Paul Chatterton

Jo trafik, reduktim i ndotjes, solidaritet midis njerëzve, masa në favor të më të dobtëve. Gjatë këtyre muajve banorët e qyteteve kanë eksperimentuar një mënyrë të re të jetuari. Një mësim i rëndësishëm për të ardhmen.

Prej disa javësh jeta në qytete është vënë në gjendje pauze. Rrugë të heshtura, qiej bosh, parqe të shkreta, kinema, bare dhe muzeume të mbyllura. Frenezia e punës dhe e blerjeve, kaq familjare deri pak muaj më parë, është ndërprerë. Izolimi ka krijuar qytete fantazmë. Tani bllokimi ka përfunduar dhe jeta ka rimarrë ritmin e zakonshëm, por pandemia nuk i ka fshirë problemet afatgjata: varësinë nga lëndët djegëse me bazë fosile, rritjen e emisioneve të CO2, ajrin e ndotur, një treg imobiliar disfunksional, humbjen e biodiversitetit, hendekun midis të pasurve e të varfërve, punën e keqpaguar. Shpejt do të duhet të kthehemi e të merremi me to. Kriza e Covid-19 na ka ofruar një perspektivë të re lidhur me këto probleme dhe mbi limitet e jetës urbane e dekadave të fundit. Qytetet janë nyje kryesore të shoqërisë tonë globale të ndërlidhur. Lehtësojnë qarkullimin e njerëzve, produkteve dhe parave, fitimet e kompanive dhe privatizimin e trojeve, të resurseve dhe të shërbimeve bazë. Kjo situatë u ka sjellë përfitime disa njerëzve, falë mundësisë për t’u spostuar lehtësisht, bollëkut të mallrave të konsumit, aftësisë për të thithur investime dhe një rritjeje të qëndrueshme ekonomike.

Por bota urbane e globalizuar ka edhe një anë të errët: një shoqëri jashtëzakonisht e ndërlidhur mund ta transformojë me shpejtësi një epidemi lokale në pandemi. Veç kësaj, sektorë të gjerë të ekonomisë menaxhohen nga kompani të mëdha, që jo gjithmonë shikojnë interesat e popullsisë, resurset dhe trojet mund të mbesin të papërdorshëm për vite të tëra dhe punonjësit e keqpaguar e ekonomisë informale ose të gig economy janë të ekspozuar ndaj rreziqesh të mëdha dhe kanë pak mbrojtje. Ky model paraqet kushtet ideale për përhapjen e sëmundjeve si Covid-19 dhe është absolutisht i papërshtatshëm t’i përballojë. Sistemi i vjetër, që parashikonte konkurrencën midis qyteteve për ta përmirësuar pozicionin e tyre në rendin global, nuk ka qenë kurrë jashtëzakonisht i përshtatshëm për të plotësuar nevojat e të gjithëve. Por sot kemi nevojë të përmirësojmë bashkëpunimin dhe këmbëngulja vendore duket deri e rrezikshme.

Pyetja themelore
Pas pandemisë do të na duhet të ndeshemi me një pikepyetje ekzistenciale: çfarë shërben vërtet një qytet? Për të favorizuar rritjen, tërhequr investime dhe konkurruar me rivalët në skenën botërore? Apo për të përmirësuar cilësinë e jetesës e të gjithëve, favorizuar mbështetshmërinë dhe aftësinë e përballimit të vështirësive? Një qasje nuk e përjashton gjithmonë tjetrën, por problemi është të gjendet një ekuilibër. Përtej pozicioneve politike e ideologjike, pjesa më e madhe e njerëve thjesht do të ketë shëndet të mirë dhe të ndjehet e sigurtë, sidomos përballë kërcënimeve të së ardhmes, qofshin ato të lidhura me klimën, fenomenet atomosferike apo me virusët.

