Bisedoi Andreas Dushi
A. D: Visar, në ditët e fundit të vitit që lamë pas, ka parë dritën e botimit libri juaj i fundit, sprova letrare “Kartela të realizmit të dënuar”. Një lloj antologjie me ato shkrimtarë që gjatë mungesës së lirisë, u dënuan pse besuan në paprekshmërinë e saj brenda letërsisë. Në brendinë e tij, konkretizohen në histori një pjesë e personazheve që shfaqen në burgologjinë tuaj. Si ishte për ju procesi i “ridimensionimit” të tyre në koordinata të plota dhe më të sakta historike? Një histori e treguar saktë, por me frymë subjektive, apo gaboj?
V. ZH: Po, më në fund doli libri “Kartela të Realizmit të Dënuar”, që siç mund të kuptohet dhe nga titulli, është me kartela të një realizmi tjetër, jo atij socialist, i cili zotëroi rëndshëm në kulturën e vendit edhe si mbështetje e sistemit diktatorial, që u vendos pas Luftës së Dytë Botërore, kur Shqipëria jonë u bë pjesë e veçantë e perandorisë komuniste. Tashmë është bërë e njohur, që në ato kushte, krahas letërsisë zyrtare, me autorë profesionistë të regjimit, pati dhe një letërsi tjetër, të ndaluar, por dhe një letërsi, prapë tjetër, që krijohej në fshehtësi, nën tokë edhe me kuptim real të fjalës, në burgje dhe internime. Shpesh e paraprirë nga autorë të pushkatuar. Ashtu siç e thoni ju, ata “u dënuan pse besonin në paprekshmërinë e lirisë brenda letërsisë”. Edhe më përtej, ata i besonin krijimit, fjalës së shkruar si qëndresë dhe dëshmi dhe art dhe u martirizuan për të. Vërtet ky libër është “një lloj antologjie” dhe po aq është “një lloj enciklopedie” e vuajtjes së atyreve që dënimet e rënda, burgun dhe internimet pa mbarim, i sfiduan me letërsi. Madje dhe pushkatimet.
Nëse në burgologjitë e mia ndokush prej tyre dilte si personazh-fantazmë, në librin e porsabotuar, ata janë autorë, kanë kartelat e tyre, jetën dhe veprën, duke bërë të pamundurën në ferr. Ata tashmë janë histori, me frikën e shfletimit të saj ende. Një pjesë e rëndësishme e tyre janë dhe histori e letërsisë sonë të re. Po ata të gjithë janë përvojë e popullit, janë kujtesë e madhërishme. Ndërkaq mbeten copëza të gjalla, të nxehta dhe të letërsisë së tanishme. Që pa ata, do të jetë e mangët si me një humnerore në mes. Ndoshta ky është apeli i këtij libri.
A. D: Kujtoj një herë, në vitin e parë të Universitetit, kur profesori e shmangte me një lloj droje diskutimin për Realizmin Socialist, mendova se ky term, në vetvete është i pakuptimtë pasi realizmi, qoftë socialist apo i çfarëdollojshëm, synon të tregojë realitetin. Parë nga larg, në kohë e hapësirë, si realiteti, si realizmi, vërehet të ndodhë e kundërta e asaj çka synohet: realiteti nuk tregohet, por shtrembërohet! Po ju, që e patë dhe e përjetuat drejtpërdrejtë atë realitet dhe ndjetë nën lëkurë pasojat e mosndjekjes së atij realizmi, si e shihni atë periudhë?
V. ZH: Për Realizmin Socialist ka shmangie dhe druajtje, por ai duhet ditur si vetë diktatura, por të vjen keq që ka dhe nostalgji dinake, dhe kthim shqetësues të vëmendjes profesoriale ndaj tij. Realizmi socialist nuk ishte realiteti socialist, ishte një mbulim i tij deri në faj, metodë letrare e panatyrshme për letërsinë si e tillë, ishte trysni ideologjike, këmishë e hekurt, propagandë me një si ndriçim torturues në klinika psikiatrie, projektorë festivë mbi telat me gjëmba. Realizmi socialist dhe si ideal, ishte i pashpirt, i pajetë, mekanik, që shkërbente një realitet të paqenë. Ku vërtet mekanizmat çmoheshin më shumë se njeriu. Njeriu i ri duhej të jepte jetën për pasurinë socialiste, të askujt, që konkretisht mund të ishte betoni i një dige, shinat e trenit, shtyllat telefonike, që përçonin fjalën e partisë, ishte vetë tesera e partisë së punës, kur punohej jo për të jetuar më mirë, por jetohej thjeshtë për të punuar më shumë. Donin të arrinin një fund, duke e mohuar atë vazhdimisht. Deri në raskapitje, jo vetëm fizike, por edhe mendore e shpirtërore. Po kishte dhe shmangie, jo si e profesorit tuaj tani, por për të bërë një poezi të vërtetë, një tregim real, një dramë për dramat e jetës, një roman që të qëndronte më përtej, duke iu larguar Realizmit Socialist, por ai zgjaste kthetrat e shtetit të vet për të gllabëruar libra dhe autorë bashkë. Sistemi nuk lejonte të dilje i gjithë ose do të flakte të gjithin atje, nën tokë.
