Është në formë të shkëlqyer, i kthjellët dhe entuziast, pavarësisht 91 pranverave që ka mbi shpatulla, historiani Marc Ferro, specialist me autoritet i historisë së Francës, pse jo dhe i historisë së ekranit të madh. Na pret në banesën e tij në afërsi të Parisit, në një pallat elegant në Saint-Germain.en Laye. Ka në aktivin e tij 40 vëllime, “të gjitha të shkruara me dorë, nuk përton të saktësojë, dhe ka pasur 1000 jetë: qytetar i impenjuar, pse jo edhe dëshmitar i shekullit të XX-të që ka luftuar me Rezistencën, ka përjetuar personalisht luftën e Algjerisë dhe shkolonizimin. I rreshtuar me Partinë Komuniste, ka përjetuar kthimin e de Gaulle, evenimentet e Majit 1968, pse jo edhe lëvizjet intelektuale që kanë shënuar Francën. Ka rrëfyer vetveten dhe shekullin e tij tek Histoires parallèles (2011), me humorizëm dhe nonchalance. Raporteve midis historisë dhe kinemasë u ka kushtuar disa vëllime, midis të cilave atë të 2003 me titull Le cinéma, une vision de l’histoire.
Rrëfen sesi u zbuluan kontradiktat e shpirtit njerëzor, duke milituar për pavarësinë e Algjerisë atëherë kur, gjatë një diskutimi me një shok komunist të martuar me një myslimane, e dëgjoi të thërrasë: “Edhe zeshkania ime [arabe] do ta kuptonte”. Kështu, konkludoi atëherë Ferro, «mund të jesh progresist dhe, në të njëjtën kohë, në mënyrë të pavullnetshme, reaksionar apo racist», si në këtë rast, ku «ideologjisë së majtë i kundërvihej një mentalitet i djathtë»; dhe shpesh, konstaton, «kjo e fundit rezulton më e fortë se ideologjia: verbëria mund të fitojë avantazh mbi racionalitetin».
Ferro e tregon këtë episod përkrah shumë të tjerëve në një libër të dalë kohët e fundit me titull L’aveuglement. Une autre histoire de notre monde [Verbëria. Një histori tjetër e botës tonë, shtëpia botuese Tallandier], ku në shumë episode synohet të tregohet sesi gjatë 100 viteve të fundit nuk është arritur të kihet një kuptim i duhur i proceseve që po kryheshin. Në këtë, sipas tij, do të konsistonte verbëria si element karakteristik i historisë bashkëkohore, çelës leximi i privilegjuar edhe për të interpretuar evenimentet e historisë së vonshme.
«Sigurisht, ekzistojnë elementë të ndryshëm verbërie», shpjegon ai. «Kam zgjedhur ta nis librin tim me 3 shembuj të shekullit tonë, vetëm në dukje shumë të ndryshëm midis tyre: revolta rinore e majit 1968, atentatet e kryer nga al Qaeda më 11 shtator 2001 dhe ngjitja e Kinës – ndërsa parashikohej ajo e Japonisë – që këto evenimente të konfigurohen si të paparashikueshëm ose, më mirë, si procese “nëntokësore”, të ngadaltë në kohë, edhe profesionistët e analizës, të tillë si politikanët e gazetarët, specialistët e politikës».
Për shembull, profesionistët e politikës nuk qenë në gjendje të parashikojnë sesi të rinjtë, studentë, mund të shkaktonin një lëvizje sociale gjiganteske në Gjermani, në Francë, në Shtetet e Bashkuara: «De Gaulle, në 1968 Presidenti unë, pyeste “Por çfarë duan këta?”, duke ju referuar këtyre të rinjve si subjekte krejtësisht të huaj për të: në fakt, ai i njihte përsosshmërisht rivendikimet e partive, e sindikatave, e katolikëve, e komunistëve, e fashistëve, por jo të të rinjve që nuk përbënin ndonjë forcë politike». E njëjta gjë, sipas tij, do të ndodhte për al Qaeda, që «nuk zotëronte asnjë territor, asnjë shtet, asnjë strukturë institucionale të njohur, ndërsa konfigurohej vetëm si strehë e mjegullt për terroristë të shpërndarë në të gjithë botën. Megjithatë, pikërisht al Qaeda i ka vënë në gjunjë Shtetet e Bashkuara dhe kujtoj në librin tim sesi në 1996, në “New York Times” u shfaq një lajmërim me 3 rreshta, në të cilin lajmërohej se organizata do t’i shpallte luftë Shteteve të Bashkuara dhe që, pashmangshmërisht, kaloi pa u vënë re». Për sa i përket Kinës: «Sot, Dragoi na shfaqet si një shtet fuqimisht i industrializuar, por nuk duhet të mendojmë për kompanitë e mëdha alla gjermane, alla franceze apo alla amerikane, pasi aty – kujton Ferro – kemi dyqane të vogla, njëri pas tjetrit, si një rruzar. Potencialitetet e tregut kinez janë injoruar gjithmonë nga studiuesit perëndimorë dhe, edhe njëherë akoma, gjendemi kështu që të duhet të “përballojmë një “mjegull” pak të dukshme».