Pandemia na ka futur të gjithëve në një eksperiment kolosal në kohë reale, plot me shembuj sesi mund të jetë një ardhme më e mbështetshme. Sot kemi në rast unik për të studiuar e vlerësuar se cilat nga këto përvoja mund të përdorim për të ndërtuar qytete më të mbështetshme e më të sigurta. Në shumë qytete i është dhënë drita jeshile ndryshimeve të shpejta për të kontrolluar më mirë ekonominë, shëndetësinë, transportin dhe furnizimin ushqimor. Jemi të rrethuar nga masa të politikës urbane progresiste: bllokim i nxjerrjeve nga shtëpia, shtetëzim i shërbimeve, asistencë shëndetësore dhe transporte publike falas, leje për sëmundje dhe rroga të garantuara. Veç kësaj, po shtohen rrjetet e asistencës të krijuara nga qytetarët e thjeshtë që ofrohen vullnetarë për të ndihmuar më të dobëtit në jetën e përditshme. Idetë radikale e djeshme janë bërë zgjedhjet pragmatike e sotme. Risitë e prodhuara nga kriza mund të na mësojnë shumë, duke na ndihmuar që të krijojmë një politikë urbane që, përtej urgjencës, mund ta bëjnë jetën më të pëlqyeshme e më të sigurtë për të gjithë.

Reduktimi i automobilave
Gjatë lockdown miliona njerëz në të gjithë botën janë ndodhur në kontekste urbane shumë më të heshtur respektivisht së kaluarës. Mbi bazën e kësaj përvoje mund të imagjinohet dhe të realizohet një lloj i ri mobiliteti urban. Disa administrata vendore tashmë po e bëjnë. Për shembull, Komuna e Milanos ka njoftuar se pas krizës do t’i transformojë 35 kilometra rrugë për automjete në zona biçikletash dhe pedonale. Zvogëlimi i trafikut automobilistik u ka treguar qytetarëve sesi dë të ishte jeta në lagje më të jetueshme e të pedonalizuara. Pas mbarimit të masave kufizuese do të na duhet të kthehemi e të përballemi me nevojën e emetimit të gazrave të shkaktuara nga transporti dhe përmirësimin e cilësisë së ajrit. Është një problem kryesor: ulja e qarkullimit të makinave, sipas disave deri me 60% brenda 2030, mund të jetë e domosdoshme për të shmangur një ngrohje globale me efekte shkatërrimtare. Kjo ulje do të zgjidhte një seri problemesh të vështira urbane: zhdukjen e hapësirave publike, rritjen e borxhit, shtimin e qendrave tregtare në periferi, zvogëlimin e zonave tregtare në qendrat e qyteteve, vdekjet e shkaktuara nga incidentet rrugore, cilësia e ulët e ajrit dhe rritja e emisionit të gazrave. Një transport publik i aksesueshëm, ekonomik dhe pa emisione gazrash është esencial për krijimin e një të ardhmjeje më pak të varur nga makinat.

Kriza aktuale ka evidentuar një hendek të konsiderueshëm për sa i përket mundësisë së spostimit në qytet. Në shumë qytete liberalizimi dhe privatizimi i kanë mundësuar disa kompanive të menaxhojnë pjesë të transporteve në interes të aksionerëve dhe jo të përdoruesve. Miliona njerëz nuk mund t’ia lejojnë vetes të blejnë as makinë, as abonim për mjetet e transportit publik. Kjo situatë ka pasur pasoja të mëdha gjatë pandemisë. Për shumë njerëz të pamundur, mundësia e përdorimit të mjeteve publike për të arritur spitalet, vendet e furnizimit me ushqime dhe shërbime të tjera esenciale mund të bëjë diferencën midis jetës dhe vdekjes. Covid-19 ka demonstruar se deri në çfarë pike disa kategori punëtorësh janë të domosdoshëm në jetën tonë. Është esenciale t’u garantohet këtyre njerëzve mjete transporti ekonomike dhe me cilësi të mirë. Qysh përpara pandemisë problemi ishte paraqitur: më 2018 një qytet francez ka ndërtuar transport falas, ndërsa qeveria e Luksemburgut ka eliminuar biletat në të gjitha mjetet publike. Kriza shëndetësore e ka përshpejtuar procesin, duke i shtyrë disa administrata lokale në të gjithë botën që t’i bëjnë falas transportet, sidomos për punonjësit esencialë dhe për njerëzit më të dobët.

