Dita kur u zhduk Polonia
Mbi 80 vite më parë u zhduk përsëri. E para qe në vitin 1772 dhe atë e pasuan dy ndarje të tjera (1793 dhe 1795), deri sa u arrit (midis 1815 e 1832) në zhdukjen përfundimtare të vendit nga dora e Austrisë, Prusisë dhe Rusisë. Më 11 nëntor 1918 Polonia rifitoi pavarësinë, për ta humbur sërish më 17 shtator të 1939, kur e ndanë Gjermania dhe Bashkimi Sovjetik.
Ishte sërish fundi tragjik i një bote. Mëngjesin e së nesërmes, shkrimtari, piktori dhe filozofii i madh polak Stanislaw Ignacy Witkiewicz, i quajtur Witkacy (1885–1939), sipas versionit zyrtar, vrau veten “për të mos përfunduar në duart e sovjetikëve”. Kishte shkruar shumë tekste teatrale avangardë dhe sidomos dy romane, “Lamtumirë vjeshtë” 1927 dhe “Pangopshmëria” 1930, ku paramendonte katastrofën e vendit të tij dhe të qytetërimit perëndimor. Më 8 shtator Witkacy ndodhej në Jeziory të Polesie (sot Ukrainë) dhe do të therte veten në fyt, pasi kishte pirë më parë një ilaç qetësues, në shtëpinë e familjes Ziemlanski që kishte mikpritur Witkacy dhe shoqen e tij, Czeslawa Okninska, të ardhur nga Varshava.
Edhe Czeslawa tentoi të vetëvritej duke pirë qetësues, por u shpëtua në momentin e fundit dhe, në vitet në vazhdim, e ndryshoi shumë herë versionin sesi qenë zhvilluar vërtet ngjarjet, duke kundërshtuar shpesh vetëveten dhe duke e rritur akoma më shumë paqartësinë e përgjithshme. Filloi të kihej dyshime edhee mbi vendin e saktë e varrimit të shkrimtarit. Në vitin 2009, në filmin “Misitifikimi”, regjisori polak Jacek Koprowicz ekspozoi teorinë sipas së cilës vetëvrasja e Witkacy qe vetëm një inskenim.
Në realitet, pasi ka organizuar vetëvrasjen e sajuar, Witkacy do të kthehej në Poloni (Jeziory ishte tashmë territor ukrainas) dhe pikërisht falë ndihmës së Oksinska do të vendosej në Lódz, ku edhe jetoi deri në 1969, vitii i vdekjes hipotetike të tij. Por kjo teori nuk ka gjetur shumë prova në realitet, edhe pse në 1994 eshtrat e Witkacy, të varrosura në Zakopane, falë një çvarrosjeje të kryer nga sovjetikët shumë vite më vonë dhe një funerali të zhvilluar me të gjitha nderimet, u shqyrtuan sërish dhe rezultoi se kockat e ndodhura në arkivol i përkisnin një gruaje!
Në vitin 1939, Polonia nuk qe vetëm viktimë e një sulmi të dakordësuar i dz ffuqive të mëdha, por edhe terreni ku për herë të parë në shekullin tonë u vu në zbatim praktik një luftë shfarosjeje e mbështetur nga motive ideologjike. Siç thekson historiani gjerman Ernst Nolte në librin e tij kontradiktor Der europäische Bürgerkrieg 1917-1945. Nationalsozialismus und Bolschewismus, 1987 (Lufta civile europiane 1917 – 1945. Nacionalsocializmi dhe bolshevizmi), “në dy brigjet e lumit Bug vepruan në afërsi të madhe pasojat e dy revolucioneve që e kishin shkruar shfarosjen e armikut në gjoksin e tyre”.
Në Poloni, as Gjermania, as Bashkimi Sovjetik nuk tentuan t’i japin jetë një qeverie kolaboracioniste si ajo e Vichy në Francë. Qysh nga fillimi, siç edhe ishte shkruar në klauzolat sekrete e paktit Molotov – Ribbentrop, të dyja fuqitë vepruan në mënyrë të tillë që ta fshinin sërish Poloninë nga hartat gjeografike dhe ta katandisnin popullsinë e saj në rangun e skllevërve.