Dhe qysh në 2011, me rastin e përvjetorit të 10-të të atentateve ndaj Kullave Binjake, Ferro e kish paralajmëruar vizionin e vet të verbërisë, duke theksuar që «amerikanët qenë ta pavetëdijshëm për sa po ndodhte dhe nuk e kuptonin se për çfarë motivi Shtetet e Bashkuara mund të jenë objekt mërie dhe urrejtjeje. Jetonin në iluzionin se vendi i tyre ishte perfekt (…). Preferonin të injoronin se shumë në Amerikën e Jugut, në Lindje, në Europë, i urrenin». Me pak fjalë, për historianin, amerikanët «nuk e kanë marrë veten akoma, pasi duan të jenë një model për botën, por refuzojnë që të pranojnë faktin se një pjesë e mirë e botës e konteston këtë model».
Jo pak shembuj të tjerë do t’i dukeshin thelbësorë: për shembull, në faqet e para të librit shfaqet imazhi i vajzës berlinase që më 11 nëntor 1918 feston e bindur se Gjermania do të dilte fitimtare nga Lufta e Madhe: «Komunikata e Komandës së Lartë Gjermane, shpjegon ai, lajmëronte se “ushtarët kthehen jo të mundur nga fushat e betejës”. Dhe kështu, si mund të mendohej që Gjermania e mundur kishte përfunduar armëpushimin kur territori i atdheut kishte mbetur i pashkelur? Gjermanët e festojnë mbarimin e luftës me të njëjtin entuziazëm të francezëve, të anglezëve, të amerikanëve, që në fakt e kishin fituar. Nuk njihnin as klauzolat e armëpushimit, as ato të Traktatit të Versajës që e shpallnin Gjermaninë përgjegjëse për luftimet: ja pra një tjetër rast verbërie, që i detyrohet komunikatës mashtruese, pse jo edhe “goditjes me thikë pas shpine” të ideuar nga Komanda e Lartë për të fshehur disfatën. Dhe kjo bindje pati jetë të gjatë, përderisa çoi në ngjitjen e Hitlerit me të gjitha pasojat trishtueshmërisht të njohura për ne».
«Kjo fotografi, rrëfen krenar, e kam gjetur unë, rastësisht, në arkivat e Koblenz në 1963, kur po përgatisja një film lidhur me Luftën e Madhe: Më dorëzuan një bobinë 35 milimetërshe, që arrita ta hapja me një biçak dhe kishte të shënuar sipër “11 nëntor 1918″…». Ja ku Ferro i shfaqet imazhi. «Ishte shembulli kryesor i verbërisë më totale! Një verbëri masive, e përfaqësuar mirë nga përdorimi i një termi specifik – thotë pasi ka kërkuar midis faqeve të librit – domethënë atë të méprise (gabimit, gabimit trashanik), për të thënë se gabohet në mënyrë trashanike, nuk shikohet mirë, jetohet në një situatë që në realitet është krejtësisht tjetër».
Pyet akoma historiani në librin e tij: pse nuk janë parashikuar situata të jashtëzakonshme? Dhe ndër shembujt e shumtë të cituar, ai i Luftës së Parë Botërore, që do të duhej të zgjaste 6 javë, dhe marrëveshja e Mynihut që na garantonin paqen. Përfiton nga rasti për të kujtuar një méprise tjetër, atë të kthimit të Kryeministrit francez, Edouard Daladier nga Konferenca e Mynihut, i pritur me hare: «Francezët besonin se kishin shpëtuar paqen, pa parë kapitullimin. Përpara turmës entuziaste, vetë Kryeministri i etiketoi francezët si “trapa”. I konsideronte të tillë bashkëqytetarët e tij, sepse kishin besim tek marrëveshja e Mynihut, kur në realitet vetë ai dhe Kryeministri britanik Arthur Chamberlain, kishin ceduar ndaj të gjitha kërkesave të Führer».
«Kam kërkuar që të kujtoj sjelljet që krijojnë verbëri, t’u ofroj shembuj, edhe pse shembuj të pastër shfaqen rrallë, pasi mohimi dhe naiviteti mund të gjenerojnë edhe ato verbëri». Kështu do të ndodhte në rastin e interpretimit të regjimit sovjetik: «Përvoja sovjetike ngjall naivitetin e të gjithë militantëve të partive komuniste perëndimore, që shkojnë në Bashkimin Sovjetik dhe binden se disidentët burgoseshin me qëllim që të edukoheshin. Studiuesi Pierre Pascal (1890-1983), sllavist dhe ekspert i historisë së Bashkimit Sovjetik, tregonte për kushtet e jetesës idiliake të të burgosurve dhe, pas më pak se 10 viteve, në vitet ’30, pranoi se kishte qenë i verbër. Por në këtë rast bëhej fjalë për një verbëri të zakonshme, që deri-diku edhe mund të kuptohet». Për Ferro, praktikisht nuk ka qenë kurrë “as komunist, as antikomunist, por gjithmonë i majtë”, besohej ajo që dëshirohej të besohej: shkohej në Bashkimin Sovjetik ku ishte realizuar “një revolucion i jashtëzakonshëm”. Por në vijim u bë gjithnjë e më e vështirë të mohohej ekzistenca e gulagëve, pasi dihet, nga fundi i viteve ’30, se vdisnin opozitarë të shumtë.