Një tjetër masë themelore është ajo e inkurajimit të spostimeve që detyrojnë të bëhet aktivitet fizik. Në shumë vende biçikletat konsiderohen tashmë prej kohësh si opsioni më i mirë për të lëvizur. Zonat pedonale dhe pistat çikliste mund të kenë një rol vendimtar në spostimet urbane, përveçse të kenë një një efekt pozitiv ndaj shëndetit të qytetarëve. Nevoja e distancimit fizik midis njerëzve ka bërë që të shfaqen mangësi të mëdha hapësirash pedonale. Për të përmirësuar aftësinë përshtatëse dhe reagimin e zonave urbane do të jetë themelore të rritet sipërfaqja e trotuarëve dhe kufizimi i hapësirave për mjetet motorike. Çdo vit në Mbretërinë e Bashkuar 6000 këmbësorë vdesin ose mbesin të plagosur rëndë për shkak të incidenteve rrugore. Një ulje e limitit të shpejtësisë mund të kontribuojë në uljen e ngarkesës ndaj spitaleve, duke lehtësuar kështu menaxhimin e epidemive të reja. Lockdown ka prodhuar edhe një reduktim të ndjeshëm të ndotjes atmosferike. Sipas një studimi të fundit, kufizimet e vendosura në Kinë kanë shpëtuar jetët e 77000 njerëzve thjesht duke u përmirësuar cilësinë e ajrit. Një faktor aq më shumë i rëndësishëm në qoftëse kihet parasysh se ndotja mund ta rrisë rrezikun e vdekjes të njerëzit e sëmurë me Covid-19.

Duke parë kostot e larta shëndetësore e sociale të shkaktuara nga nj cilësi e keqe e ajrit, konfirmimi i tendencës aktuale do të mundësonte lehtësimin e barrës mbi sistemin shëndetësor. Sektori i aviacionit është goditur rëndë nga pandemia. Nga fillimi i krizës, numri i përgjithshëm i fluturimeve është më shumë se përgjysmuar: një ulje drastike që në të ardhmen do të na mundësojë të kuptojmë se cilat dhe sa fluturime ajrore janë për t’u konsideruar të kotë. Administratat qytetare do të duhet të kërkojnë sa më shpejt ta bëjnë të përhershëm reduktimin e trafikut rrugor e ajror, duke përmirësuar aksesueshmërinë dhe cilësinë e transporteve publike dhe duke stimuluar spostime në këmbë ose me biçikletë. Javëve të fundit jemi spostuar më pak dhe kemi transferuar shumë prej aktiviteteve tona online. Është një mundësi e madhe për të rimenduar qasjen tonë ndaj punës, blerjeve dhe kohës së lirë, si edhe për të realizuar investime më të mëdha në sisteme transporti të aksesueshëm dhe të mbështetshëm për të gjithë.

Masa të pamendueshme
Tashmë jemi mësuar me mangësitë e ekonomisë urbane moderne: punë e përkohshme dhe e keqpaguar, biznese të vogla të pavarura të gjymtuara nga shumëkombëshet, privatizim i trojeve dhe i resurseve, rritje e hendekut midis lagjeve të pasura e të varfëra. Covid-19 i ka nxjerrë në pah gjithë këto probleme. Punëtorët më pak të shpërblyer, sidomos gratë, nuk kanë pasur zgjedhje tjetër përveç asaj që të vazhdojnë të punojnë, duke ju ekspozuar infektimit. Spitalet kanë regjistruar mangësi materialesh esenciale. Njerëzit që jetojnë në lagjet e varfëra nuk kanë pasur më hapësira të mjaftueshme për aktivitete sportive. Në këtë kuptim, një prej aspekteve surprizues të përgjigjes ndaj krizës ka qenë futja e menjëhershme e masave që deri pak kohë më parë dukeshin të pamendueshme: pezullimi i pagesës së kredive dhe i qirave, leja për sëmundje (në vendet ku nuk është e parashikuar), tendenca për të shtetëzuar shërbimet (sidomos në shëndetësi e në transport), rroga e garantuar, bllokimi i nxjerrjeve nga shtëpia dhe anullimi i borxheve. Kriza ka flakur tej disa pika të forta të tregut të lirë.