Gjatë bisedimeve për firmosjen e “Traktatit të Miqësisë lidhur Kufijtë” (i firmosur më 28 shtator 1939) gjermanët ngritën çështjen e një shteti polak nën kontrollin e Gjermanisë dhe të Bashkimit Sovjetik. Në këtë drejtim, Hitleri ishte nxitur nga Mussolini, që më 5 janar të 1940 i shkruante: “Ky popull, që është tradhëtuar në mënyrë të turpshme nga e klasa e tij drejtuese politike dhe ushtarake, që siç vetë Ju e keni pranuar në mënyrë kalorsiake në diskutimin tuaj në Danzig, ka luftuar fort, është i denjë për një trajtim që nuk e jep pretekste kundërshtarëve tanë. Jam i bindur se nuk do të mund të përbëjë kurrë më rrezik për Rajhun e madh krijimi i një Polonie të kufizur dhe të çarmatosur, ekskluzivisht polake dhe e çliruar nga hebrenjtë”.
Por për sovjetikët Polonia nuk mund të vazhdonte të ekzistonte, pas “do të pengonte çdo marrëdhënie të ardhshme midis Gjermanisë dhe Bashkimit Sovjetik”. Pjesa sovjetike e Polonisë faktikisht u aneksua; ndërsa një pjesë e madhe e sektorit të pushtuar nga gjermanët, u transformua më 12 tetor në “General Gouvernament”, ku u instalua si Guvernator (më 26 tetor) Hans Frank.
Në zonën e pushtuar nga sovjetikët pati shpronësime e deportime (rreth 1 milion e gjysmë njerëz u dërguan në Siberia) dhe pushkatime të “armiqve të klasës”; në zonën e pushtuaar nga gjermanët ndodhi shfarosja e programuar e inteligjncës polake dhe e popullsisë hebraike. Siç vëren Nolte: “Masat e marra nga SS-ët qenë një kopje e thjeshtë e metodave sovjetike, por një kopje të cilës i mungonte një aftësi e çfarëdoshme tërheqjeje dhe bindjeje, pasi e destinuar vetëm të vinte një vend kundër tjetrit. (…)
Drejtimi i luftës nga ana e Bashkimit Sovjetik karakterizohej nga genocidi, megjithatë genocidet e Hitlerit janë të një kategorie tjetër. Diferencca nuk është sasiore. (…) Hitleri e bëri shfarosjen një parim dhe kërkoi menjëherë që t’i eliminonte përfaqësuesit e inteligjencës polake. Në rastin e tij ishte i përmbysur raporti midis mjetit dhe qëllimit. Mbarimi i luftës nuk do ta pushonte genocidin, por, përkundrazi, fitorja duhej të bëhej e mundur në përmasa më të mëdha”.
Deri më 22 qershor 1941, data e pushtimit nazist të Bashkimit Sovjetik, politika e dy fuqive ndaj Polonisë qe n; thelb e ngjashme dhe të shpeshta qenë episodet e bashkëpunimit kundër partizanëve polakë. Nga ana tjetër, pakti Ribbentrop – Molotov, që në fakt qe një pakt për ndarjen e një pjese të Europës Qendrore dhe të rajonit balltik, parashikonte këtë bashkëëpunim midis dy sistemesh shumë të ndryshëm, por me objektiva dhe metoda tejet të ngjashme.
Raportet midis Gjermanisë dhe Bashkimit Sovjetik nuk qenë ndërprerë kurrë, as pas vitit 1933. Në fund të po këtij viti (pas djegies së Rajhshtagut dhe likuidimit të Partisë Komuniste Gjermane), Maxim Litvinov theksoi hapur se politika e brendshme gjermane nuk do të kishte ndonjë influencë në raportin midis të dy vendeve: “I kuptojmë ndjenjat e shokëve gjermanë, por nuk udhëhiqemi nga ndjenjat. Mund të mbajmë raporte të mira me çfarëdolloj regjimi, edhe fashist”.
Në një moment të caktuar Polonia u bë nyja e marrëveshjes midis Gjermanisë dhe Bashkimit Sovjetik dhe qe ky i fundit që mëshoi bë realizimin e diçkaje të tillë. Në këtë drejtim shkuan edhe ndërhyrjet e përsëritura të Kandelakim, shefi i misioniit tregtar sovjetik në Berlin, njeri i besuar i Stalinit. Sovjetikët qenë të bindur se ndarja e Polonisë ishte një mjet për ta bërë mik Hitlerin, spostuar synimet e tij drejt Bashkimit Sovjetik ddhe, njëkohësisht, e konsideronin pjesën lindore e këtij vendi (Vilna, Leopoli, Bjellorusinë) si territore që natyrshëm i përkisnin Rusisë.