Edhe një herë akoma, në kërkimin e tij, Ferro merr në shqyrtim edhe “mohimin” dhe ai i hebrenjve i duket befasues: «Raymond–Raoul Lambert, President i izraelianëve të Francës, megjithëse duke asistuar në arrestim pas arrestimi dhe vetë i deportuar në 1942, u shkruante familjarëve duke u premtuar: “Do t’u dërgoj adresën time”; injoronte kështu që të deportuarit shfaroseshin. Kishte quajtur vajzën e tij të lindur pak përpara arrestimit Marie-France dhe nuk shikonte gjë tjetër përveçse “këmbënguljes gjermanike” prapa shumicës së dekreteve të zbatimit të statutit të dytë të hebrenjve».
Por le të kthehemi tek 11 shtatori 2001 dhe më pas akoma edhe më afër, domethënë në aksionet e ISIS-it dhe në rekrutimin e shumë të rinjve që nisen nga Europa për të bërë luftën e shenjtë në Siri. Lidhur me këtë, Ferro thekson: «Verbëria më duket e vullnetshme nga ana jonë: është thënë menjëherë se ISIS-i nuk ishte shtet, domethënë nuk ekzistonte, idhtarët e tij konsideroheshin të çmendur dhe etiketoheshin si “ujqër vetmitarë” janë katandisur në terroristë dhe delinkuentë, në mënyrë shumë reduktuese». Më pas diagnozat kanë rezultuar në pjesën më të madhe të tyre të gabuara, «prej vullnetit për të mos ditur».
Historiani vazhdon të tregojë një episod tjetër: «Në 1997, i ftuar në një universitet maroken për të diskutuar për një libër timin mbi kolonizimin (Histoire des colonisations, 1996), i gjeta të ftuarit e mi të befasuar nga fakti që e njihja mirë vendin dhe në drekë diskutohej në liri të madhe për Islamin, për arabët, siç nuk kisha parë të ndodhte në fakt në Algjeri. Vërejta se gra nuk kishte të pranishme dhe e evidentova si fakt. Në fund të drekës, organizatorët më dhuruan fshehurazi një pako të vogël që kishte brenda një libër, duke më rekomanduar që ta lexoja vetëm sapo të kisha shkuar në Francë. Gjë që e bëra: bëhej fjalë për një tekst me titullin Të islamizosh modernizmin. Kjo, konstaton ai, ndodh ndërkohë që në botën perëndimore vazhdonin të kishin iluzionin se në fakt po modernizohej Islami. Në kopertinën e librit, të shkruar nga një farë Yassine – shfaqej një qiellgërvishtëse me flamurin e Islamit sipër dhe kjo 4 vite përpara 2001. Domethënë, askush nuk dëshiron të shikojë se projekti islamik konsiston në islamizimin e botës».
Dhe vazhdon më tej, duke konstatuar: «Vendi nga ku niset pjesa më e madhe e vullnetarëve për Siri, në përpjestim me popullsinë, është Republika Maldive: 400 familje nga një vend që ka më pak se 1 milion banorë. Me pak fjalë, ISIS-i zotëron një arqipelak që përdor Xhihadin larg, domethënë sharia, në emër të së drejtës së diferencës dhe përdor konvertimet, si në Mesjetë».
Me këtë pohim, Ferro synon të tregojë sesi «ISIS-i nuk ka influencë vetëm në Siri, por, në ndryshim nga al Assad, është një organizatë që në të ardhmen mund të mbështetet mbi 500 apo 600 milionë trashëgimtarë, domethënë një rezervë eksplozive, pasi në gjendje të shkatërrojë kudo dhe në çdo moment, duke rezultuar shumë më e rrezikshme nga sa duket para syve tanë gjatë luftës civile siriane».
Shumë herë Ferro ka pohuar se, “e kaluara e shoqërisë përbën një serbator të pashtershëm mërishë” dhe na ofron 4 tipologji që përbëjnë «Po aq elementë verbërie që ndërthuren njëri me tjetrin dhe për të cilat Europa duhet të bëhet patjetër e vetëdijshme, sepse përfaqësojnë një rrezik për epokën tonë».
Kujt i referoheni? «I pari, që e njohim të gjithë, vjen nga vendet ish-koloni; pastaj është mëria e vendeve të Lindjes ndaj Rusisë, fillimisht asaj cariste që i ka dominuar për një shekull, pastaj Bashkimit Sovjetik, që i ka mbajtur në darë për 50 vite. Atyre nuk u intereson çështja e refugjatëve, sepse terrorin e tyre e kanë përjetuar në kohën e Carit dhe të Stalinit. Kjo mëri shfaqet ende e gjallë dhe në këtë moment nuk jemi në gjendje ta përballojmë. Pastaj është edhe urrejtja e pothuajse të gjithëve ndaj Shteteve të Bashkuara, për shkak të ndërhyrjes së tyre në Afganistan, në Irak dhe më parë akoma në Kili dhe në Venezuelë. Për të përfunduar, sfida vërtet më e vështirë, një element verbërie që vjen nga vendet e ish-Europës Lindore që kanë mëri ndaj Bashkimit Europian, megjithëse tashmë i janë pjesë: në fakt, ato i akuzojnë shteteve themeluese se nuk kanë lëvizur as gishtin për t’i ndihmuar në vitet e vështira, nga 1945 në 1989…».