Në burg, pa besueshëm, mbruhej fshehurazi me baltë dhe gjak, dhe eshtra të thyera dhe letërsi, që pasi doli dhe e njohëm, unë e quajta “Realizmi i Dënuar”. Atje do të gjeni shkrimtarin e romanit të parë shqiptar, Dom Ndoc Nikaj, edhe tragjedianin e parë, i nivelit europian, Et’hem Haxhiademi bashkë me dramaturgun Kristo Floqi, shkrimtaren e parë grua, Musine Kokalari dhe mësueset e para, motrat Qiriazi, autorin e librit të parë me kritika, i shkrimtarit themeltar Mitrush Kuteli, drejtorin e parë të Radio Tiranës, gazetarin dhe përkthyesin, Gjergj Bubani, esperantistin e parë, Dom Lazer Shantoja, në harrim dhe kompozitorin e parë të operas shqiptare Lec Kurti, të simfonisë së parë Atë Martin Gjoka, madje dhe ai i operas së parë në socializëm, Prenk Jakova, do të arrestohej dhe do të përfundonte me vetëvrasje.
Shqipëria po vriste të parët e saj. Dhe do të vazhdonte. Nën burg do të ishin autori i soneteve të ferrit shqiptar, Arshi Pipa, i romaneve bashkëkohore, Astrit Delvina dhe Kasasëm Trebeshina, por edhe përkthyesit homerikë, danteskë, të Shah-Namesë deri dhe te hermetikët modernë të poezisë europiane. Do të arratiseshin, duke i dënuar të mos jenë dhe në letërsinë shqipe themeltari Ernest Koliqi, Martin Camaj e Bilal Xhaferri.
Dhe do të pushkatonte poetë të rinj, të mirë si më të mirët e disidentëve kudo në botë me këtë fat, Trifon Xhagjika e Vilson Bllomshi e do të varin në fund poetin Havzi Nelaj. Dhe erdhi fundi…
A. D: Kartela juaj e parë është për Imzot Pjetër Bogdanin, personalitet i cili ka jetuar në shekullin XVII. Duke lexuar kartelat e tjera, ndjen një përsëritje të atij rasti, njëjtë a me pak ndryshime të parëndësishme pasi rëndësia qëndron tek e njëjta që i përbashkon. A mendoni se ka raste kur historia tregon se, asgjë e re nuk ndodh prej shekujsh, përveç një ripërsëritjeje të pafundme të një rrote ku ndërthuren disa motive bazë mbi të cilat ndërtohet herë një e ardhme, herë një e ardhme tjetër?
V. ZH: Vëzhgimi juaj është rrëqethës, sidomos duke e dëgjuar nga një i ri, që sapo i ka kaluar të 20 vitet, për fat të mirë shkrimtar, që e çmoj me zemër. Kjo bisedë me ju, interesimi juaj për letërsinë që mungonte, të autorëve që ende mbeten në errësirë, është shpresë dhe besim. Me kultin e të vërtetave, sado tragjike qofshin, duhet të dijmë. Të njohim vetveten kolektive. Më jepni një dhembje, t’ju jap një roman, thoshte Dostojevskij. Po një tragjedi? Që të tregoj se cili jam, apo që s’jam. O Zot, mos më jep provën që s’e mban dot njeriu, thotë një poet i njohur europian. Historia e të gjithëve nuk ka si të jetë dhe historia e gjithsecilit. Por historia e njërit është dhe historia e vedit. Ipeshkvi ynë Pjetër Bogdani, poeti i parë me libër të shkruar, të botuar, por që ka patur dhe poetë të tjerë para tij patjetër, anonimë, me poezitë të mbetura në ajër, ka një kartelë që është si një paratregues i rrugës së letrave shqipe, ajo e martirizimit. Në Shqipëri janë dënuar autorë dhe libra, nga pushtuesi, por nën shembullin e tyre dhe nga sundimtarët vendas, plojën më të madhe e bëri regjimi komunist që dënoi jo vetëm nga veprat që ishin, të cilave u erdhi koha të ridalin, por masakra më e madhe është ndaj asaj letërsie që mund të bëhej e nuk u la. Letërsia e vrarë. Ne jemi populli që kemi më të madhe letërsinë e vrarë.