Deri në Mynih, gjermanët kërkuan një marrëveshje me polakët, por çështja e Danzigut rezultoi e pakalueshme. Më 6 janar 1939, në Berchtesgaden, Hitleri i kërkoi Beck që Polonia të bëhej aleate e Gjermanisë kundër Bashkimit Sovjetik, me objektivin e ndarjes bashkë të Ukrainës. Refuzimi polak për të bërë ttraktativa mbi danzigun dhe qëndrimi i Francës e Britanisë së Madhe e shtynë Gjermaninë drejt Bashkimit Sovjetik, që lëvizte gjithnjë e më me energji drejt një marrëveshjeje me Hitlerin.
Qëndrimi polak duhet shpjeguar me krenarinë kombëtare, por edhe me frikën. Një shembull sqarues është përgjigja e dhënë Galeazzo Ciano nga Ëieniaëa-Dugoszoëski, ambasadori polak në Romë, më 15 maj të 1939, që kërkonte taa bindëte qeverinë polake “të lejonte ndonjë komunikim për litoralin me Gjermaninë”: “Komunikime me Prusinë lindore Gjermania ka shumë. Ne i mundësojmë çdo lehtësim dhe mund t’i lejojmë akoma avantazhe teknike.
Por në asnjë mënyrë nuk mund t’i dorëzojmë të drejtat tona sovrane pasi e dimë, ne polakët, siç e dini mirë ju dhe e di edhe Gjermania, ja pse këmbëngul kaaq shumë, që çdo lëshim minimal në këtë kuptim çon në lëshime të mëtejshme deri në humbjen e plotë të sovranitetit. Prandaj kontestimi shkon për pasojë mbi të drejtat tona sovrane, mbi sovranitetin tonë dhe jo mbi një rrugë, mbi një hekurudhë, mbikalim apo tunel qoftë” (J. Chudek, Z raportóë ambasadorskich Wieniawy-Dlugoszowskiego, Varshavë 1957).
Për të njëjtat motive, në fundin e prillit, kishin dështuar në Paris bisedimet midis francezëve, britanikëve dhe sovjetikëve për një pakt antigjerman. Polakët kishin refuzuar kalimin e divizioneve sovjetike në territorin e tyre. Më 4 maj, në Bashkimin Sovjetik u largua properëndimori Litvinov dhe u zëvendësua me Molotovin, që nisi menjëherë traktativat me gjermanët.
Takimi i ri që u mbajt në qershor midis Francës, Anglisë dhe Bashkimit Sovjetik në Moskë qe vetëm një farsë: me Rusinëë që tashmë po përgatiste paktin me Hitlerin dhe Poloninë gjithnjë e më shumë të palëkundur e të bindur se ky ishte qëndrimi i vetëm për shmangien e luftës (nga ana tjetër, Beck ndjehej i siguruar prej dy pakteve të nënshkruar në pranverë me francezët dhe anglezët). Konferenca e Mynihut dhe pushtimi i mëpasëm i Sudeteve nga ana e gjermanëve dhe e polakëve në vjeshtën e 1938 përkon me intensifikimin e raporteve midis sovjetikëve dhe gjermanëve.
Duke komentuar ngjarjen e Mynihut, Zëvendësministri i Jashtën sovjetik i tha ambasadorit francez në Moskë Couloudre shprehjen e famshme: “Tani nuk kemi asnjë rrugë tjetër perveç ndarjes së katërt të Polonisë”. Disa ditë më pas, Verner Von Schulenburg (ambasadori gjerman në Moskë nga viti 1932) dhe Litvinov nënshkruan një marrëveshje që i impenjonte të dy vendet të abstenonin nga sulmet reciproke.
Gjatë gjithë gjysmës së parë të 1939, pakti Molotov – Ribbentrop u parapri nga marrëveshje të mëdha tregtare. Kur në marsin e 1939 Polonia i refuzoi përfundimisht propozimet gjermane lidhur me Danzigun, Hitlerii nënshkroi (më 3 prill) direktivat për pushtimin e këtij vendi dhe Stalini, në Kongresin e XVIII të PKBS-së, sulmoi fuqitë perëndimore, që i jepnin mbështetjen e tyre Polonisë. Në të gjitha planet, interesat sovjetike he gjermane të momentit dukej se përkonin.