Jo rastësisht, thotë historiani, timoni tashmë nuk mbahet më nga Britania e Madhe, nga Franca apo nga Italia, por rritet pesha e vendeve ish-satelite të Bashkimit Sovjetik si Letonia, Estonia dhe Polonia.

Octavio Paz

Zëri i saj është tjetër sepse është zëri i dëshirave dhe vizioneve. Është zë i një tjetër bote dhe zë i asaj bote, është i lashtë dhe është i sotëm, lashtësi pa kronologjira. Poezi heretike dhe skizmatike, poezi e pafajshme dhe perverse, e qartë dhe e baltosur, e ajërt dhe e nëndheshme, poezi e shkretimit dhe e barit tek këndi, poezi e prekshme dhe përherë poezi e së përtejmes që është pikërisht këtu. Të gjithë poetët, në këto çaste të mëdha ose të vogla, të përsëritura ose unike, në të cilat janë në të vërtetë poetë, dëgjojnë zërin tjetër. Është i tyre dhe është i huaj, nuk i takon askujt dhe u takon të gjithëve. Asgjë nuk e veçon poetin nga burrat dhe gratë e tjera, përveçse atyre – të rralla megjithëqë janë të shpeshta – ku vërtet ai vetë është dikush tjetër. Pushtim i çuditshëm forcash dhe pushtetesh, gufmim i një thellësie shpirti varrosur në të brendshmen e vet, apo dhunti e rrallë të kombinojë fjalë, imazhe, tinguj, trajta? Nuk është e lehtë t’u përgjigjemi këtyre pyetjeve. Ndërkaq, nuk besoj se bëhet fjalë vetëm për një dhunti. Por edhe nëse është kështu, prej nga vjen? Ose njëra, ose tjetra. E sigurta është që, e veçanta themelore e fenomenit poetik, na bën të mendojmë se bëhet fjalë për një sëmundje që pret akoma diagnostikimin e mjekut. Mjekësia e lashtë – siç edhe filozofia, me Platonin të parin – e pa dhuntinë poetike në këndvështrimin e një turbullimi psikik. Ishte një mani, domethënë një zemëratë e shenjtë, një entuziazëm, një ekstazë. Ndërkaq, mania nuk është veçse njëri nga polet e turbullimit. Tjetri është absentia, boshi i brendshëm, ajo “gogësima melankolike” për të cilën flet poeti. Plotëri dhe boshësi, fluturim dhe rënie, entuziazëm dhe melankoli: poezi. Veçantia psikike dhe shoqërore e poetit, theksohet menjëherë sapo të trajtohet për nga prejardhja e tij shoqërore. Të gjithë poetët modernë, përveç një gjysmë duzine aristokratësh, bënin pjesë në klasën e mesme. Të gjithë kishin formim universitar. Disa ishin avokatë dhe gazetarë, të tjerë ishin mjekë, mësues, diplomatë, reklamues, bankierë, tregtarë, burokratë të vegjël ose të mëdhenj. Pak, si Verleni dhe Rembo, ishin parazitë dhe rebelë. Por Verleni kishte një të ardhur të vogël dhe Rembo ishte një drop-out i klasës borgjeze të provincës. Përgjithësisht, të gjithë ishin produkt i krijimit të madh historik të modernizmit: të klasës borgjeze. Prandaj dhe të gjithë pa përjashtim ishin pozicionuar armiq të modernizmit. Armiq dhe viktima. Kështu – një tjetër paradoks – ishin krejtësisht modernë. Heterodoks si Elioti kur himnizojnë klasën ose kur bëjnë shpeshherë kryqin (për t’u falur) si Klodeli, ose kur himnizojnë litani leniniste, si Brehti dhe Neruda. Liberalë si Paundi kur mbajnë temjanin për të lajkatuar një demagog të kamufluar si Çezar… Të gjithë, poetë me uniformë ose leckamanë, gra poete ose burra poetë, poetë të të gjitha racave dhe i asnjë race, i të gjithë profesioneve, bindjeve, partive dhe dogmave, poetë të endur nëpër katër pikat e horizontit dhe poetë që kurrë nuk kanë braktisur qytetin e tyre, lagjen e tyre ose dhomën e tyre, të gjithë kanë dëgjuar, jo nga jashtë, por brenda nga vetë qenia e tyre (gjëmim, gërgërimë, përrua uji) zërin tjetër. Kurrë zërin e “këtu dhe tani”, të sotmin, por zërin përtej, larg, tjetrin, zërin e fillimit. Veçantia e poezisë moderne nuk konsiston tek idetë ose veprimet e poetit: konsiston në zërin e tij. Ose më mirë: në tonin e zërit të tij. Është një theksim i papërcaktuar, i dallueshëm dhe i cili fatalisht e bën tjetër. Është vula jo e mëkatit fillestar, por e ndryshimit fillestar. Antimodernizmi i modernizmit të poezisë sonë, shpërthyer ndërmjet revolucionit dhe