Emergjenca na ka shtyrë që t’u japim më vlerë gjërave që kanë peshë. Punëtorët esencialë, sidomos nl sektorët e shëndetësisë e të zinxhirit ushqimor, nuk konsiderohen më ingranazhë të mënjëanueshëm në margjinat e sistemit ekonomik, por marrin vlerësimin e duhur për kontributim e tyre jetik në mirëqenien e të gjithëve. Dyqanet e vogla të lagjeve janë rizbuluar falë aftësisë së tyre për të krijuar lidhje personale dhe më përkushtimin e tyre ndaj komunitetit. Është një rast për të rimenduar zonat tregtare e qendërs së qyteteve, duke krijuar një ofertë lokale të diversifikuar që mund të plotësojë nevojat e komunitetit dhe t’ia forcojë në funksion të krizave të tjera.

Emergjenca shëndetësore ka evidentuar brishtësinë ekonomike e shumë punëtorëve. Përtej subvencionimeve shtetërore dhe masave mbështetëse ndaj të ardhurave të punëtorit të pavarur, po shfaqen propozime më radikale për ta ndryshuar raportin midis njerëzve dhe punës. Për shembull, kriza ka forcuar idenë e një të ardhure universale bazë, domethënë të një shume parashë të derdhur pa kushte dhe automatikisht tek të gjithë qytetarët, pavarësisht nga aktiviteti punues i zhvilluar. Qeveria spanjolle ka vebdosur që ta eksperimentojë këtë masë dhe vende të tjera po vlerësojnë mundësinë e ndjekjes së të njëjtës rrugë, për të krijua një rrjet sigurie që mund t’u garantojë të gjithëve një jetë të denjë e të mbështetshme.

Ekonomia sociale mund të sigurojë spunto të mëtejshme për t’i rimenduar qytetet pas pandemisë. Mëpërmjet aktivitetit të kooperativave, bizneseve të vogla vendore dhe organizatave të vullnetarizmit, ekonomia sociale krijon mallra, shërbime dhe bashkëpunim me baza lokale në aspekte të ndryshme, nga energjitë e rinovueshme tek ndërtimtaria e mbështetshme, nga ushqimi tek mikrofinanca. Këto aktivitete sjellin shumë përfitime: rritje të punësimit, furnizim lokal, rroga më të barabarta, kushte pune më të mira, përdorim të mbështetshëm të resurseve, pjesëmarrje demokratike dhe impenjim më madh për drejtësinë sociale. Ndërtesat dhe trojet e braktisura e bizneseve të mëdha të ndërtimeve mund t’u cakothen organizatave të lagjeve për të favorizuar qëndrueshmërinë e komuniteteve lokale nëpërmjet krijimit të kompanive bujqësore, aktiviteteve për shfrytëzimin e energjive të rinovueshme, hapësirave për kohën e lirë dhe biodiversitetit dhe magazinimit të qymyrit.

Një komunitet urban i gjelbër
Në këtë moment po zbulojmë se ekonomia mund të ndryshojë për mirë. Për shembull, shumë kompani janë rikonvertuar përkohësisht në aktivitete socialisht të dobishme si prodhimi i dizinfektuesve, respiratorëve dhe pajisjeve mjekësore. Këto përvoja duhet të jenë një burim frymëzimi për të ardhmen e planifikimit ekonomik të qyteteve. Fabrikat mund të modifikohen për të prodhuar turbina eolike, biçikleta elektrike, panelë izolues dhe pompa nxehtësie. Hapësirat në tepri të destinuara për zyrat private dhe apartamentet luksoze mund të ripërdoren për të krijuar banesa për punonjësit esencialë, biblioteka, kopshte, shkolla formimi dhe hapësira për coworking. Gjatë lockdown shumë njerëz kanë vërejtur sesa janë reduktuar hapësirat e gjelbëra të disponueshme në qytete dhe shumë familje kanë qëndruar të mbllura në hapësira të pakta pa akses në hapësira të jashtme. Zonat e gjelbëra publike duhet të zgjerohen për t’u mundësuar njerëzve që të mblidhen e të rimarrin veten pas traumës së Covid-19. Disponueshmëria e këtyre hapësirave është në themelin e mirëqenies tonë emotive dhe psikologjike, përveçse ka efekte pozitive ndaj uljes së dioksidit të karbonit, cilësisë së ajrit dhe mbrojtjes së faunës së egër.