Pse Bashkimi Sovjetik vendosi për një aleancë me Hitlerin dhe jo me vendet perëndimore? Pse vendet perëndimore nuk mund t’i jepnin atë që i dha Hitleri, është ppërgjigja që jep historiani Leon Grosfeld (L. Grosfeld, Polskie aspekty stosunkóë niemiecko-sowieckich w przedeniu i pierëszym okre- sie II wojny swiatowe, në “Krytyka”, Nr. 7, 1980).
Aleanca me Perëndimin do të mund të nënkuptonte përfshirjen e Bashkimit Sovjetik në një luftë mbrojtëse kundër Gjermanisë, ndërsa aleanca me Gjermaninë i garantoi jo vetëm neutralitetin, pasi nuk kishte ndonjë rrezik ushtarak, por maksimumi në një ekspeditë me karakter paqëtues. Të paktën kështu dukej situata në 1939. Për më tepër, aleanca me Perëndimin nuk mundësonte asnjë pushtim territorial dhe realizim të aspiratave perandorake të Bashkimit Sovjetik (një pjesë e Polonisë, vendet balltike, një copë e Rumanisë).
A pati një iniciator dhe promotor të aleancës? Gjjithçka të bën të supozosh Bashkimi Sovjetik: afrimet e para; tentativa për të kaluar impasin si lidhur me paktin e mossulmimit, ashtu edhe me protokollin shtesë; marrëveshja e Moskës e 28 shtatorit 1939; kundërshtimi ndaj formimit të një shteti të çfarëdoshëm polak (qoftë edhe fasadë).
Në kuadër të një strategjjie globale, sidomos për sa i përket raportit me Anglinë, Hitleri ju përshtat kësaj iniciative, duke bërë edhe shumë lëshime. Një domethënie shumë të madhe pati aspekti ekonomik i aleancës, sidomos për sa u përket lëndëve të para sovjetike dhe, për motive strategjike të Gjermanisë, të rrugëve të tranzitit në fushatën ushtarake drejt Perëndimit).
Më 22 gusht, po atë ditë kur Ribbentrop linte Moskën pas nënshkrimit të paktit, Hitleri tha në një mbledhje me gjeneralt: “Asgjësimi i Polonisë është në vendin e parë. Objektivi është eliminimi i forcave jetike, jo arritja e një kufiri specifik […]. Unë do të përgatis pretekstin propagandistik për shpërthimin e luftës, nuk ka rëndësi nëse është i besueshëm ose jo. Fitorja nuk kërkon që unë të them ose jo të vërtetën.
Ajo që është e rëndësishme në fillim dhe gjatë luftës nuk është arsyeja, por fitorja. Nuk duhet psur mëshirë. Të procedohet brutalisht. 80 milion njerëz duhet të marrin atë që që kanë të drejtë […]. Më i forti ka të drejtë. Na duhet ashpërsi maksimale”.
Më 25 gusht Hitleri dha urdhërin që sulmi ndaj Pollonisë të fillonte mëngjesin tjetër. Ajo që e ndaloi Gjermaninë qe lajmi se Britania e Madhe dhe Polonië kishin nënshkruar në Londër një traktat ndihme reciproke. Ai parashikonte: 1) Asistencën reciproke në rast agresioni direkt apo indirekt dhe çfarëdolloj presioni ekonomik; 2) I takonte palës së goditur që të kërkonte ndërhyrjen e tjetrës; 3)
Pavarësisht se marrëveshja nuk parashikonte garancinë e kufijve, iishte e qartë se çdo tentativë për t’i ndryshuar me forcë konsiderohej agresion. Ashtu si në paktin Molotov – Ribbentrop, edhe ky përmbante një klauzolë sekrete në të cilën thuhej se Rajhu i Tretë ishte “fuqia europiane” që mund të ishte agresori.
Kjo marrëveshje që në fakt e tërhoqi Britaninë e Madhe dhe Francën të “vdisnin për Danzigun”, qe në pjesën më të madhe meritë e Ministrit të Jashtëm polak Beck, zakonisht shumë i shpërfytyruar nga historiografia aktuale që e konsideron një prej figurave kryesore të humbjes polake.
Por këtu problemi, nëse ka, është një tjetër: si Polonia, ashtu edhe aleatët perëndimorë qenë viktima të një ekuivoku. Të dy e nënvlerësuan forcën e Gjermanisë dhe mbivlerësuan atë të Polonisë (e pajisur me një ushtri të keqarmatosur, me strategji demode, e rreshtuar e gjitha në frontin lindor për të zmbrapsur armiqtë tradicionalë: rusët) dhe aftësinë e anglezëve e francezëve dhe probabilitetin e tyre për të bërë në afate të shkurtëra. Traktati anglo – polak u njoftua menjëherë me shpresën se mos shërbentë për ta ndaluar Hitlerin.