Në fund të fundit, letërsia është ajo që është dhe jo ajo që mund të ishte. Çdo vend ka letërsinë e merituar, thotë një poet i huaj që ka vizituar Shqipërinë dhe ka shkruar poezi për të. Historia i përsërit të ardhmet, kurrë njëlloj, por ajo ndodh të vërë përpara një të shkuar si një të ardhme të përçudnuar. Atëherë duhet t’i përkushtohemi dritës, që nëse terret nuk janë njësoj, drita që besoj unë, është njësoj e përjetshme. Më shumë është e brendshme. Dhe më së shumti e sjell poezia, ajo e kudogjendura, ashtu si në libra, edhe në jetë.
A. D: Pakohësia e ikjes apo ikjet e pakoha, ikjet e çdokohshme. Atëherë, në bregun përballë atdheut tonë, ndërsa sot, në atë përballë kontinentit tonë. Sigurisht, edhe atëherë kishte nga “të sotshmit”, pra të ikurit përtej oqeanit, edhe sot ka nga “të atëhershmit”, pra të ikur përtej detit. Ikja ndodh pse kërkohet çfarë? Vetëm liri?
V. ZH: Andreas i dashur, mund të ikësh dhe pa ikur ashtu siç mund të jesh dhe kur s’je. Ikjet janë si ujërat në kërkim të brigjeve të reja. Ikjet janë të lashta sa njeriu. Ka patur ikje biblike, dyndje pushtimesh dhe eksode nga pushtimet. Historia e njerëzimit është histori lëvizjesh; të gjithë udhëtojmë, sa brenda vetes, po aq edhe jashtë saj. Nga djepi në varr. Nga pragu yt në troje të tjera. Aq sa janë dhe hemoragji, edhe drama, arratisje në grupe dhe vetëm, shpesh të detyruara, dëbime eskiliane, ovidiane, etj., po aq janë dhe zgjerim i jetëve të përbashkëta, pasuri e realiteteve, e ardhmërive, që vijnë dhe ikin duke u bërë e shkuar. Shpesh ikjet janë dhe më të rëndësishme se mosikjet, duke u shndërruar në ndryshime të mëdha.
Arbëreshët e ikur përtej detit janë shkak i një rilindjeje kombëtare; me poemat De Radiane Shqipëria u rifut në Europë. Mërgimi naimjan në qendër të perandorisë dha zgjimin e madh në atdhe. Teksa At’ Gjergj Fishta më vonë që nga atdheu do të çonte shqetësimet ndërkombëtare nëpër Europë e botë. Me mërgatën e shëndetshme përtej oqeanit, me “Vatrën” e tyre në SHBA, u arrit një mbështetje jetike e pavarësisë së vendit, që sensibilizoi qendrën e shtetit më të fuqishëm, Washingtonin, për të mbrojtur Shqipërinë tonë të vogël, së fundmi për të ndërhyrë në Kosovë duke u fuqizuar si komb, shqiptarët me dy shtete në Ballkan, etj., etj..
Ikjet janë nga më të ndryshmet, të përmalluara, por dhe pa kthyer kokën pas, të fshehta, por dhe me përcjellje, ne kemi dhe “lëndinë të lotëve” dhe lutje për kthim dhe ka kthime, edhe kthime të vdekura, ideale të triumfit, të veprës, etj., etj.. Janë thyer kufijtë për të ikur, telat me gjëmba, kanë rënë në kufi, janë masakruar të vrarë.
Kur goditeshin lëvizjet për liri dhe demokraci në fillime, kur po binte diktatura, mijëra njerëz sulmuan dyert e ambasadave të huaja në Tiranë, rrëmbyen anijet në Durrës e Vlorë, i mbushën ato si “mizë lisi” me njerëz, për të ikur. Kolombë të çuditshëm në fund të shekullit XX. Edhe Kadareja iku me avion për shkak se ndryshimet demokratike nuk po ecnin siç do të donte.
Iknin dhe nga ata që nuk e shikonin dot utopinë e tyre të rënë, shkonin në vendet kapitaliste, mbase dhe për t’u hakmarrë. Iknin ata që dolën nga burgjet, për tek ëndrra. Kërkohet liria, por ikën dhe kur e ke atë duke e kthyer në liri për të ikur. I iket të keqes, fatit, të kaluarës, varfërisë si një diktaturë tjetër, mungesave të një shtëpie a një prone, të qetësisë, u ikën dhembjeve, kujtimeve, kërkon harrim, punë gjetiu, i ikën mërzisë të bërë sistem, sulmeve oligarkike, klanore, etj., por të mos harrojmë, ka shumë që duan të zbulojnë në heshtje, pse jo dhe një jetë tjetër, ndryshe, më të mirë. Kërshëria është shumë e rëndësishme, joshëse, pa kërshërinë nuk do të kishte zbulime e zhvillim. Ikin dhe në një kulturë tjetër, të përfshihen sa më gjerë, dhe në gjuhë tjetër e në të tashme të tjera. Ikin dhe thjesht me studime, në universitete, master prapë, punë tjetër që të jep më shumë. Për atdheun dhe veten.