Alternimi i hapësirave të banimit në zona të gjera të gjelbëra të përshtatshme për spostimet më këmbë dhe me biçikletë mund ta reduktojë varësinë tonë nga automobilat, të rrisë biodiversitetin dhe të krijojë vende të destinuara për kohën e lirë pak hapa larg nga shtëpia. Në këto hapësira mund të ketë zona për prodhimin lokal të ushqimeve dhe strukturave për ta mbrojtur nga përmbytjet, si sistemet e mbështetshme të drenazhimit dhe kopshtet ujore, duke përmirsëuar aftësinë e territorit në pritje të emergjencave të reja. Pastaj, ka motive të shkëlqyera për t’u përqëndruar mbi modernizimin e strukturave të banimit. Në perspektivën e masave të reja të izolimit gjatë muajve të dimrit, mundësia e pasjes së shtëpive të ngrohta dhe me konsume energjitike të ulëta mund të zgjidhë probleme të tejra të lidhura me koston e lëndëve djegëse me bazë fosile dhe me rritjen e vdekshmërisë në dimër.

Veç të tjerash, situata aktuale na ofron mundësinë që të krijohet një raport më i mirë me natyrën dhe me kafshët. Deri pak kohë më parë në rënie konstante, fauna e egër ka gjetur hapësira të reja falë pezullimit të aktiviteteve njerëzore, por tani rrezikon të jetë më e kërcënuar se më parë. Për të krijuar një ekuilibër më të mirë me speciet e tjera të kafshëve do të duhet, për shembull, të zgjerohet habitati i faunës së egër, të rivendosen yonat natzrale e dëmtuara dhe të reduktohet varësia jonë nga rritja intensive dhe nga dietat me bazë mishi.

Roli i shtetit
Kërkuesit hipotezojnë se zoonozat (sëmundjet e transmetuara nga kafshët tek njeroi, si Covid-19) janë një prej pasojave të zhvillimit njerëzor në shkallë të gjerë. Një raport i botuar kohët e fundit nga UNDP-ja analizon mënyrën me të cilën rritja e shpejtë e popullsisë urbane në të gjithë botën dhe reduktimi i ekosistemeve të pakontaminuara po favorizojnë transmetimin e agjentëve patogjenë nga kafshët tek njeriu. Rigjenerimi dhe mbrojtja e hapsirave natyrale mund të jetë e domosdoshme për përmirësimin e aftësive tona në përballimin e pandemive të reja. E ardhmja e qyteteve nuk është e vendosur. Përvojat pozitive që kemi përjetuar gjatë kësa krize mund të forcohen e të zgjerohen për të krijuar një kontekst urban më të barabartë, më të gjelbër e më të sigurtë.

Nëqoftëse vendosim në qendër të prioriteteve tona komunitetin, miqësitë dhe jetën familjare, do të zbulojmë se kemi shumë resurse për ta përmirësuar jetën tonë. Përgjigja e qyteteve ndaj kësaj krize dhe ndaj asaj që do të vijë prapa do të jetë vendimtare. Me siguri që shteti do të ketë një rol më të madh dhe, në disa raste, do të marrë një formë autoritare, siç e kanë demonstruar pushtetet speciale e dhëna qeverive për të kontrolluar kufijtë, survejimin dhe karantinën. Por ka një mënyrë për t’i kundërshtuar këto tendenca: të luftohet për një shtet demokratik dhe pjesëmarrës ku zgjidhjet të jenë të dakordësuara me qytetarët në vend që të imponohen nga lart.

(Paul Chatterton jep Urbanistikën e së Ardhmes në Leeds University. Është autor i librit Unlocking Sustainable Cities (shtëpia botuese Pluto Press))

Përgatiti
ARMIN TIRANA

Historia e pabesueshme e njeriut që ka shpikur Macao
Stanley Ho ka ndërruar jetë në moshën 98 vjeçare pasi ka akumuluar mbi 12 miliard dollarë pasuri, duke u bërë një prej njerëzve më influentë të Azisë dhe që ka kaluar pa u prekur nga të gjitha ndryshimet e mëdha e Shekullit të Shkurtër. Tani 17 fëmijët e tij kontestojnë i perandorinë.