fesë, luhatur ndërmjet të qarit si Herakliti apo të qeshi si Demokriti, është një transhendencë e njëmendët. Por një transhendencë pothuajse përherë e pavullnetshme që paraqitet pa e dashur poeti. Transhendenca rimbin, siç edhe tashmë kam thënë, nga një ndryshim zanafillor. Nuk është një vijim konsekuent, as dhe një element shtesë, por vetë mënyra e qenies së poezisë në epokën moderne. Shkaku i kësaj veçantie është historik. Një poezi mund të jetë moderne nga temat e saj, gjuha e saj, forma e saj, por nga thellësia e natyrës së saj është një zë antimodern. Poezia shpreh të vërteta të huaja kah modernizmit, botë shpirtrash dhe sfera që jo vetëm janë tepër të lashta, por dhe të papërshkueshme prej ndryshimeve të historisë. Që prej epokës paleolitike, poezia ka qenë në simbiozë me të gjitha shoqëritë njerëzore. Nuk ka ekzistuar shoqëri që të mos ketë njohur njërën ose tjetrën formë të poezisë. Edhe nëse është e lidhur me një terren dhe një histori, është përherë e hapur në çdo shfaqje të tyre, në një dia-historik të përtejmë. Nuk aludoj një të përtejmë fetar: flas për konceptin e anës tjetër të realitetit. Është një përvojë e përbashkët për të gjithë njerëzit, në të gjitha epokat dhe e cila më duket paraardhëse e të gjitha feve dhe filozofive.
Në një botë që rregullohet nga logjika e tregut, në vendet komuniste nga logjika e efikasitetit, poezia është një veprimtari me rendiment ekonomik zero. Prodhimet e saj shiten pak dhe kanë vlefshmëri të vogël (përveç rasteve që vlejnë si propagandë në diktatura dhe totalitaritetet ideokratike). Për mentalitetin modern, megjithëqë në të njëjtën mënyrë nuk e pranon, poezia është energji, kohë dhe talent që shndërrohen në tepri objektesh. Vjershë: trajtë lektike me vlefshmëri të vogël dhe çmim të ulët. Poezi: shpenzim, harxhim, shkapërderdhje. Megjithatë, kundër erës dhe baticës, poezia qarkullon dhe lexohet. Duke protestuar kundër sistemit të tregut, pothuajse nuk ka çmim. Nuk ka rëndësi: shkon nga goja në gojë, si ajri dhe uji. Çmimi dhe vlera e saj nuk mund të maten: një lypës mund të jetë i pasur në poezi. As nuk është e mundur që dikush të depozitojë poezi, duhet t’i shpenzojë. Domethënë që t’i thotë. Mister i madh: vjersha përmban poezi me kushtin që të mos e mbajë për veten e vet. Është e bërë për ta shpërhapur dhe ta shpërndajë si kana që derdh verën dhe ujin. Të gjitha artet, veçanërisht piktura dhe skulptura, duke u formësuar, bëhen gjëra, prandaj mund të ruhen, të shiten dhe të metamorfozohen në objekte spekulimi financiar. Poezia është gjithashtu gjësend, por është një gjë shumë e vogël: është e bërë nga fjalë, një frymëmarrje ajri që nuk zë vend në hapësirë. Në rrjedhë të anasjelltë nga tabloja e pikturës, poezia nuk tregon figura, as trajta: është një komplot fjalësh që bën të shpërthejë tek lexuesi ose tek dëgjuesi një tablo me imazhe shpirtërore. Poezia dëgjohet me veshë, por shikohet me të kuptuarit e mirë dhe të thellë. Imazhet e saj janë disa plazma amfibe: janë ide dhe janë forma, janë tinguj dhe janë heshtje. Përpara se të përfundoj, më duhet të përsëris atë që thashë. Konflikti ndërmjet poezisë dhe modernizmit nuk është i rastësishëm, por rrënjësor. Kundërshtia midis tyre paraqitet që prej fillimeve të epokës sonë me romantikët e parë. Paradoksi është se kjo mungesë kompromisi është një nga karakteristikat e njohura, ndoshta themelorja, e poezisë moderne, për më tepër, kjo mungesë kompromisi e bën të pranueshme nga ana e lexuesit që shikon tek kjo një imazh të gjendjes së tij. Vetëm poetët modernë mund të jenë kaq totalisht dhe kaq skizmatikisht antinovatorë, siç qenë poetët tanë të mëdhenj. Modernizmi i bazuar tek kritika, lind në një mënyrë të natyrshme kritikën e vetvetes. Poezia është një nga shfaqjet më aktive dhe të gjalla të kësaj kritike. Por kritika e saj nuk ishte as racionale dhe as filozofike, por u bë me pasion dhe në emër të realiteteve