Të gjitha ikjet janë kërkime të idealit, të mirëqenies, të një trualli të ri të tyre, që i ke te vetja, së cilës nuk i ikën dot. Ikjet u ngjajnë ëndrrave dhe anktheve bashkë. Kështu më konsidero dhe mua, i ikur i paikur. Arsyet e mia, më shumë se sa të baltës që më mbante, janë të yjeve, që më ndillnin, pra qiellore dhe paqja e qiellit, që më duhet më shumë tani, është shumë më njëlloj se toka që ndryshon me ato reliefe dhembjesh. Toka ime më vrau.
A. D: Vuajtja, vrasja, vdekja. Tre V karakterizuese të martirëve të realizmit të dënuar. E parë si konstelacion në errësirën e sistemit dehumanizues kur martirizimi ndodhi, ç’figurë mund të krijohej?
V. ZH: Ajo e Krishtit. Nën trininë e Atit, e Birit dhe Shpirtit të Shenjtë. V-ja është dhe shenja e fitores, V-ictoria është në latinisht dhe në të gjitha gjuhët bija të saj kjo fjalë nis me V-në, Victory në anglisht, Venko në Esperanto. Dhe patat ikin duke fluturuar në formë e V-së.
A. D: Si për rastësi, kur mora librin tuaj, në dorë kisha “1984” e Orwellit. Pa e mbaruar, fillova edhe “Kartelat…”, ndërkohë që te “1984” po lexoja eksperiencën e Uinstonit në Ministrinë e Dashurisë, ku domosdo duhej të ndryshonte në mënyrë që të besonte gënjeshtrën si të vërtetë. Pra, edhe po t’i thoshte Partia se katër gishta janë pesë gishta, ai duhet ta besonte. Ndërkohë, libri juaj ka edhe kartelat e atyre që u vranë pse nuk pranuan të besonin në të pabesueshmen. Kam prirjen të besoj se utopitë janë të parealizueshme, por për distopitë, kam rezervat e mia. Si e mendoni ju?
V. Zh: Utopia dhe distopia, që, si fjalë me origjinë greqishten e vjetër, kanë të njëjtën rrënjë; topos/vend, por dhe të njëjtën mundësi të përbashkët: mosrealizmin e tyre. Duken si të kudërtat e njëra – tjetrës, por dhe të ndërsjelltat, e them këtë jo si lojë fjalësh, por që zënë vendin e njëra tjetrës, duke mos gjetur vend, edhe pse u qasen dramatikisht realiteteve, dhe ndonjëherë njëra ngjan më e realizueshme se tjetra dhe prapë, dhe e anasjellta. Nis si utopi, kthehet në distopi, kanë një antibiologji, do të thosha duke perifrazuar Santanën, ndaj dhe ato, utopia dhe distopia, si për hakmarrje mërgojnë te bota e ideve, ngujohen te ndjesitë. Ky është rreziku i tyre. Ngjan me pandeminë, fiks me Covid-19 tani si Covid -84. Edhe unë e kam lexuar romanin “1984”. Më duket se iu bënë nja tre-katër përkthime në shqip. Në Kosovë ka qenë botuar më herët. Së pari këtë roman e dëgjova që ishte, në burg dhe pikërisht në vitin 1984, shahej në gazetën e partisë sundimtare, “Zëri i Popullit”, në një Shqipëri që kishte aq shumë ’84, të ngjeshur dhe mizore, që shtirej ndërkohë se po ndërtonte të kundërtën, një utopi në distopinë më mjerane.
Në letrat shqipe, për fat, siç e pohoni dhe ju, pati nga ata që nuk besonin në të pabesueshmen e dëmshme, që çuditërisht ajo vinte si kundërbesim, për t’u bërë realitet, si murtaja. Duhej t’i qëndroje. Të përballëshe. Mes qendrestarëve u shquan ata me identitet të fuqishëm, sa kombëtar dhe europian, grupi i klerikëve, katolikë më së shumti, që i vranë. Po dhe ortodoksë e myslimanë. Baba Ali Tomori, bektashian, u pushkatua. Ai shkruante vjersha.
Me vrasjen e tyre, ata u bënë më të fortë nën tokë.
Një Studiues yni, Ipeshkvi Zef Simoni, ka një libër “Letërsia shqipe e pame ndryshe”, botuar në 2006, të cilit nuk i është dhënë rëndësia e duhur, për të mos thënë që është lënë jashtë vëmendjes me qëllim. Ai na shpalos një letërsi “katolike dhe atdhetare”, që në fillimet, të cilën e risheh dhe mbas diktaturës.