Në fakt, ky i fundit e tërhoqi urdhërin e sulmit, por që nuk e pengoi aspak hyrjen në veprim e një farë Alfred Naujocks, që qysh nga 15 gushti, me një njësi speciale të veshur me uniforma polake dhe që përmbante të burgosur gjermanë të nxjerrë nga kampet e përqëndrimit për t’u vrarë në aksionin e simuluar, ishte i gatshëm që të sulmonte radiostacionin në afërsi të Gleiëitz.
Ky episod u rrëfye në mënyrë të mrekullueshme në vitin 1941 në romanin e shkrimtarit austriak Alexander Lernet- Holenia, i titulluar “Mars im Widder”. Ky “provokacion polak” u ripërgatit gjithsesi për 31 gushtin. Në ditët e fundit të fushtit rifilluan traktativat diplomatike: pati akoma takime informale gjermano – polake; një shkëmbim letrash midis Kryemministrit francez dhe Hitlerit; disa kontakte midis Londrës e Berlinit; një tentativë ndërmjetësimi të Mussolini, i cili nuk ishtte ende gati për luft;. Por askush nuk ishte tashmë në gjendje të ndalonte një mekanizëm që ishte ngritur në këmbë prej vitesh.
Sot pushtimi i Polonisë duket një tragjedi e pashmangshme dhe loja diplomatike e atyre muajve që i paraprinë vetëm një mburojë për një botë dhe kultura që, pavarësisht gjithçkaje, kishin ende nevojë të shpëtonin format. Në fakt, Polonia, që e kishte njoftuar mobilizimin e përgjithshëm m 29 gusht, u detyrua që të tërhiqej prej presionevve të ambasadave perëndimore të cilat “nuk donin t’i jepnin pretekste Hitlerit”.
Më 1 shtator trupat gjermane kaluan kufirin pa një shpallje formale lufte. Polonia gjendej në kaosin më total. Ushtria u spostua menjëherë në Perëndim (duke lënë në kufijtë me Bashkimin Sovjetik, vetëm KOP-in, rojet e kufirit). Ky qe një gabim i rëndë, pasi gjermanët arritën që ta çajnë frontin në shumë pika dhe shumë divizione polake u gjendën brenda pak ditësh me armiqtë prapa krahëvee.
“Lufta e re”, e shpejtë dhe jashtëzakonisht destruktive, ia bëri të pamundur polakëve një mbrojtje që të mos bazohej vetëm në episode heroizmi të dëshpëruar. Polakët patën 200000 midis të vrarë e të plagosurve dhe 400000 ushtarë të zënë rob nga gjermanët (që nga ana e tyre patën rreth 45000 midis të vrarëve e të plagosurve).
Qqysh më 3 shtator nisën traktativat midis gjermanëve dhe sovjetikëve për një imppenjim të drejtpërdrejtë të këtyre të fundit në konflikt dhe për një përkufizim të saktë të ndarjes së Polonisë. Por Molotovi theksonte se hyrja në konflikt e Britanisë së Madhe dhe e Francës e kishte modifikuar situatën përderisa Bashkimit Sovjetik “duhej të ruante interesat e tij si vend neutral”. Në realitet qëllimi i Moskës ishte ai që të avanconin sa më shumë të ishte e mundur trupat gjermane në mënyrë që të arrihej të deklarohej se Polonia ishte tashmë një vend i kolapsuar dhe se ishte e nevojshme të ruheshin pakicat bjelloruse e ukrainase që ndodheshin në territorin e saj.
Në shtypin sovjetik akuzohej Polonia se e kishte provokuar konfliktin. Në botimin zyrtar të Kominternit (Komunisticeskij Internacional, XXI, Nr. 8/9, Gusht – Shtator 1939, fq. 45) theksohej se: “Kapitalistët polakë dhe latifondistët e mëdhenj të tokave, të frymëzuar nga Anglia dhe nga Franca, kanë dëshiruar konfliktin dhe e kanë futur popullin polak në luftë”.