që injoron ose mohon epoka moderne. Poezia i ka bërë rezistencë modernizmit dhe duke mos e pranuar e ka rigjallëruar. Ka qenë kundërthënia dhe antidoti i tij. Duke mbërritur në këtë pikë, kthehem në fillim të mendimit tim. Sot jemi dëshmitarë, konform gjithë shenjave, të një ndryshimi tjetër të madh. Nuk dimë nëse jetojmë fundin apo ripërtëritjen e modernizmit. Në këtë kthim të kohëve, kush do të mund të ishte roli i poezisë? Nëse, siç besoj dhe shpresoj, lind një politikë e re mendimi, krijuesit e saj do të duhet të dëgjojnë zërin tjetër. Nuk e dëgjonin ideologët revolucionarë të shekullit tonë dhe kjo shpjegon, pjesërisht të paktën, dështimin e madh të planeve të tyre. Do të ishte shkatërrimtare që filozofia e re politike të injoronte këto të vërteta, të fshehura dhe të varrosura nga njeriu i sotëm. Përgjatë kohës së dy shekujve të fundit, roli i poezisë ishte të na kujtonte ekzistencën e këtyre realiteteve. Poezia e nesërme dhe roli i saj nuk do të mund të jetë i ndryshëm. Misioni i saj nuk do të konsistonte në atë që, të furnizonte me ide mendimin, por t’i rikujtonte, siç edhe tani, atë që me idhnim ka harruar që prej tre shekuj. Poezia është kujtesa që bëhet imazh dhe imazhi që shndërrohet në zë. Zëri tjetër nuk është zëri që del nga varri: është zëri i njeriut që fle në thellësi të çdo njeriu. Është mijëravjeçar dhe ka moshën tonë dhe ende nuk ka lindur. Është gjyshi ynë, vëllai ynë, stërnipi ynë.

Le CLEZIO

Nuk mund të arratisesh nga jeta. Unë nuk jam i qetë, jo, nuk jam i qetë. Unë jetoj, jam në jetë, lëviz, hedh fuzhnjat dhe shigjetat e mia, gjuaj, përgjoj nga lukthi i territ. Shkrimi im është një labirint pa rrugëdalje e aty vdes edhe vetë. Shkrimi im është gjithandej, nuk mund të reshtë. Ai është më i gjerë së fleta që e mbart, më i gjatë se gjurma e bojës së lapsit që e shkruan. Unë shkruaj me të dyja këmbët e mia kur eci, me dhëmbët e mi kur ha. Unë shkruaj me të gjithë trupin tim, me shtatin e grave, me dhembjen, kënaqësinë, me frymën time. Dhe shkruhem gjatë gjithë kohës nga bota, pa mundur të them jo… Ajri ka kaluar mbi këtë truall dhe shiu ka rrjedhur shpesh nëpër këto lugje. Ç’gjë të shkruar ka atje? Çfarë është shënuar në këtë rrasë? Emrat e të vdekurve, afërmendsh dhe gjurmët spirale të gishtërinjve të të gjallëve. Edhe nënshkrimet. Datat e ditëve e shifrat e orëve, numrat e viteve, fazat e hënës, erërat, baticat, shpërthimet diellore. Numri i gjetheve të drurëve. Luspat e gjarpërinjve, gjymtyrët e shumëkëmbëshave. Hala peshqish, mbetje të moçme, mbeturina gostie, thërrime, sa shumë thërrime! Pikërisht kjo është prona ime, burgu im. Nuk do të dal prej këtej; por dua të numëroj kokrrizat e rërës e t’i vë secilës një emër, meqë kjo është e vetmja arsye e jetës sime. Asgjë nuk më shkatërron dot më përnjimend. Gjithçka që ndodh, ndodh shumë larg, si në një botë tjetër. Unë jam i ulur, ndoshta përballë përjetësisë. Aksidente, pasione, dëshira, drojë, të gjitha këto janë brenda meje, lëvizin, gjallërohen, vazhdojnë të luftojnë. Brenda vetes vështroj; mbruj. Shfaqje aq e zakonshme, saqë bëhet joshpërfillëse, por krijon. Si t’i shpëtosh romanit? Si t’i shpëtosh gjuhës? Si t’i shpëtosh, qoftë edhe një herë të vetme, qoftë edhe fjalës thikë?
Nuk mund të arratisesh nga jeta. Sa herë që dikush dëshiron të shkruajë, ja se çfarë duhet të bëjë: duhet të blejë një pako me letër të bardhë 21 x 27 dhe një stilolaps të zi. Del nga shtëpia ndonjë ditë, aty rreth orës tre e dhjetë të pasdrekes dhe çapitet nëpër rrugë midis turmës së zhurmshme. Zbret dy shkallë, u bie mes për mes disa kopshtijeve, ecën me kilometra përgjatë trotuaresh të përhime, ku bie pluhuri. Kapërcen më këmbë lumenjtë e makinave, duke shmangur gomat me vizatime gllabëronjëse. U hedh një vështrim semaforëve me dritë të kuqe a të gjelbër, që shkëlqejnë majë shtyllash çeliku, si dhe dritave portokalli që pulsojnë nëpër kryqëzime.