Kur ka qenë hera e fundit ku kemi asistuar në vdekjen e themeluesit të një qyteti? Kujdes: jo në vdekjen e ndonjë imobiliaristi vizionar që ndërton lagje të reja banimi, por në ndërrimin e jetës e një themeluesi të vërtetë, dikujt që imagjinon e ndërton një vendbanim dhe nëpërmjet tij arrij të qeverisë e të drejtojë historinë e një vendi të caktuar.

Jeff Bezos, Mark Zuckerberg dhe të gjithë titanët e tjerë e Silicon Valley kanë themeluar perandori ekonomike në gjendje të modifikojnë mënyrën që jetojmë e mendojmë; ndoshta do të jenë krerët e një dinastie, por mbretëritë e tyre, anipse depërtuese kudo, duken eterike e jo të prekshëm, tamam si bitet që i përbëjnë. Kurse Stanley Ho, që ka ndërruar jetë më 26 maj në moshën 98 vjeçare, është ndoshta manjati i fundit që identifikohej në gjithçka dhe për gjithçka me qytetin që kishte modeluar dhe nga Macao hija e tij zgjatet mbi të gjithë Lindjen e Largme në kapërcyellin midis shekullit të XX dhe të XXI.

Viti 1941: japonezët përzënë trupat britanike dhe pushtojnë Hong Kongun; midis refugjatëve të detyruar që të strehohen në Macao – koloni portugeze, domethënë zyrtarisht neutrale gjatë Luftës së Dytë Botërore – është edhe Ho Hung Sun, një 20 vjeçar që i është dashur ta braktisë kolegjin për shkak të konfliktit. Djali, që ka marrë emrin anglosakson Stanley, i përket elitës hongkongase, atij establishmenti ndërmjetësish, brokerësh dhe tregëtarësh që lëvizin ngarkesa të pafundme mallrash e titujsh brenda sistemit të dominuar nga Londra falë një kompanie si Jardine Matheson dhe Sassoon. Por familja humbet gjithçka gjatë luftës dhe Stanley merret në punë si punëtor nga një kompani japoneze import – eksporti. Bashkëpunon me pushtuesit aleatë të nazi – fashizmit – një njollë të cilën do të arrijë ta heqë me shumë shkathtësi – dhe njëkohësisht, sipas rrëfimeve të ndryshme, kontrabandon naftë dhe mallra luksi në kufirin kinez.

Në moshën 22 vjeçare, Stanley Lojëdyfishi arrin të krijojë një rrjet të vogël duke i shpërndarë mallra ushqimore popullsisë së uritur të Macao dhe në këtë periudhë shfaq një tipar unik personal që do ta shoqërojë për të gjithë jetën: pasionin për vallëzimin, sidomos cha-cha-cha. Lulëzojnë legjendat: tregohet se një anije nën përgjegjësinë e Stanley sulmohet nga piratët në segmentin Macao – Hong Kong, por djaloshi i punësuar është në bord dhe ia rimerr kontrollin me pistoletë në dorë, duke siguruar një çmim që bashkë me fitimet e kontrabandës do t’i mundësojë të krijojë kompaninë e tij të parë të ndërtimit. Sido që të jetë, me mbarimin e Luftës së Dytë Botërore dhe rivendosjen e kontrollit të Londrës mbi Hong Kong, Stanley nuhat se mbi rrugën për Macao po zhvillohet një aferë kolosale: loja e bixhozit. Kolonia portugeze, të cilën Lisbona e kontrollon me flegmin krejtësisht luzitan, ka qenë ndër shekuj centrali i misioneve jezuite në drejtim të Azisë, një seli qendrore e trafikut të skllevërve dhe e opiumit, si edhe një prej atyre porteve të dendura me lokale ku luhej bixhoz dhe bordele të dedikuara marinarëve, por tani Portugalia po nis një garë tenderimi për monopolin e kazinove.