Editoriali i “Pravdas” i 14 shtatorit, i titulluar “Shkaqet e brendshme e humbjes ushtarake polake”, jepte një justifikim teorik për agresionin e ardhshëm. Gjermania arriti ta bindte Bashkimin Sovjetik që ta pushtonte Poloninë dhe të shpejtonte datat (më 10 shtator Molotovi kishte informuar ambasadorin Schulenburg se 3 milion ushtarë sovjetikë tashmë qenë mobilizzuar, por se duheshin të paktën 3 javë për ta kompletuar përgatitjen e tyre), duke i bërë me dije Stalinit se një armëpushim me polakët ishte i afërt dhe se, për pasojë, me ndërhyrjen e vonuar të saj, Rusia rrezikonte që t’i duhej të shpërthente një luftë të re.
Agimin e 17 shtatorit, për befasinë e polakëve, trupat sovjetike kaluan kufirin. Pushtimi i Polonisë qe i lehtë: Bashkimi Sovjetik pati 737 të vdekur dhe 1862 të plagosur (sipas deklaratës së Molotovit gjatë sesionit të Sovjetit Suprem të 31 tetorit).
Pushtimi sovjetik e shpejtoi arratinë e qeverisë polake, npërmjet Rumanisë deri në portin e Costanza. Braktisja nga ana e Marshallit Rydz-Smigly e zhyti vendin në një kaos gjithnjë e më të madh, ndërsa trupat gjermane dhe rusë jepnin prova të një koordinimi dhe bashkëpunimi të madh. Sovjetikët avancuan me shpejtësi të madhe, thuajse pa hasur rezistencë. Kaluan lumin Bug dhe më pas, duke respektuar të dytën e katër klauzolave sekrete të Paktit Molotov – Ribbentrop, u tërhoqën përtej lumit, që më pas u bë pas lufte edhe kufiri midis Polonisë e Bashkimit Sovjetik.
Ashtu si edhe në pjesën e pushtuar nga gjermanët, edhe pse në masë më të vvogël, shumë ushtarë e policë, pse jo edhe civilë, u pushkatuan. Ama në shumë fshatra trupat sovjetike u pritën me bukë e kripë. Në fakt, 1/3 e popullsisë polake, për shkak të qeverive të djathta kundër kombësive, në periudhën midis dy puftërave, nuk ndjehej e lidhur me fatet e vendit. Por edhe shumë prej atyre që e shihnin me dashamirësi pushtimin sovjetik të vendit (si, për shembull, komunistët e Vilna dhe Leopoli) u deportuan, u burgosën apo u neutralizuan në NKVD-ja.
Siç ka nënvizuar historiani polak Jan Gross (J. T. Gross, I. Grudzinsk-Gross, W czterdziestym nas matko Sybir zeslali… Polska a Rosja 1939-1942, “Në vitin ’40 nëna na ka dërguar në Siberi… Poloni dhe Rusi 1939-1942”, Londër 1983), në atë pjesë të Polonisë u zbatua një “terror pedagogjik” në përgatitjen e terrenit për sovjetizimin e vendit. Në kuptimin klasik të termit, pushtimi nuk ishte qëllimi i sovjetikëve: ata synonin që të transferonin në atë pjesë të Polonisë sistemin e tipit sovjetik.
Në ndryshim nga gjermanët, “shpresonin që të mos bënin skllevër, por njerëzit të vetëbëheshin të tillë me vullnetin e tyre”. Diferenca karshi gjermanëve ishte edhe se për ta “gjermanizimi” i territorit ishte një objektiv dytësor. Shfrytëzimi ekonomik dhe shfarosja qenë objektivat e Hitlerit.
“Hopi cilësor” gjerman qe në qasjen karshi hebrenjve (që në Poloni qenë rreth 3 milion): futja nëpër geto dhe asgjësimi në kampet e shfarosjes. Karshi polakëve, “hopi cilësor” qe ideja e Himmler për t’i marrë djemtë e familjeve “të racës së mirë” polake dhe për t’i dërguar në Gjermani për ta shtuar racën ariane (për shembull, nga rajoni i Zamorz u deportuan 30000 fëmijë).
Për këto arsye, polakët e gjetën shumë më të vështirë (gjithmonë nëse do të kishin dëshirë) të bashkëpunonin me gjermanët sesa me sovjetikët dhe të luftonin kundër sovjetikëve sesa kundër gjermanëve (për të luftuar të cilët formacionet partizane hynë në veprim qysh në tetorin e 1939).
(nga Il Foglio)
Përgatiti
ARMIN TIRANA
