ka shkruar vetë, një nga arsyet që pranoi të bëhej kryeministër dhe të bashkëpunonte me Italinë fashiste ishte kundërshtimi i tij ndaj komunizmit, i cili, sipas tij, do të pengonte lirinë e Shqipërisë pas luftës.
Gjithsesi, ka dhe arsye të tjera që ndikuan në vendimin e tij për t’u bërë kryeministër. Sipas Julian Amery, pas aktivizmit politik të rezistencës së majtë dhe themelimit të PKSH nga emisaret jugosllavë, ai pranoi propozimin e Mëkëmbësit të Përgjithshëm për t’u bërë “Kryeministri Kuisling i Shqipërisë.” Sipas Amery, Kruja vazhdoi luftën kundër komunistëve jo vetëm gjatë mandatit të tij si kryeministër, por edhe pas dorëheqjes së tij në janar 1943. Amery argumenton se britanikët ishin të shqetësuar për marrëdhëniet e Abaz Kupit me kolaboracionistët, ndër ta dhe me Krujën. Megjithatë, ai shton se në një vend si Shqipëria, lufta e brendshme midis nacionalistëve dhe komunistëve me ndihmën e “miqve të armikut” ishte një formë bashkëpunimi objektiv. Kështu, në Shqipëri morali politik perëndimor zvetënohej nga pazaret dhe marrëveshjet kompromentuese politike. Ideologjitë e liberalizmit, fashizmit dhe antikomunizmit nuk ishin të njohura apo të rrënjosura në Shqipëri. Qëndrimet politike në Shqipëri nuk merreshin për arsye ideologjike, por për qëllime dhe avantazhe personale. Gjithsesi, italianët shfrytëzuan tek Mustafa Merlika Kruja pikërisht ndjenjat e tij të fuqishme nacionaliste dhe antikomuniste. Disfata në frontin grek i detyroi italianët të ndryshonin politikat ndaj shqiptarëve, duke pranuar një qeveri me politikanë të rinj nacionalistë dhe duke i plotësuar kushtin e Mustafa Krujës për të çliruar shqiponjën në flamurin shqiptar nga sopatat e Liktorit. Ministri i Jashtëm italian, Konti Ciano, shënonte në Ditarin e tij: “Nuk e duan shqiponjën e burgosur mes sopatave dhe fashave të Liktorit dhe nyjave të Shtëpisë së Savojës.”
Në shkrimet e tij personale, të publikuara nga familja në Shqipëri, Mustafa Merlika Kruja e përshkruan veten si një nacionalist, karriera politike e të cilit udhëhiqej nga një parim: “Të mbrojë dhe të shërbejë ndaj interesit kombëtar shqiptar.” Bashkëpunimi i tij me regjimin fashist u motivua nga bindjet nacionaliste dhe ndjenjat antikomuniste. Gjatë pushtimit fashist, pjesët më të mëdha të Kosovës dhe Çamërisë u bashkuan me Shqipërinë.
Nga koha kur shkoi në mërgim më 1944 deri në vdekjen e tij më 1958, Kruja nuk u përfshi në asnjë aktivitet politik kundër regjimit komunist dhe nuk ishte anëtar i ndonjë organizate politike shqiptare. Përkrahu përpjekjet e ish-kundërshtarit të tij politik, Mbretit Zog, bujarinë e të cilit e pa me mirënjohje, duke e konsideruar atë si figurën e vetme që mund të bashkonte mërgatën politike shqiptare për t’u aktivizuar kundër regjimit komunist.
Krujës iu akordua azili politik nga Shtetet e Bashkuara më 1956 dhe deri në vdekjen e tij më 1958 në Niagara Falls, Nju Jork, iu përkushtua shkrimeve të tij me karakter gjuhësor dhe historik.