Në studimin e tij, ai hap kreun aq shumë të diskutuar “DISIDENCA”, të cilën dhe s’e pranojnë se ka qenë në letrat shqipe, edhe duke patur ndër duar tani libra disidentë. Më ka mrekulluar “Në letërsinë e pame ndryshe” zbulimi, që autori e quan “Letërsi e Grupit të Spaçit”. Është një risi, sipas meje, “një thyerje dhe një hop në kritikë”. Njëlloj sikurse është thënë “poetët e mallkuar” apo “poetët e liqenit” grupi fatkeq i futuristëve, i mistikëve, etj., dhe “Grupi i Spaçit”. Që unë e kthej në “Shkrimtarët e burgut”, në kërkim të letërsisë së tyre. Si i tillë është libri im “Kartela të Realizmit të Dënuar”, shpalosje e saj, si njohje, si përvojë, si pjesë e rëndësishme e letërsisë së sotme shqipe. Në vend të hulumtimeve dhe studimeve të ardhshme – kartelat.
A. D: Për të qëndruar edhe pak te Orwelli, i pranishëm disa herë në librin tuaj, sidomos kur vendoset në tablo bashkë me moshatarin e tij, Ernest Koliqin. Të dy shkruajtën, skaje të të njëjtit “taborr” me tematika të kundërta: I pari parashikoi ardhjen e komunizmit, i dyti rënien e tij. “1984” dhe “Rrajët levizin”… Përqasja juaj krahasuese, e pranishme në tekst, nga erdhi? Si u mbrujt?
V. ZH: Ajo ishte. Unë nuk e shpika. Thjesht i përafrova. Me dramën “Rrajët lëvizin” të Ernest Koliqit, letërsia shqipe dha atë që s’ishte deri atëherë në letërsinë e Europës Lindore, në të gjithë perandorinë komuniste, por dhe në letërsinë e botës. Kishte “84”, por jo “Rrajët lëvizin”. Akti i vetëm i asaj drame të vogël është një akt i madh, që do të nderonte letrat e çdo populli.
A. D: “Kush kontrollon të tashmen, kontrollon të shkuarën!” thoshte Partia e Orwellit. Edhe Partia e Shqipërisë, ashtu tha dhe synoi të bënte, duke shtrembëruar historinë apo fshirë pjesë, personazhe nga ajo. Por duket sikur edhe në demokraci qe e pranishme kjo dëshirë, e manifestuar në shpresën e kotë, por këmbënguljen befasuese për të ndryshuar jo vetëm historinë e vetes, por edhe të të tjerëve, për arsye të ndryshme, kryesisht meskine. Libri juaj trajton raste konkrete të këtyre provave. Kur e shpresuat lirinë dhe punuat për të, menduat se ajo do të keqpërdorej edhe në një të tillë mënyrë?
V. ZH: Po. Jo se e mendova, po ngaqë ndodhi kështu. Unë nuk jam studiues profesionist, as kritik letrar i mirëfilltë, unë jam një nga ata që solli poezi nga burgu dhe në liri shkruajti dhe romane, ku burgu vazhdonte, por më shumë zbardhëllenin agimet e një lirie të vështirë. Ndoqa dhe më ndoqën realitetet e reja. I qëndrova intim vetes, ëndrrave të mia dhe dashurisë sime. Shkova në Europë dhe futa “Europë” në krijimet e mia. Ne po tregonim të patreguarën. Dhe ikjen për në Europë, si vokalicion dhe si realitet. Kthimin te ikona e përjetshme e Shqipërisë. Si djali plangprishës. Siç duket, kur vjen njëri vëlla, ikën tjetri… Por jo.
Duke parë që kjo letërsi, që u dukej si e përcaktuar për të qenë fatkeqe, nuk po mirëpritej, që pa dalë mirë, shpesh e më shpejt harrohej me qëllim, mëshirohej apo shikohej si një trill a delir, etj., etj., fillova të flas dhe unë, të tregoja për aq sa dija. Duke mësuar dhe vetë më shumë, duke treguar më shumë. Në fillim, punimin tim për atë letërsi, e quajta “Panteon të nëndheshëm”. Pastaj i shumova dijet dhe dhembjet për të. Ngaqë jemi në kohë dosjesh që hapen dhe nuk hapen, pa shumë madhështi, librin tim e konceptova si një dosje me kartela, për t’iu bashkuar qëndresës, sepse, në vazhdim të sentences orwelliane, po e posedojnë të kaluarën ata që e vranë.
Riformatimi i vetveteve si jetë dhe pushtet siç do të donin të ishin dhe jo siç kanë qenë e sunduan e janë, krijojnë një antikohë dhe një mirazh çoroditës, ku dëmtohen ata vetë që rreken dhe ajo që u bë, si dhe të vërtetat historike dhe letrare, vetë e tashmja. E gjithë bëhet mosbesuese.