Stanley Ho themelon Sociedade de Turismo e Diversões de Macau me objektivin e fitimit të garës dhe transformuar përgjithmonë Macao: jashtë lokalet e vjetra me krupierë të impprovizuar, brenda kazinotë reja vezulluese dhe, sidomos, boll me lidhjet e pakta me Hong Kongun (ku bixhozi është i jashtëligjshëm) dhe fillim me një flotë aliskafësh të rinj në gjendje që ta mbulojnë rrugën për 1 orë. Në vitin 1962 Sociedade de Turismo e Diversões de Macau fiton garën dhe nis të korrë para pas parashë për Stanley dhe për ortakët e tij: njerëz si Yip Hon, një ish punonjës i kazinove të vjetra, i mbiquajtur «Devil King», ndoshta i lidhur me një prej Triadave, të quajturën 14K; ose si Teddy Hip, një kino – indonezian pilot në garat me makina; ose, akoma, si Henry Fok, një ndërtues nga Hong Kongu që nuk e ka fshehur kurrë se është pasuruar me kontrabandë gjatë Luftës së Dytë Botërore.

Nisin të qarkullojnë legjenda të tjera: mbi Macao rëndon një fqinj i bezdisshëm, Kina komuniste, por Stanley Lojëtrefishi do të arrinte të fitonte mbështetjen e Mao Ce Dunit duke i dhënë bankën Seng Heng si bazë për trafikun floririt nga i cili do të përfitonte edhe Pekini, në atë periudhë nën embargo. Zërat lidhur me kontrabandën e floririt i sigurojnë shtytjen për roman një shkrimtari në modë që ndodhej në Hong Kong e Macao për një seri artikujsh për Sunday Times: shkrimtari quhej Ian Fleming; romani do të titullohej Goldfinger.

Në vitin 1970 ndërtohet Lisboa Hotel & Casino, në stil të pastër Las Vegas, me balerina prej Crazy Horse në Mona Lisa Hall në katin përdhe. Midis bixhozit, shërbimeve, transportit dhe bankave, Sociedade de Turismo e Diversões de Macau përbën e vetme mbi gjysmën e PBB-së së Macao dhe në dekadën e ardhshme investimet e Stanley Ho shtrihen në Portugali, Indonezi, Timor Lindor, Vietnam, Filipine dhe Mozambik. Por Stanley e di se mbi perandorinë e tij rëndojnë dy skadenca: ashtu si Mbretëria e Bashkuara do të duhet t’ia kthejë Hong Kongun Kinës, edhe Portugalisë i duhet të bëjë njëlloj me Macao dhe, ndërsa Kina nis e futet në tregun global me reformat e para ekonomike të saj, duhet kuptuar nëse Pekini dëshiron ta mbajë të ligjshëm bixhozin në Macao. Për më tepër, konçensioni i monopolit për kazinotë nuk është i përjetshëm dhe anipse Kinës do t’i duhej të ruante Macao si port të lirë për bixhozçinjtë, herët a vonë në skenë do të shfaqen konkurrentë.

Në frontin e parë, raportet e mira të Stanley Ho me establishmentin e Partisë Komuniste Kineze çojnë në një rezultat të shkëlqyer: në vitin 1999 Macao bëhet Rajon Administrativ Special i Kinës sippas formulës “Një vend, dy sisteme” dhe kazinotë mbesin atraksioni kryesor turistik. Qyteti është i gatshëm të presë një gjeneratë të re lojtarësh bixhozi, qytetarët kinezë e elektrizuar nga hedonizmi i një ekonomie në ekspansion të vazhdueshëm. Kalimi nga Portugalia tek Kina nuk është traumatik si ai i Hong Kongut, por megjithatë prodhon disa sinjale shqetësuese, pasi midis 1997 dhe 1999 në Macao qëllohet nëpër rrrugë, një luftë e nëndheshme midis Triadave për kontrollin e fajdeve dhe të ardhurave nga sallat e lojës, e cila ka kulmuar me pritën e Café Caravela, ku vdesin dy superpolicë të ftuar nga Portugalia me detyrën që ta bëjnë më pak të gëzueshme atmosferën në burgun lokal.