Ai ecën me këmbët e veta nëpër gjurmë të padukshme, bën përpara me trupin paksa të hepuar, me duart që i tunden në përfund krahëve. Vështron fytyrat dhe këmbët e grave, qëndron, niset sërish, çik paksa veshje, rrëshqet përgjatë pasqyrash, shumë i zbehtë, ose më mirë kridhet në pasqyrimet e metalit të zi, yll i errët që tretet në pafundësi. Ecën përmbi hijen e vet të lehtë. Përpara një dyqani me farfuri të rëndomta e ëmbëlake, ai ndez një cigare me dy-tri fije shkrepësesh prej druri. Dielli i ka qëndruar në qafë, e djeg qetësisht dhe i nxjerr ca bulëza vocërrake djerse.
Herë-herë, nga moria njerëzore në lëvizje, ia beh një fytyrë e brengosur, me sy përpirës, me flegrat dihatëse të hundës. Mandej ajo largohet, ngritur majë supeve porsi emblemë. Ajri është i tejdukshëm, ajri është i rëndë, të hyn në mushkëri porsi një rrënjë me brirthë të lëngët. Zhurmërimat vërshojnë, shpërthime të pakuptueshme që çajnë udhët e tyre me kratere. Rrugët zhyten thellë nëpër murana pallatesh të bardheme; në të vërtetë, ato nuk të çojnë kurrkund. Sheshet janë të pamata, më të gjera se aeroportet, më të shkreta se rrafshinat akullnajore. Aty sipër duhet ecur, kalamendur, rendur.
Pikërisht këto emra duhen gërmëzuar, këto fytyra duhen njohur, këto fjalë duhen thënë. Nuk ka vend për trill, nuk ka mundësi për të vërtetë, as për gënjeshtër. Është vetëm ky vis, gjatë gjithë kohës, nga njëri horizont në tjetrin.

* * *
Loja nuk ndërpritet.
Tashmë shkrimtaria po ecën, është në veprim. Ajo e ka marrë rrugën e saj përmes rrënojave të qytetërimit, po numëron të plagosurit e të vdekurit. Nëse po i largohem diçkaje, këtë e bëj për ta njohur më mirë. Hepuar kah toka, pllakë balte me plasaritje të thara, kur dielli është pikërisht pingul. Aty-këtu, valëzime luginash e kodrinash, hone, gryka, vidhima të thepisura shkëmbore, aty më tej një pemë, një cullufe fieri, një xhufkë bari me fije të pluhurosura, një guralec i thyer me majën e ngritur përpjetë kah qielli.
Ca shenja, pa dyshim, shkrime, ca kaligrame të moçme skalitur në koren e ashpër. Rrudha, kryqëzime udhësh të shënuara me shumë tëholli, edhe krisje që kanë përshkuar sipërfaqen e brishtë të qelqit. Disa vrima të thella që i ka mbushur era, me kanale që duhet të futen thellë në rropullitë e tokës, ndoshta gjer te lukthi përvëlonjës. Miniatura, fytyra vogëlane të pikturuara brenda medalionesh, trëndafil zbukurues i skalitur, pah, nyje, eshtra të thyera gishtërinjsh që mbulojnë tokën pas një shtrëngate duarsh e këmbësh, lajle-lule, vrraja vocërrake shkaktuar nga miliona vorbullime. Ajri ka kaluar mbi këtë truall dhe shiu ka rrjedhur shpesh nëpër këto lugje. Ç’gjë të shkruar ka atje? Çfarë është shënuar në këtë rrasë? Emrat e të vdekurve, afërmendsh dhe gjurmët spirale të gishtërinjve të të gjallëve. Edhe nënshkrimet. Datat e ditëve e shifrat e orëve, numrat e viteve, fazat e hënës, erërat, baticat, shpërthimet diellore. Numri i gjetheve të drurëve. Luspat e gjarpërinjve, gjymtyrët e shumëkëmbëshave. Hala peshqish, mbetje të moçme, mbeturina gostie, thërrime, sa shumë thërrime!

* * *
Pikërisht kjo është prona ime, burgu im. Nuk do të dal prej këtej; por dua të numëroj kokrrizat e rërës e t’i vë secilës një emër, meqë kjo është e vetmja arsye e jetës sime. Asgjë nuk më shkatërron dot më përnjimend. Gjithçka që ndodh, ndodh shumë larg, si në një botë tjetër. Unë jam i ulur, ndoshta përballë përjetësisë. Aksidente, pasione, dëshira, drojë, të gjitha këto janë brenda meje, lëvizin, gjallërohen, vazhdojnë të luftojnë. Brenda vetes vështroj; mbruj. Shfaqje aq e zakonshme, saqë bëhet joshpërfillëse, por krijon.
Si t’i shpëtosh romanit? Si t’i shpëtosh gjuhës? Si t’i shpëtosh, qoftë edhe një herë të vetme, qoftë edhe fjalës thikë?