A. D: Me vitet dhe faqet, vijmë në të sotshmen: letërsinë e krijuar në liri. Ngjan sikur ajo liria e munguar, me të ardhur, shpërdorohet! Ju në libër nuk ndaleni në këtë detaj, përkundrazi: tregoni shembujt “pozitivë”, prurjet cilësore të letërsisë në liri. Pse kjo zgjedhje? Mendoni se nuk ekziston ky lloj abuzimi?
V. ZH: Letërsia e ka të domosdoshme lirinë. Patjetër atë të brendshmen. Dhe nën diktaturë si shkrimtar duhet të shpikësh lirinë tënde, sado të paktë, duhet ta mbash me kujdes e frikë si një qiri të ndezur në errësirë mes erërave.
Nuk është se vjen liria, besoj, nuk bie si shiu për të gjitha, as nuk na shpërndajnë si ndihmat, ushqimet dhe këpucët, por shkojmë ne te liria, si të thuash, çlirohemi së bashku. Por nis nga brenda nesh. Por liria jonë nuk është medoemos dhe liri e letërsisë. S’di si ta shpjegoj, dua të them se letërsia e madhe është mundim, një lloj humbje e lirisë së jashtme, kësaj i ngjan më duket, ti je i robëruar nga demoni yt, i cili këput zinxhirët e vet e të mban ty lidhur a të mbyllur, që të shkruash.
Nëse ju thoni që ka patur shpërdorim të lirisë, unë do të shtoja se është më mirë se mungesa e saj, e lirisë, jo e shpërdorimit. Letërsia në fund të fundit matet me ato që ka arritur të bëjë dhe jo me ato që nuk i ka bërë dot apo i ka bërë keq e do të dalin prej saj, që s’kanë për të mbetur si letërsi. Pra, jo sa liri shpërdorove, por sa liri dhe. Më mirë të gaboj si i lirë, se sa të mos gaboj me mungesën e lirisë. Shpërdorimi i lirisë, për fat të keq, është pjesë e lirisë. Shumica janë të lirë të shkruajnë zakonshëm, edhe keq. Të paktët janë ata, të dënuar të shkruajnë bukur, kryevepërisht.
A. D: Në dy kohë, letërsia ndryshoi formë dhe përmbajtje. U shkruajtën kujtime, prozë e poezi, u botuan libra të refuzuar nga e vetmja shtëpi botuese e kohës, edhe libra që i dërguan në burg autorët e tyre. Më intereson shumë të di si e përjetuat ju personalisht kapërcyellin mes periudhave, kohëve, epokave?
V. ZH: Dy kohët, mendoj, janë relativitete të njerëzve, pra dhe të letërsisë, të autorëve dhe lexuesve dhe në kontekstin e librit tim, dhe të atyre që futen në burg dhe dalin nga burgu, koha e diktaturës dhe e postdiktaturës, etj., kurse letërsia në fakt ka vetëm kohën e saj, një dhe të përhershme, që i ngjan krijimit dhe s’pyet për asgjë tjetër, si gruaja që lind, që s’do t’ia dijë në ato çaste e as që i duhet se ç’regjim është, kush udhëheq, etj., ndërsa libri ka kohë të veten vetëm kohën që lexohet, por ai është si fëmija, i duhet fat.
Rënia në burg ishte si një rënie në ferr, që e bënte ende më të rëndë mbetja gjallë.
Kur unë, i ri kaq sa ty tani, Andreas, i dashuruar me poezinë, ashtu ndjehesha, dënohem pikërisht për poezitë e mia. Nga mësues më bëjnë të burgosur, që të shtyja vagonat nën tokë. Ishte e tmerrshme. E papërballueshme. Të ndihmonte vetëm çmenduria. Dhe iu ktheva asaj për të cilën isha dënuar, poezisë. Thurja vargje me mend, shkruaja fshehurazi. U mbush një fletore burgu me poezi, dy, tre… viti i katërt i burgut, i pesti, i gjashti… a do të dilnim gjallë? Poezitë më shtuan një rrezik tjetër, po aq sa galeritë e minierës, që ndodhte të na shembeshin mbi kokë. Po aq sa lirinë time të fshehtë, krijoja kështu emocionin e ndaluar të poetit, që, besoj, është i njëjtë si në Tiranë e Shkodër, po ashtu në Romë e Paris, në një rrugë në asgjëkundi apo në tren në Vjenë, New Jork, në një park në Tokio etj., por dhe në burg.