«Nuk kam parë kurrë një anëtar të vetëm të Triadave të gjykuar e të dënuar», deklaron Stanley Ho në një prej intervistave të rralla të dhëna gazetave dhe autoritetet e kënaqin thuajse menjëherë me arrestimin e gangsterit Wang Kuok Kuoi, i quajur «Wang Dhëmbëthyeri», bosi i 14K i gjykuar fajtor për një atentat me bomba kundër Antonio Marques Baptista, kreut të Policisë Gjyqësore të Macao. Pozicionimi nuk është i mjaftueshëm sa për ta larguar dyshimin që Stanley Ho ka arritur ndonjë kompromis me organizatat mafioze kineze: në vitin 2004 e bija Josie Ho, këngëtare pop dhe aktore, padit revistën Newsweek për një artikull që e përshkruan festën e fejesës së saj si një lloj samiti të gangsterëve të Hong Kongut.

Por qysh nga viti 1992 qarkullon një raport i një komisioni të Senatit amerikan që e quan Stanley Ho «një biznesmen i përfshirë jo drejtpërsëdrejti në krimin e organizuar, në ndryshim nga disa prej ortakëve të tij», ndërsa në vitin 1993 autoritetet australiane, ka mundësi për ta bllokuar ekspansionin në Melbourne e rrethina, e gjykojnë si «person të papërshtatshëm për të menaxhuar një biiznes të lidhur me bixhozin». Konkurrentët arrijnë në Macao më 2006, vit në të cilin skadon monopoli i Stanley Ho dhe shpërthen e ashtuquajtura «Luftë e Tri S-ve»: konkurrentët e tjerë janë Sheldon Adelson (manjat nga Las Vegas) dhe Steve Wynn, manjat i Wynn Resorts.

Kalimi në rrugët e Macao atë vit nënkupton të hasesh në kantiere të vazhdueshme që shkatërrojnë sallat e fundit melankolike të bixhozit e zonës së portit, në të cilën do të ngrihen Venetian Macau – me riprodhimin e saj të Canal Grande – dhe Wynn Macau. Stanley Ho përgjigjet me Grand Lisboa, por gjithësesi bën marrëveshje me rivalët dhe qyteti shpërthen: në 2007 Macao kalon Las Vegas, duke u bërë kështu kryeqyteti botëror i bixhozit. Në këtë periudhë qyteti është një udhëkryq aferash të rrezikshme dhe personazhesh të çuditshëm, midis figurave më të shpeshta ka ndërmjetësa dhe lojtarë profesionistë, sportistë dhe deri një diktator i dështuar si koreanoveriori Kim Jong-nam, që ka dalë i humbur nga lufta për pushtet me vëllain për baba Kim Jong-un dhe që do të mbetet i vrarë me një vrasje misterioze në aaeroportin e Kuala Lumpur.

Tri vite më pas klani i Ho-ve, që me mbi 12 miliard pasuri zyrtare zgjeron pronat dhe pushtetin e tij në të gjithë Azinë, nis një luftë të brendshme trashëgimie: patriarku 88 vjeçar ka pësuar në infarkt dhe 17 fëmijët e tij e pasur nga 4 gra të ndryshme luftojnë pa kompromis për një llokmë të pasurisë së pafundme të tij. Stanley Ho ka ndërruar jetë në Hong Kong pas një jete të pabesueshme. «I pëlqej sfidat dhe nuk më pëlqen që të më japin një “jo” si përgjigje», thoshte për veten. Pavarësisht luftës kundër korrupsionit të ndërmarrë nga Presidenti kinez Xi Jinping, netët e Macao mbesin ndër më të çmendurat e Lindjes së Largët, nga sallat e rezervuara e Grand Lisboa apo të Wynn, ku humben pasuri të tëra në pak orë, tek garat me kuaj e me qen që vazhdojnë deri vonë, nga xhirot me makinë në Avenida da Praia Grande e përshkuar nga era e lehtë, deri tek xhini me tonik i shërbyer në kopshtin e Pousada de Sao Tiago, e nxjerrë nga kullë e vjetër portugeze. Qyteti i themeluuar nga Stanley Ho është ende aty.
(nga Linkiesta)

Përgatiti
ARMIN TIRANA