* * *
Në gjithë shtrirjen e rrafshët të botës është vendosur dialogu. Është një çorbë gjuhe dhe çdo fjalë është në vendin e vet, ndërsa ai zëzëllin porsi mizë e palëvizur përmbi llokmën e mishit. Mijëra gojët vocërrake të sendeve e të njerëzve kumbojnë së bashku. Unë jam secila nga këto ngjarje, unë mbart brenda vetes vilen e vezëve të fjalëve që do të mposhtin. Ajo çka them, ajo çka mendoj, ajo çka jam është e shenjuar në ushtrinë e shenjave që përparojnë. Jam fluturim mizash, lakadredha e mushkonjave të acaruara. Jam barbarozë e burgosur te vazoja e kuqe, që nuk do të pëlcasë kurrë. Jam lëvizja budallaqe, dridhja e mbytur, duarlëvizje e dëshirës, çast i etjes, i urisë, i pllenimit, i jashtëqitjes, i gjumit, i fjalës. Jam shpalimi, mandej tkurrja. Muskuli dhe në krye të krahut me vena të shtendosura, është grushti që shtrëngon thikën e mprehtë. Jam ngrohtësia e diellit, 100.000 vite dritë nga njëri breg në tjetrin i Udhës së Qumështit. Shpina e gruas rioshe hepohet, ndërsa dora e saj mban penelin e hollë që shkruan në ngjyrë trëndafili te thonjtë e gishtave të këmbës. Vetëtima çan qiellin që nxihet befas, ndërsa sinjali i saj lëbyrës do të thotë diçka të tmerrshme, që nuk mund të përkthehet.
Aty janë, shkruar kuturu nëpër mure, copat e letrave të shqyera, shpina e zarfave, mbulesat e tavolinave, paketat e cigareve, numëratorët e telefonave, gazetat, librat, biletat e avionit, etiketa birre.

* * *
Nuk arratisem nga jeta që di të shkruaj.
Muret janë ngritur, dyert e dritaret janë mbyllur. Tavani, dyshemeja, qilimat, mbulesat janë gatitur. Letrat janë ngjitur, xhamat përtypur, tablotë të varura. Gjithçka është aty, gati dhe asgjë nuk mungon. Qelia. Dhoma hermetike, e kotë, hapësirë e mbrame torturash, vend që nuk braktiset kurrë. Nga kupa e tavanit varet llamba e zhveshur elektrike me rreze vdekjeprurëse. Shtrati është rregulluar. Çdo gjë në vendin e vet, çdo hi në taketuken e vet. Enë, vazo të përjetshme, kuti që hapen mekanikisht, për të parë dhe ekziston gjithmonë një kuti e re, ende, sërish. Gazeta që hapim, vazhdimisht në faqe të reja. Ka kaq shumë për të lexuar, kaq shumë fjalë të reja, histori të botës së paprerë. Askush nuk rri në paqe. Gjithçka që jeton është duke shkruar, me dorën, zërin, kthetrat, dhëmbët, me thumbat e tij plot helm të fshehur.
Universi është një fletë e bardhë gjigante që të gjithë bëjnë çmos më kot për ta ndotur. Nuk ka asgjë, asnjë situatë a veprim, që të mos ketë shenjën e vet, shkronjën, kllapën katrore a pikën e zezë. Gishtërinj, janë gishtërinj mbërthyes, që kërkojnë të mbyllen përmbi prenë e panjohur. Bota arratiset dhe rifillon porsi uji, por çdo pikë e këtij uji është një kurth i ngrehur.

* * *
Unë nuk jam i qetë, jo, nuk jam i qetë. Dhe unë ia shtoj liqenet e mia ngatërrimit të përgjithshëm, jo për të çliruar, jo për të kuptuar, por për të përpirë, edhe unë, me të gjitha thimthat e mia me thitha të hapura. Unë jetoj, jam në jetë, lëviz, hedh fuzhnjat dhe shigjetat e mia, gjuaj, përgjoj nga lukthi i territ.
Shkrimi im është një labirint pa rrugëdalje dhe aty vdes edhe vetë. Shkrimi im është gjithandej, nuk mund të reshtë. Ai është më i gjerë së fleta që e mbart, më i gjatë se gjurma e bojës së lapsit që e shkruan. Unë shkruaj me të dyja këmbët e mia kur eci, me dhëmbët e mi kur ha. Unë shkruaj me të gjithë trupin tim, me shtatin e grave, me dhembjen, kënaqësinë, me frymën time. Dhe shkruhem gjatë gjithë kohës nga bota, pa mundur të them jo.
Gjithsesi, sa herë që dikush do të shkruajë, ja se ç’duhet të bëjë: lipset të çapitet përmes rrugëve të qytetit, midis turmës lëvizëse, deri te shitorja e madhe plot najlon e dritë. Me të holla duhet të blejë një pako 100 fletëshe letre të bardhë shtypi 21 x 27. Po i mbeti ndonjë qindarkë, duhet të shkojë pak më tej dhe i përkulur mbi banak, të zgjedhë një stilolaps të zi, me mbishkrimin REYNOLDS, a diçka e këtillë. Atëherë gjithçka është gati, i mbetet vetëm të rikopjojë…