Kur dola, për mua filloi një periudhë tjetër dhe diktatura s’kishte rënë ende dhe nuk e dija nëse do të mund të botoja ndonjëherë. Isha dënuar përgjithmonë. Por kur u shemb Muri i Berlinit, që ndante botën dhe popujt, madje dhe njeriun mespërmes, unë punoja në një fabrikë tullash, pra për muret, por ndjeva rrapëllima shembjesh përreth meje, binin muret e një kohe, edhe muret e mi. Ra dhe perandoria komuniste. U zhbë dhe diktatura tek ne. Pritej të fillonte, mes një kaosi dhe një paqeje të keqe një epokë e re. Iu gëzova që ia arrita asaj dite. Po, po, ia vlente të ishe njeri, jo vetëm pemë a flatër, a erë ose kalë, a kambanë. Po aq, në mos më shumë, iu gëzova botimeve. Doli libri im i parë me poezi, “Kujtesa e ajrit”, pastaj ai me poezi të burgut “Hedh një kafkë te këmbët tuaja”, ku më përshfaqej vizioni i atdheut si një Hamlet me kafkën e burgut në dorë, që e flak te këmbët e botës. Ndonjëherë kisha frikë se mos trembja atë, që ishte si vetë poezia, të fejuarën time, me këtë lloj letërsie. Pastaj kalova te tregimet, te romanet. Unë nuk u zhgënjeva aq shumë nga demokracia, t’ju them të drejtën, sepse nuk kisha besuar aq shumë, më mjaftonte liria, thënë shkurt, klima e demokracisë. Dhe thosha se ata që bënë diktaturën, në mos, ata që i shërbyen, u kthyen dhe u bënë me ne, jo ne me ata. Kjo kishte rëndësi, teksa ata po pasuroheshin dhe po dilnin sërish në krye. Edhe nën emrin tonë. Ato që më drithëronin më shumë ishin padrejtësitë. Hipokrizia e kohës. Nostalgjitë patalogjike për epokën e diktaturës, që “paskëshim qenë më mirë kur ishim më keq”. Revanshi. Revanshi dhe në letërsi. Ndërkaq ndjehesha i përpirë nga atdheu, nuk e njihja sa duhej, shkoja në Jug e Veri, sikur doja të ledhatoja me ecjen time të lirë trojet tona. I ngazëllehesha letërsisë që vinte nga burgjet e internimet, jo që të zëvendësonte letërsinë shqipe, siç u trembën, por për të sjellë vetveten. Dhe unë u bëra pjesë e saj. Por doja të isha dhe baba i denjë, ta rrisja djalin me sa më shumë dashuri, të lirë në shpirt. Dhe zbulova se ishte djali që po më rriste mua.
Nuk e di a i shpjegova dot përjetimet e mia në ndryshimet epokale. Ashtu na dukej atëherë. Por sa i vështirë është ndryshimi i vërtetë. Dhe doja të lexoja “Kështjellën” e Kafkës, “Metamorfozën” e tij. Ne ishim të vonuarit…
A. D: Ju keni një libër, botuar në vitin 2003, “Funerali i pafundëm”. A mendoni se funerali zë fill, kur ky realizëm i ndaluar ekzistonte dhe se qe i tillë, pra i pafundëm, sepse me fundin e tij, mund t’u humbiste kuptimi i jetës atyre që e mbajtën gjallë pakalljen e të vdekurit?
V. Zh: Edhe im bir krijoi një si lidhje të veçantë me këtë libër, e mori me vete, kur iku student për filozofi në Milano. Më vjen mirë që i intereson gjeneratës tuaj. Edhe keq, se është roman i rëndë. Kështu më duket tani, jo kur e shkruaja. “Funerali i pafundëm” nisur që kur ishte ende diktaturë, u botua si tregim në gazetën “Zëri i Rinisë”, kur në pushtet ishte pasardhësi i diktatorit, pra kur po vinte ’90 e ndryshimeve. Edhe ky libër është botuar në Itali dhe dy herë në Rumani, duke e quajtur si një roman postkafkian, një metaforë e totalitarizmit të pakohë e kah. Është koha që ecën me arkivolin bosh të së kaluarës mbi supe dhe që… nuk ka rëndësi se ç’them unë tani, por ti, me statusin e lexuesit. Absolutisht është dhe ajo që thoni ju. Një herë desha t’ia vija titullin “Funerali i vetvetes”.
A. D: Për shkak të burgologjisë, letërsia juaj shihet kryesisht si rrëfyese e së shkuarës, por unë mendoj ndryshe: Është një letërsi që rrëfen të ardhmen!
Visar, dua shumë të di, për ju letërsia a është mjet apo qëllim? Në qoftë mjet, ç’qëllim e ndjek nga pas? Në qoftë qëllim, mjeti është vetëm kujtesa?
V. Zh: Vërtet? Po burgologjia ime janë vetëm dy libra, “Rrugët e ferrit” dhe “Ferri i çarë”, për burgjet ku më çuan, ai i Spaçit dhe i Qafë – Barit. Më shumë se sa rrëfim, ato janë gjendje. Kam dhe poezitë që nxora prej andej, pastaj s’kam shkruar më për burgun. Gjithmonë kam ndjekur të tashmen time, që s’ka qenë vetëm e imja. Poezi të lirisë dhe të dashurisë, me një trishtim të pandarë timin. Libri im i mëpastajmë “Perëndia mbrapsht dhe e dashura” është roman i një dashurie tragjike, ku kalohen jo vetëm kufij shtetesh, por dhe kufiri mes jetës dhe vdekjes. Pas tij botova “Në kohën e britmës”, prapë roman i aktualitetit, kalime kufijsh, të kohëve, por dhe ato mes nesh dhe brenda vetes, ku bota e përtejme ashtu si dhe ankthi janë të pranishme.
Andreas, nuk e di pse po flas për librat e mi, sigurisht nga sinqeriteti, nga që dua të jem me ty, jo vetëm si ati me birin, por dhe si dy miq, si kolegë. Unë mendoj se letërsia ashtu si jeta, në një farë mënyre është e së shkuarës që vazhdon, në kuptimin filozofik. Më saktë e kohës së pandarë. Le ta themi dhe rrëfyese e saj. Si mund të jetë ndryshe? Çasti që shkruajmë ikën shpejt, bëhet e kaluar e përhershme. E ardhmja ende s’është jetuar që ta shkruajmë, s’e dimë. Edhe ata që kanë shkruar “konkretisht” vepra të së ardhmes, ato mbeten të së ardhmes së shkuar si “1984” që kujtuam apo “Rrajët lëvizin”. E ardhmja pret si një libër që s’e kemi lexuar. Kur e lexojmë, bëhet e tashme. Letërsia ka magjinë e një të tashmeje që s’mbaron. E shkuara, jo si kohë, por si çështje e saj, del shpesh dhe në të ardhmen. Nejse, nuk është kaq e thjeshtë sa ç’po e themi. Letërsia bën një kohë të veten, ndryshe, dhe asaj i nënshtrohet. Siç futim kohën tonë në të, edhe ajo fut kohën e saj ndër ne. Janë realitete të ndryshme që i japin njëra – tjetrës me bujari, që pasurojnë njëra – tjetrën, ajo letrarja me atë jetësoren, dua të them. Libri gjithmonë është i së ardhmes, i “do ta lexojmë”-s së tashme. Pra dhe Homeri, edhe Sofokliu, Shekspiri, Servantesi, Uitmani, Xhojsi, Kafka, Elioti, Borgesi, të gjithë klasikët e mëdhenj, janë vetëm të ardhmes. Kështu e shoh unë. Është veçantia dhe mrekullia e letërsisë. Dhe kështu është e do të jetë, për këdo që bën letërsi. Veprat e vërteta në fund të fundit bëjnë kohën e pakohë, atë të qëndrueshmen. Në letrat tona, për mua, Fishta, që duket dhe arkaik, ndihmon dhe të ardhmen dhe Kadare, aq modern, ndihmon dhe të shkuarën.
Por le t’i kthehemi asaj që më thatë. Urtësisht. Që ju i shihni librat e mi si letërsi që rrëfen të ardhmen, kjo më gëzon pa masë, ju jeni e ardhme për mua dhe ky është çmimi më i mirë që më është dhënë.
Letërsia është vetëm letërsi dhe asgjë tjetër. Ky do të ishte mendimi im për pyetjen e fundit që më bëtë: letërsia a është mjet apo qëllim? Në qoftë mjet, ç’qëllim e ndjek nga pas? Në qoftë qëllim, mjeti është vetëm kujtesa? Nuk e di çfarë është, shtoj unë, prandaj dhe shkruajmë. Është dhe mister i shenjtë, a nuk ngjan me punën e krijuesit? Prandaj, sipas meje, nuk është as mjet e as qëllim dhe i ka brenda që të dyja. Nëse do të ishte ca si mjet, qëllim i saj mbetet që t’i japë jetë jetës sonë, dhe kuptimin, edhe shpresën hyjnore, thënë thjesht, vetveteve tona t’u japë vetvetet, pra është dhe qëllim dhe mjeti i saj nuk është vetëm kujtesa, por dhe vegimet më shumë, edhe ëndrrat, ankthet, pse jo dhe harrimet, frika, “Thesaret e frikës” është titulli i një libri me poezi të miat, por dhe vdekja e përtej saj, e bukura në qendër, edhe me të kundërtat e saj, dhembja mbi të gjitha dhe mbi dhembjen – dashuria. Pa emoconin e dashurisë, nuk ka letërsi. Aq sa më bën të besoj se letërsia është vetëm pasion i dhembshur dashurie. Nuk e bëjnë fjalët letërsinë, por letërsia bën fjalët. Dhe a nuk ishte fjala e para? Si verb, si vepër, si korp. Nëse letërsia nuk e ka ndryshuar botën, të paktën e ka shpëtuar…/ ExLibris
